ROMAŃSKI STYL, romańska sztuka, romanizm, styl w sztukach plast. XI-XIII w.; pierwsza wielka formacja stylowa dojrzałego średniowiecza, ogarniająca całą podporządkowaną rzym. Kościołowi Europę, sięgająca też na Bliski Wschód (wyprawy krzyżowe); wyrósł na podłożu sztuki karolińskiej, przedrom. (w Niemczech — ottońskiej) i bizant., częściowo także sztuki islamu. Sztuka rom. była gł. sztuką sakralną, jej ośr. były klasztory (benedyktynów, cystersów, norbertanów, kanoników regularnych) i stolice diecezji, na rozwój sztuki wpływał też patronat cesarstwa (w Niemczech) i panów feud.; kościoły, symbolizujące Królestwo Boże miały programy treściowe przekazywane przez rzeźbę arch. i uzupełniane przez malarstwo ścienne; materiałem budowlanym był starannie obrobiony cios kamienny, tworzący grube mury o niewielkich otworach przesklepianych półkoliście; w świątyniach, przeważnie bazylikowych, przejrzysty układ spiętrzonych brył o określonej hierarchii; wnętrza, z arkadami międzynawowymi, dzielono na przęsła podkreślane lizenami, półkolumnami przyściennymi i gurtami wprowadzanych wówczas sklepień kolebkowych lub krzyżowych; we Francji, gdzie reforma kluniacka przyniosła odnowienie i rozkwit życia klasztornego, powstawały odmiany prowincjonalne architektury (Burgundia, Normandia, Poitou, Prowansja, Owernia, Akwitania), rozbudowywane były prezbiterialne części świątyń, zaopatrywane w apsydy na zakończeniu naw i przy ramionach transeptu lub w obejścia z wieńcem kaplic (Tours, Cluny III, Saint Sernin w Tuluzie); wielkie kościoły zakonne powstawały na szlakach pielgrzymek prowadzących do Santiago de Compostella (Arles, Autun, Vézelay); w Niemczech rom. architektura najwspanialej rozkwitała w Nadrenii (dwuchórowe, wielowieżowe katedry w Spirze, Wormacji, Moguncji, Trewirze, kościół opactwa w Maria-Laach, kościoły kolońskie, m.in. NMP na Kapitolu — z treflowym rozwiązaniem części wsch.); ponadto kościoły tzw. szkoły hirsauskiej (Paulinzella) czy saskie kościoły m.in. z tzw. masywem zach. (Halberstadt, Quedlinburg); w Nadrenii pojawiły się też na zewnątrz galerie arkadowe, we Włoszech występujące zwł. w Lombardii (Modena, Pawia, Parma), a także w Toskanii (Piza); w nawiązującej do świątyń wczesnochrześc. mediolańskiej bazylice S. Ambrogio fasadę poprzedza atrium, ale w konstrukcji sklepień pojawił się nowy element — żebra; połączenie form rom. z układem kościoła bizant. nastąpiło w Wenecji (S. Marco), na Sycylii normandzka architektura splotła się z dekor. formami bizant. i arab. (Cefalú, Monreale); wielkie, silnie artykułowane rom. katedry ang. (Ely, Durham) były kontynuacją architektury anglo-normandzkiej.
Rzeźba podporządkowana prawom ram architektonicznych, a ukazująca przykłady boskiego tryumfu nad złem, szczególnie bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji; koncentrowała się gł. na portalach, na ogół z postacią Chrystusa w tympanonie (Moissac, Vézelay, Souillac) i na kapitelach, czasem obejmowała całą fasadę (Poitiers); szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźb. katedry w Autun, dzieło Gislibertusa, a najbardziej rozbud. trójarkadowe, antykizujące zespoły portali powstały w Prowansji (Arles, Saint-Gilles); najznakomitszym twórcą późnorom. rzeźby we Włoszech był B. Antelami; w Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (brązowy krucyfiks z Werden); najznakomitsze rzeźb. dzieła z brązu i złota powstawały w kraju nadmozańskim, gdzie działali złotnicy R. de Huy i G. de Claire oraz w Lotaryngii (ołtarz Nicolasa z Verdun w Klosterneuburg). Teologiczno-moralizatorskie programy na usługach tryumfującego Kościoła były zawarte w wielkich kompozycjach malowideł ściennych, a we Włoszech — mozaik, wypełniających przede wszystkim apsydy kościołów; pozostałości ich zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartempe), Niemiec (Schwarzrheindorf), pn. Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo).
Wysoki poziom miały iluminacje reprezentacyjnych rękopisów, wykonywane w skryptoriach w różnych ośrodkach. Wybitnym dziełem sztuki o świeckiej tematyce jest Tkanina z Bayeux.
W Polsce sztuka rom. pojawiła się po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038-58); w XI w. powstały (zachowane szczątkowo) katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie; świetny rozwój architektury rom. przypadł na XII w., powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą od zach. (Żarnów, Inowłódz); w ostatniej fazie (1 poł. XIII w.) przodowało budownictwo cysterskie proweniencji franc. via Włochy, realizowane m.in. przez brata Simona (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźby to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie; dziełem unikatowym jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej; malarstwo ścienne zachowało się szczątkowo (Czerwińsk), przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); ozdobne złotnictwo reprezentują kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka, rękojeść miecza zw. Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.
DRZWI GNIEŹNIEŃSKIE, rom. dwuskrzydłowe drzwi brązowe pd. portalu katedry w Gnieźnie; wykonane na miejscu ok. 1180 zapewne przez artystów wywodzących się ze środowiska nadmozańskiego; Drzwi Gnieźnieńskie zdobi bogata dekoracja reliefowa z 18 scenami z życia i męczeństwa św. Wojciecha, otoczonymi bordiurą z motywami zwierzęcymi i roślinnymi (stanowiącymi dodatkowy komentarz sformułowany w języku symboli i alegorii) oraz 2 antaby w formie lwich głów; wybitne dzieło sztuki rom., jeden z kilku zabytków tego typu zachowanych w Europie.