rokreacja medycznie wspomagana a ustalenie ojcostwa i macierzyństwa - zajęcia z 28 listopada 2008 r.

I. Definicja i rodzaje prokreacji medycznie wspomaganej
Najczęściej stosowaną metodą prokreacji medycznie wspomaganej jest sztuczne zapłodnienie. Wśród tego wyróżniamy inseminację homologiczną oraz inseminację heterologiczną.

Inseminacja homologiczna (AIH)

Zapłodnienie dokonywane jest nasieniem męża matki, dlatego też nie wywołuje żadnych wątpliwości etycznych, jak i prawnych - mąż matki jest zarówno ojcem biologicznym, jak i ojcem prawnym.

Inseminacja heterologiczna (AID)

Zapłodnienie dokonywane jest nasieniem pochodzącym od mężczyzny innego niż mąż matki (anonimowego dawcy). Właśnie w związku z tą metodą mogą wyniknąć później problemy z ustaleniem ojcostwa (różne systemy prawne wskazują różnie - w niektórych za ojca jest uznawany dawca nasienia (prymat uznania rodzicielstwa jako więzi biologicznej), w innych - mąż matki (rodzicielstwo jako więź społeczna i prawna)). Niektóre kraje ze względów religijnych w ogóle zakazują inseminacji heterologicznej (Izrael, Włochy), niektóre dozwalają na nią tylko w wyjątkowych okolicznościach, przy zastosowaniu medycznych kryteriów (np. Austria, Francja). Jeszcze inne pozwalają na nią tylko małżeństwom albo konkubentom, pozbawiając tej możliwości kobiet samotnych.

Inne:

In vitro (IVF)

Zapłodnienie pozaustrojowe, tj, dokonane poza organizmem matki. Może być podobne do zapłodnienia homologicznego, gdy do zapłodnienia użyje się nasienia męża matki, ale nie może dojść do zapłodnienia naturalnego (np. z powodu niedrożnych jajowodów u kobiety albo osłabionego nasienia u mężczyzny). Nasienie może także pochodzić od anonimowego dawcy. Stwarza to wtedy podobne problemy prawne jak przy inseminacji heterologicznej. „Sytuacja” się komplikuje, gdy do zapłodnienia używa się komórki jajowej innej kobiety niż ta, która chce mieć dziecko. Specyficzne dla tej procedury problemy prawne (i etyczne) związane są z „ponadliczbowymi” embrionami, ich statusem prawnym i dyspozycji nimi w razie, gdy małżonkowie zrezygnują z procedury IVF, rozwodzą się, występują o unieważnienie małżeństwa, albo w razie śmierci jednego z nich.

„Zastępcze macierzyństwo”

Sytuacja, w której jedna kobieta zobowiązuje się (w drodze umowy) zajść w ciążę dla „zamawiających dziecko” małżonków (którzy z różnych przyczyn nie mogą mieć dzieci) oraz przekazać im dziecko po porodzie.

II. Brak jest w polskim systemie prawnym szczegółowych regulacji prawnych dotyczących prokreacji medycznie wspomaganej. Dlatego w tych wypadkach posiłkować należy się przede wszystkim:

1. ogólnymi zasadami prawa - przepisy dotyczące zakładów opieki zdrowotnej, poinformowanej zgody pacjenta, wysokich kwalifikacji, specjalizacji i staranności lekarza, ochrony dziecka poczętego, ochrony dóbr osobistych dawców gamet, poszanowania autonomii jednostki, jej godności i integralności

2. rekomendacjami i rezolucjami Rady Europy (ochrona embrionów, ograniczenia interwencji medycznych, granice wolności badań naukowych i badań lekarskich)

3. Konwencją Bioetyczną

ROZDZIAŁ IV
Ludzki genom

[...]

Artykuł 14 (Zakaz dokonywania wyboru płci)

Wykorzystywanie technik medycznie wspomaganej prokreacji jest zakazane, o ile celem tych technik jest wybór płci przyszłego dziecka za wyjątkiem sytuacji, gdy wy­bór taki pozwala uniknąć poważnej choroby dziedzicznej zależnej od płci dziecka.

4. Kodeksem Etyki Lekarskiej

Art. 38.

1. Lekarz powinien z poczuciem szczególnej odpowiedzialności odnosić się do procesu przekazywania życia ludzkiego.

2. Lekarz powinien udzielać zgodnych z wiedzą medyczną informacji dotyczących procesów zapłodniania i metod regulacji poczęć, uwzględniając ich skuteczność, mechanizm działania i ryzyko.

III. Rodzicielstwo
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera definicji rodzicielstwa, ale poszczególne regulacje pozwalają stwierdzić, że ustawodawca polski przyjął zasadę, iż przesłanką istnienia stosunku rodzicielstwa jest łącząca rodziców i dziecko więź biologiczna. Przykład: do obalenia domniemania ojcostwa wystarczy wykazanie niepodobieństwa, że mąż mógł być ojcem dziecka (badania krwi, badania DNA) - art. 67 k.r.o.

Jednocześnie jednak ustawodawca wprowadza (w ramach wyjątku od zasady) możliwość uznania w określonych sytuacjach rodzicielstwa jako swoistego aktu woli (niezależnie od faktów „biologicznych”) - ze względu na dobro rodziny, w szczególności zaś ze względu na dobro dziecka. Tak jest w przypadku, gdy mężczyzna uznaje cudze dziecko albo w sytuacji niewystąpienia przez męża matki lub matkę z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa w terminie (art. 63, 69 k.r.o.). Takim odstępstwem jest także instytucja adopcji.

Ponadto, określone odstępstwa od tej zasady wykształcone zostały przez orzecznictwo. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7.VI.1971 r. (sygn. akt III CZP 87/70, OSNCP 1972, z. 3, poz. 42) przyjął, że:

zasady współżycia społecznego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mogą stanowić podstawę do oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa tylko wyjątkowo. Może to w szczególności nastąpić wówczas, gdy macierzyństwu stwierdzonemu w akcie stanu cywilnego odpowiadają zgodne z nim, od wielu lat istniejące stosunki rodzinne, a poza przesłankami natury biologicznej brak innych przyczyn o charakterze niemajątkowym, które by mogły przemawiać za potrzebą zmiany stanu cywilnego.

Za taki wyjątek należy też uznać sytuację sztucznego zapłodnienia (inseminację heterologiczną, in vitro).

Ojcostwo

Problem sztucznej prokreacji nie jest szczególnie uregulowany w polskim ustawodawstwie. Należy zatem stosować zasady ogólne, a także posiłkować się (równie skąpym, co prawda) orzecznictwem w tym zakresie.

Inseminacja heterologiczna
Obowiązuje zatem domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki. Póki więc nie zostanie wniesione powództwo o zaprzeczenie ojcostwa (obalenie tego domniemania), mąż matki jest uważany za prawnego ojca dziecka urodzonego w wyniku sztucznego zapłodnienia, nawet jeśli nasienie pochodziło od anonimowego dawcy.
Jednakże należy mieć na uwadze zasadę wyrażoną przez Sąd Najwyższy w uchwale z 27 października 1983 r. (sygn. akt III CZP 35/83), że w pewnych okolicznościach:

żądanie przez męża matki zaprzeczenia ojcostwa co do dziecka poczętego w wyniku dokonanego za jego uprzednią zgodą sztucznego zapłodnienia nasieniem innego mężczyzny może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

SN w orzeczeniu tym stwierdził, że:

Wprawdzie wyrażenie zgody na sztuczne zapłodnienie nie może być traktowane jako jednoznaczne z uznaniem dziecka, ale na pewno oświadczenie takie może być rozumiane jako przyjęcie na siebie obowiązków ojcowskich.

Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego wystąpienia z takim powództwem polega zaś na tym, że

(...) w przypadku bowiem obalenia domniemania jego [dziecka] pochodzenia od męża matki pozostawałoby ono praktycznie bez ojca, ponieważ już choćby z powodu pełnej anonimowości dawcy nasienia nie można by ustalić rzeczywistego ojcostwa. Dawca nasienia nie ma zresztą zamiaru nawiązania prawnego stosunku ojcostwa, lecz jedynie pozostawia je do dyspozycji służby zdrowia. Przyjęta wykładnia uwzględnia też interes rodziny, do powstania której przyczyniła się decyzja małżonków co do sztucznej inseminacji.

Powyższy pogląd jest dominujący w doktrynie.

W doktrynie wypowiadane są również poglądy, że mąż matki, wyrażając zgodę na dokonanie zabiegu inseminacji heterologicznej, z tą właśnie chwilą nabywa status (prawny) ojca dziecka - i to właśnie z tego względu (a nie z powodu sprzeczności z zasadami współżycia społecznego) nie może on później żądać zaprzeczenia ojcostwa (tak: A. Dyoniak, Wpływ woli osób bezpośrednio zainteresowanych na powstanie stosunku prawnego rodzice - dzieci w przypadku nienaturalnej prokreacji, Studia Prawnicze 2-3/1993).

Projekt nowelizacji k.r.o. w art. 68 przewiduje już wprost, że:

Art. 68. Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę.

Inseminacja homologiczna
W tym wypadku problem pojawia się dopiero w sytuacji, gdy mąż nie wyraził zgody na zabieg. Należy wtedy rozstrzygnąć, czy może on skutecznie domagać się zaprzeczenia ojcostwa, mimo tego, że dziecko jest z nim genetycznie związane. Przyjmuje się jednak, że mąż nie może skutecznie zaprzeczyć swojego ojcostwa w takiej sytuacji.
Wyrok Sądu Rzeszy z 4 czerwca 1908r.: dziecko poczęte w wyniku sztucznej inseminacji homologicznej dokonanej bez zgody męża jest traktowane jako pochodzące od męża (priorytet pochodzenia biologicznego).

Pozycja prawna dawcy nasienia
W doktrynie wyrażane są dwa poglądy. Pierwszy z nich: dawca nasienia staje się ojcem po skutecznym zaprzeczeniu ojcostwa przez męża matki, mimo jego wcześniejszej zgody na dokonanie inseminacji heterologicznej (prymat genetycznych związków między dawcą nasienia a dzieckiem, zasada prawdy obiektywnej). Drugi pogląd: dawca nasienia nie może być uważany za prawnego ojca dziecka - działa on bez chęci zostania ojcem, zachowuje przecież anonimowość, brak wystarczająco silnych więzów pomiędzy nim a dzieckiem.
Co, gdy zabiegu dokonano bez zgody męża, albo gdy zabieg przeprowadzono u kobiety samotnej? Argumentem za uznaniem dawcy za ojca jest zasada dobra dziecka - dziecko powinno posiadać jakiegoś prawnego ojca, który były zobowiązany do jego alimentacji. Przeciwko takiemu uznaniu przemawia brak stosunku społecznego pomiędzy dawcą a dzieckiem, a ponadto fakt, że dawca może w każdej chwili uznać dziecko (więc nie jest pozbawiony możliwości zostania „prawnym ojcem” dla tego dziecka). W doktrynie prezentowany jest ponadto dość odważny pogląd dopuszczający możliwość dochodzenia przez dziecko w takiej sytuacji naprawienia szkody na podstawie art. 415 k.c. - dziecko odnosi wymierną szkodę majątkową przez to, że jest pozbawione świadczeń alimentacyjnych ze strony ojca. Roszczenie powinno wtedy skierować przeciw osobie, która wyrządziła tę szkodę, tj. przeciwko lekarzowi dokonującemu zabiegu (A. Dyoniak w powołanym wcześniej przeze mnie artykule).

Propozycje rozwiązania problemu w raporcie Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej:

System rejestracji dawców gamet powiązany byłby z oświadczeniem równoznacznym ze zrzeczeniem się prawa do zaprzeczenia ojcostwa i macierzyństwa. (prof. W. Wróbel, załącznik 19 do raportu)

Macierzyństwo

Od dawien dawna obowiązuje starorzymska zasada mater semper certa est - matka jest zawsze pewna. Nigdy dotąd nie powstawały wątpliwości co do tego, kogo uznać za matkę dziecka - mianowicie matką jest zawsze ta kobieta, która dziecko urodziła. Obecnie jednak, w związku z rozwojem nauki i medycyny, nie jest to już takie pewne w przypadku, gdy kobieta, która urodziła dziecko, nie jest z nim spokrewniona (komórka jajowa pochodziła od innej kobiety). Nie istnieje żaden przepis prawny regulujący tę kwestię wprost. Doktryna mówi o uznaniu za matkę kobiety, która dziecko urodziła (związek biologiczny między dzieckiem a kobietą jest ważniejszy, ponadto istnieje potrzeba ustalenia stanu cywilnego w oparciu o jasne kryteria). (Co za tym idzie - domniemanie ojcostwa obejmie męża tej właśnie kobiety.)
Projekt nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi już wyraźnie, że:

Art. 61⁹. Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła.

Żądanie zaprzeczenia macierzyństwa może być wysuwane na podstawie ogólnego prawa do żądania ustalenia stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.) tylko w przypadku, gdy do akt stanu cywilnego wpisano błędnie inną kobietę jako matkę.
Projekt nowelizacji k.r.o. wprowadza w tym zakresie następujące zasady:

Art. 61¹⁰. § 1. Jeżeli sporządzono akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców albo macierzyństwo kobiety wpisanej jako matka w akcie urodzenia dziecka zostało zaprzeczone, można żądać ustalenia macierzyństwa.
Art. 61¹². § 1. Jeżeli w akcie urodzenia wpisana jest jako matka kobieta, która dziecka nie urodziła, można żądać zaprzeczenia macierzyństwa.

Profesor Wróbel w załączniku 19 do raportu Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej proponuje:

Wykluczone byłoby powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa lub ojcostwa ze strony rodziców.

Odrębną sprawą jest ocena umów o zastępcze macierzyństwo. O ile w Stanach Zjednoczonych takie umowy są na porządku dziennym, o tyle w Europie wyraźnie uznaje się je za sprzeczne z porządkiem prawnym.
Komitet Ekspertów Rady Europy w 1989 r. zalecił uznanie takich umów za nieskuteczne. Zdecydowana większość dotąd powstałych ustawodawstw krajowych, a także judykatury poszczególnych państw uważają takie umowy za nieważne. Za przyczyny tej nieważności wskazuje się sprzeczność z zasadami współżycia społecznego takiej umowy. Traktuje bowiem ona człowieka jako przedmiot umowy, a to jest nie do pogodzenia z jego godnością. Umowa stanowi również zobowiązanie niemożliwe do wykonania (impossibilium nulla obligatio est) - system prawny nie zapewnia możliwości domagania się wydania dziecka do adopcji.

Inseminacja post mortem

Oczywiście nie istnieją w polskim porządku prawnym żadne przepisy regulujące tę kwestię. Doktryna podnosi, że takie czynności należałoby uznać za sprzeczne z dobrymi obyczajami (art. 58 par. 2 k.c.). „Inseminacja post mortem nie służy realizacji funkcji prokreacyjnej małżeństwa ani zasady dobra dziecka tak poczętego” (prof. Nestorowicz).

Inseminacja post mortem w raporcie Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej:

• Niedopuszczalne byłoby zapłodnienie po śmierci męża ani też pobranie gamet ex mortuo. (prof. W. Wróbel, załącznik 19 do raportu)

• Procedura zapłodnienia in vitro materiałem biologicznym zmarłego dawcy powinna być dopuszczalna, na żądanie kobiety, pod warunkiem wyrażenia przez dawcę nasienia przed śmiercią takiego życzenia. (prof. E. Bartnik, prof. J. Hołówka, prof. Z. Szawarski, prof. J. Zaremba, prof. E. Zielińska, załącznik 20 do raportu)

IV. Prawo dziecka do znajomości swojego pochodzenia genetycznego
Prawo to wprowadza art. 8 ust. 1 Konwencji Praw Dziecka.

Państwa-Strony podejmują działania mające na celu poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunków rodzinnych, zgodnych z prawem, z wyłączeniem bezprawnych ingerencji.

De lege lata w polskim prawodawstwie jest ono niedopuszczalne. Uzasadnienie: skoro przy przysposobieniu całkowitym nie jest dopuszczalne ustalenie pochodzenia przysposobionego, to nie może być to również dopuszczalne dla dziecka urodzonego wskutek sztucznego zapłodnienia nasieniem anonimowego dawcy (argument na rzecz spójności systemu).

W raporcie Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej:

Dziecko po ukończeniu 18 roku życia miałoby prawo poznać swoją tożsamość biologiczną (genetyczną) przez dostęp do rejestru. Dopuszczalne byłoby także zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa przez dziecko (prof. W. Wróbel w załączniku 19 do raportu).

---