23. Motyw naprawy Rzeczypospolitej w staropolskim piśmiennictwie politycznym i

literaturze.

Twórczością staropolską nazywamy utwory napisane w epokach polskiego

renesansu, baroku jak i oświecenia. Jest to odpowiednio XVI, XVII i XVIII

wiek. Polska, w XVI wieku, była "spichlerzem Europy", co świadczyło o jej

potędze gospodarczej. Na tak duże znaczenie Polski w Europie miał duży

wpływ energiczny rozwój gospodarki folwarczano - pańszczyĽnianej. Ujemne

skutki takiej sytuacji odczuwała przede wszystkim najniższa klasa

społeczna, czyli chłopi, a ogromne zyski przypadały na szlachtę i

magnaterię. Wzrost znaczenia szlachty przyczynił się do osłabienia pozycji

króla, który już w 1454 roku zobowiązał się, że nie będzie zwoływał

pospolitego ruszenia, głównej siły militarnej państwa, bez zgody sejmików.

W 1505 roku konstytucja " Nihil novi "( nic nowego), uzależnia

najważniejsze poczynania państwa od zgody sejmu. Dużym wzmocnieniem

zarówno militarnym jak i gospodarczym , była Unia Lubelska z Litwą w 1569

roku. Wiek XVII, a więc czas polskiego baroku, to lata wojen. Każda wojna

na terenie naszego kraju osłabia gospodarkę i niszczy miasta. Wojna ze

Szwecją zapoczątkowała szereg konfliktów, zarówno ze Szwecją jak i z

Rosją. Na ten ostatni konflikt nie bez znaczenia była " dimitriada ",

czyli wpływ magnaterii polskiej w wewnętrzne sprawy Rosji. Tak więc, w

wieku XVII, prowadziliśmy dwie wojny ze Szwecją i trzy z Rosją. Do tego

dochodziły konflikty z Turcją i z Tatarami i szereg powstań chłopskich.

Oprócz tego. Liczne przywileje dla szlachty kosztem praw chłopów,

mieszczan i oczywiście samego króla. Moim zdaniem najbardziej, pozycję

Polski osłabiło prawo szlachty do liberum veto, czyli każdy szlachcic

biorący udział na sejmikach i w sejmie, jedynym słowem mógł zamknąć całą

debatę. Jednak prawdziwy chaos w Polsce nastąpił w wieku XVIII, kiedy to

do narastającego wzrostu znaczenia szlachty i magnaterii doszedł monarcha

z obcego kraju, a mianowicie saksoński król August II, który od 1697 do

1733 roku sprawował ten urząd. Po jego śmierci nastąpiła walka pomiędzy

Leszczyńskim, za którym opowiadała się większość szlachty i Francja, a

synem Augusta II, Augustem III, którego popierała Rosja. W 1735 roku

królem został August III, przez co Rosja zyskała ogromne wpływy w naszym

kraju. Rzeczpospolita stała się zależna wobec sąsiadów. Po wielu wojnach,

toczonych na terenie naszego kraju, upadła gospodarka, zniszczenia

doprowadziły też chłopów na skraj nędzy. Całkowicie podupadły miasta,

zamarł handel. Sytuacja ta doprowadziła do rozbiorów i klęski

Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tej sytuacji literatura staropolska,

realizująca cele dydaktyczne, miała do spełnienia dwa zadania : zadaniem

literatury pięknej stało się kształtowanie postaw obywatelskich i

piętnowanie wad, zaś celem publicystyki było stworzenie projektu

reorganizacji państwa. Krytyczną wizję społeczeństwa polskiego przedstawił

Mikołaj Rej w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a

Plebanem". Jest to udramatyzowany dialogu przedstawiający przedstawicieli

trzech różnych stanów społecznych : kleru (Pleban), szlachty (Pan) i

chłopów (Wójt). Wzajemnie wytykają sobie wady, przez co Rej trafnie

charakteryzuje szesnastowieczne społeczeństwo. Dzieło to jest satyrą na

szlachtę i księży, bowiem najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest chłop.

Potwierdza to cytat: "Ksiądz wini Pana, Pan Księdza,

a nam prostym, zewsząd nędza." Obserwując w utworze problematykę

polityczną, religijną, obyczajową i społeczną. Rej zajmuje się aktualnymi

problemami Rzeczypospolitej. Dzięki krytyce hazardu, przesady w strojach

rozrzutnej szlachty, dzięki zarzutowi wobec kleru iż zaniedbuje obowiązki

duszpasterskie - poznajemy realia Polski XVI wieku. Losy ojczyzny nieobce

były także "Ojcu poezji polskiej" Janowi Kochanowskiemu. We fraszce "Na

sokalskie mogiły" upamiętnia tych, którzy zginęli w bitwie z Tatarami w

1519 roku. Mimo poniesionej klęski, odwaga walczących zasługuje na

szacunek potomnych.

Sprawy ojczyzny są również tematem Pieśni V " O spustoszeniu Podola".

Poeta opisuje napad Tatarów na Podole w 1575 roku, kiedy to uprowadzili

oni ponad 50 tysięcy Polaków. Ukazuje tragiczną sytuację rodaków

zamieszkujących przygraniczne miasteczka, chcąc wzbudzić współczucie dla

ich losu. Apeluje do szlachty o zainteresowanie losami ojczyzny.

Proponuje, aby szlachta opodatkowała się na zorganizowanie stałej armii

zaciężnej. Przestrzega też, że jeżeli rodacy nie posłuchają jego rad

powstanie nowe przysłowie mówiące o tym, że Polak "przed szkodą i po

szkodzie głupi". W "Pieśni XII" natomiast stwierdza, że należy służyć

ojczyĽnie. Podkreśla fakt, iż prawdziwym patriotą jest otwarta droga do

nieba. Podobnie myśli wyraża też w Pieśni XIX. Uważa, że każdy Polak swoim

talentem i pracą powinien służyć społeczeństwu i ojczyĽnie. Utworem

przepojonym patriotyzmem, nawiązującym do spraw narodowych jest dramat "

Odprawa posłów greckich " Jana Kochanowskiego. W pieśni chóru :" Wy,

którzy pospolitą rzeczą władacie " skierowanej do władców, senatorów i

posłów poeta przypomina im o szczególnej odpowiedzialności moralnej jaka

na nich spoczywa wobec obywateli. Mówi, że mają sprawować opiekę nad całym

narodem i stać na straży prawa oraz sprawiedliwości. Uświadamia im, że

chociaż na ziemi nie mają nad sobą zwierzchnika, czeka ich sąd Boży, na

którym będą musieli zdać sprawozdanie ze swoich czynów. Pieśń kończy się

pogróżką: "Przełożonych występy miasta zgubiły i szerokie do gruntu

cesarstwa zgubiły". Słowa te są ostrzeżeniem, że rządy nieodpowiednich

władców doprowadziły już do upadku miast, a nawet wielkich mocarstw.

Troska o ojczyznę zawarta jest również w monologu Ulissesa: " O nierządne

królestwo i zginienia bliskie". Ostre słowa krytyki skierowane są pod

adresem państwa i społeczeństwa, w którym nie obowiązują żadne prawa ani

poczucie sprawiedliwości, lecz panuje przekupstwo. Ulisses krytycznie

wypowiada się też o młodzieży magnackiej i szlacheckiej. Zarzuca jej

lekkomyślność i złe przygotowanie do pełnienia obowiązków obywatelskich.

Troska o losy ojczyzny widoczna jest też w wypowiedzi Antenora - bohatera

dramatu " Odprawa posłów greckich ". Miłość do ojczyzny stawia on nie

tylko ponad dobra materialne, lecz także powyżej uczucia, takie jak

przyjaĽń do Parysa, który z kolei przedkłada miłość do Heleny ponad Troję.

Aby nie dopuścić do odesłania ukochanej, dopuszcza się przekupstwa

uczestników rady królewskiej, która przypomina obrady polskiego sejmu.

Panuje w nim bałagan, posłowie kłócą się, uczestnicy są przekupni. Słowa

krytyki skierowuje Ulisses do młodzieży polskiej. Prowadzi ona, jego

zdaniem, państwo do upadku. Stawia im zarzut, że lubują się w próżnowaniu

i w zbytkach. Nie są przygotowani do pełnienia obowiązków obywatelskich.

Pod adresem państwa i społeczeństwa wypowiada ostre słowa, w których

oskarża, że w państwie nie obowiązują żadne prawa, ani poczucie

sprawiedliwości, lecz panuje przekupstwo. Z kolei Szymon Szymonowic w "

Żeńcach " podejmuje temat wsi polskiej i stosunków społecznych w ówczesnej

Polsce. Jest tu ukazany konflikt pomiędzy żeńcami, a starostą. Mamy tu do

czynienia nawet z drastycznym opisem faktu kar cielesnych: "wziełabyś była

pewnie na buty czerwone"- trwoży się Oluchna, jedna z żeniec, co znaczy,

iż dozorca zbiłby Pietruchnę ( drugą żeńcę ) do krwi, gdyby ją usłyszał,

jak śpiewa. Fakt ten obrazuje nam sytuację chłopów, często karanych przez

panów.

Literatura barokowa, również włączyła się w nurt naprawy Rzeczypospolitej.

Dostrzegamy to zwłaszcza we fraszkach, w których, w których autor

krytykował aktualne zjawiska życia społecznego. W utworze " Polska

nierządem stoi " mówi o degradacji prawa państwowego. Słaba władza

wykonawcza nie mogła go egzekwować. Skutkiem takiego postępowania władz

niejeden szlachcic traci majątek i staje się nędzarzem. Władzę trzymają w

swych rękach bogate rady magnackie, prowadząc kraj do zguby. W innej

fraszce pt. " Zbytki polskie " Potocki wylicza zbytki o których marzą

panowie, szlachta a nawet księża. Poeta wyostrza zjawiska aby przekonać

czytelnika, że przepych jakim się otaczają może doprowadzić kraj do

upadku. Równie krytyczną postawę Potockiego obserwujemy w utworze "

Pospolite ruszenie ". Była to znana od średniowiecza formuła obrony kraju

i państwa. Polegała na powszechnym udziale szlachty w wojnie obronnej.

Poeta przedstawia zdarzenie w obozie szlacheckim, które przekonuje, że

pospolite ruszenie nie spełnia swoich zadań. Do uczuć rycerskich Polaków

apeluje Wacław Potocki poprzez utwór " Transakcja Wojny chocimskiej ". Jan

Chodkiewicz, hetman , w swojej mowie przypomina, że żołnierze są obrońcami

takich wartości jak: Bóg, Ojczyzna, Pan ( król ). Matka - ojczyzna kryje

się pod ich ramiona. Wierzy, że nikt im nie dorówna. Przypomina, że przed

wiekami Bolesław Chrobry pokonał Rusinów i Niemców, a teraz przeznaczeniem

rycerstwa polskiego jest walczyć z Turkami. Utwór był epopeją rycerską,

która powstała w pięćdziesiąt lat po bitwie pod Chocimiem. Motyw naprawy

Rzeczypospolitej pojawia się również w twórczości pisarzy i poetów doby

oświecenia. "Książe poetów polskich" Ignacy Krasicki w cyklach " Bajek "

bezwzględnie wyszydza wady społeczeństwa polskiego kpi z bezmyślności

rodaków, ich głupoty. Pochwala pracowitość, prawość i uczciwość, czego

przykładem jest bajka " Wół minister". W innych bajkach krytykuje fałszywą

pobożność ( "Dewotka" ), wilcze prawa panujące w świecie ( "Jagnię i Wilcy

" ), a także zaakceptowanie niewoli przez młode pokolenie ( "Ptaszki w

klatce" ). Próbę kompromitacji, ośmieszenia stronnictwa anty królewskiego,

a także śmiały atak na szlacheckich sarmatów zawiera satyra Ignacego

Krasickiego " Do Króla ". Podmiotem lirycznym jest typowy XVII- wieczny

sarmata, szlachcic niechętny królowi i wszelkim reformą w kraju. Stawia

królowi pięć zarzutów. Pierwszy i drugi zarzut dotyczy szlacheckiego

pochodzenia władcy. Magnatów oburzyło szczególnie to, że Stanisław August

Poniatowski nie pochodzi z królewskiego rodu. Jest szlachcicem i dlatego

lubi otaczać się mądrymi wykształconymi ludĽmi. Absurdalność tych uwag

jest oczywista. Utwór jest więc w istocie kpiną z sarmackich oskarżycieli

króla. W innej satyrze " książę poetów " piętnuje nadmierne pijaństwo w

ówczesnej Rzeczypospolitej. Wymowa utworu jest pesymistyczna: mimo

świadomości zła, jakie czyni alkohol, jeden z dyskutujących bohaterów

satyry idzie " napić się wódki". Satyra "Pijaństwo " ukazuje więc typowe

cechy Polaków, którzy w czasie spotkań towarzyskich, suto zakrapianych, są

odważni uwielbiają dyskutować i pod byle pretekstem wywoływać awantury. Z

kolei w "Żonie modnej " Krasicki piętnuje bezkrytyczne przyjmowanie

zagranicznych wzorów. Szczególnie chętnie naśladowano francuskie obyczaje.

Niektóre polskie damy były bardzo rozrzutne, urządzały domy według obcych

mód. Poeta ostrzega, iż takie postępowanie nie przynosi żadnych korzyści

duchowych ani kulturowych i w konsekwencji prowadzi do zaniku polskich

tradycji szlacheckich. Aby młodzież znała swoje rodzime korzenie, należy

ją odpowiednio wychować. Model właściwej edukacji młodych przedstawia

Krasicki w pierwszej polskiej powieści nowożytnej pod tytułem " Mikołaja

Doświadczyńskiego przypadki ". Ukazuje najpierw negatywny wzorzec

wychowania w czasach sakich. Wytyka ówczesnej szlachcie ich płytkość

myślenia, ciemnotę, nieuctwo. Autor wskazuje w tym dziel na wartości

moralne, jakimi w swoim życiu powinien kierować się młody człowiek. Są to

: gruntowne wykształcenie, miłość do ojczyzny, a także "powrót do Ľródeł"

do natury. Kreowanie nowego człowieka dla nowych oświeconych czasów,

dostrzegamy w poemacie heraikonicznym I. Krasickiego " Monachomachia ". W

utworze tym pojawia się hasło: "śmiejmy się z głupich, choć i

przewielebnych", które jest zgodne z trendami oświecenia. W "Monachomachi

" ośmieszył poeta wady zakonników dwóch klasztorów : dominikanów i

karmelitów. Zarzucił im niski poziom kulturalny, próżniactwo, obłudę

religijną, nieuctwo. ¦wiadomie wybrał autor dwa zakony żebracze, by

pokazać, że zajmują się wychowaniem społeczeństwa, ani opieką nad nim.

Ignacy Krasicki walczył z wadami społeczeństwa poprzez ośmieszenie,

ironię, drwinę, kpinę. Czynił to z humorem, w formie przyjemnej, zabawnej,

dowcipnej i eleganckiej. Nawet gorzką prawdę potrafił przekazać z humorem.

Publicystyka staropolska, jako główne zadanie , miała propagowanie reform,

tak bardzo potrzebnych w tamtym okresie. Głównym przedstawicielem

publicystów renesansu, był Andrzej Frycz Modrzewski. W swoim dziele " O

poprawie Rzeczypospolitej " wysunął propozycję reform w ówczesnej Polsce.

Dzieło to, składało się z pięciu ksiąg : I "O obyczajach ", II " O prawach

", III " O wojnie ", IV " O kościele ", V " O szkole ". Autor uważał, że

należy zreformować tych pięć pozycji, co doprowadzić miało do wzmocnienia

wewnętrznego państwa, jak i na arenie międzynarodowej. Modrzewski zdaje

sobie sprawę z niedoskonałości polskiego prawa. Uważa, że " Bóg stworzył

wszystkich ludzi równych sobie ", więc za te same przewinienia powinna

spotykać ludzi jednakowa kara. Autor wykazuje typowe pacyfistyczne

poglądy. Uważa, iż " żadne korzyści z wojny, nie są tak wielkie aby mogły

jej szkodom dorównać..." Jest on przeciwny wojnom zaborczym i troskilwy o

obronność kraju. Słusznie też uważa, edukację młodych za ważny czynnik

budowy nowego państwa. Jego zdaniem , należy znaleĽć pieniądze na odbudowę

i utrzymanie szkół, a nie wydawać je na nowe posiadłości magnaterii.

Nauczycieli należy traktować z takim samym szacunkiem, co lekarzy, czy

prawników.

Kolejnym przedstawicielem publicystyki renesansu jest Piotr Skarga. W "

Kazaniach sejmowych" przedstawia " sześć szkodliwych chorób "

Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pierwsza to stawianie własnego dobrobytu

ponad problemy ojczyzny. Drugo to " niezgody i rozterki sąsiedzkie".

Trzecia - niebezpieczeństwo " heretyckiej zarazy ". Czwarta - "

dostojności królewskiej i władzej osłabienie ". Piąta - " prawa

niesprawiedliwe ". Szósta choroba to fakt, że w Polsce magnat czy

szlachcic mogą wszystko zabrać chłopu, jak i zabić go bez żadnej kary.

Skargo oskarża polską szlachtę , którą wini za niedoskonałość państwa.

Wytykając im głupotę, próbuje trafić do ich poczucia odpowiedzialności za

kraj. Tym samym przedstawia, jakie reformy są nam szczególnie potrzebne.

W epoce oświecenia, propagatorami reform byli : Stanisław Staszic i Hugo

Kołłątaj. Mieli oni bardzo zbliżone poglądy polityczne. Uważali, że Polsce

bardzo potrzebne są gwałtowne zmiany. Reformie miały ulec takie dziedziny,

jak edukacja, prawo, władza wykonawcza, sądownicza i ustawodawcza. Obaj

opowiadali się za uniezależnieniem się Polski od sąsiadów. Byli za

dziedzicznym przejmowaniem tronu, co " Polskę od dalszego podziału zachowa

". Słynną rozprawą polityczną stała się " Do Panów, czyli możnowładców "w

której autor za wszystko obwinia magnaterię. " Oni ziszczyli wszystkie

uszanowania dla prawa (...) Kto koronę przedał - Panowie (...) Kto wojsko

obce do kraju wprowadził - Panowie..."

Przedstawione wyżej utwory, wskazują, jak żywa była problematyka narodowa

w twórczości pisarzy doby staropolskiej. W utworach Reja, Kochanowskiego,

Krasickiego zawarta jest wnikliwa krytyka polskiego społeczeństwa. Pisarze

i poeci staropolscy nie tylko wskazywali na zło, dziejące się w kraju, ale

także wskazywali drogi wiodące do naprawy sytuacji w kraju. ¦wiadczą o tym

nie tylko utwory prozatorskie i poetyckie, ale także ówczesne dramaty."

Odprawa posłów greckich " Jana Kochanowskiego i " Powrót posła" Juliana

Ursyna Niemcewicza są przestrogą dla obywateli przed niewłaściwym

pojmowaniem swych powinności wobec kraju.

Pisarze i poeci doby staropolskiej swą twórczością udowodnili słuszność

słów Stanisława Konarskiego :

" Prawo choćby najświętsze , prawem być przestaje,

jeśli szczęściu ojczyzny, przeciwnym się staje".

---