PRAWO O AKTACH STANU CYWILNEGO

Stan cywilny - to zespół cech charakteryzujących daną osobę fi­zyczną, objęty rejestracją w aktach stanu cywilnego. Jest on kształtowany zda­rzeniami naturalnymi, czynnościami prawnymi (np. oświadczeniem o zawarciu małżeństwa), konstytutywnymi orzeczeniami sądowymi (np. dotyczącymi przy­sposobienia czy uznania za zmarłego), czy decyzjami administracyjnymi (np. zmieniającymi nazwisko). Stan cywilny to jedno z dóbr osobistych (art. 23 k.c.).

J. Litwin - stan cywilny to suma cech osoby, charakteryzująca jej sytuację w rodzinie i jej sytu­ację czysto osobistą.

J. Starościak - stan cywilny to ustalony prawnie zespół cech charakteryzujących w społeczeństwie indywidualną po­zycję człowieka

Akt stanu cywilnego

• jako samo zdarzenie bądź czynność prawna (miał miejsce akt urodzenia czy akt zgonu; nastąpił zawarcie związku małżeń­skiego)

• jako for­malne zarejestrowanie tego zdarzenia przyjmujące postać urzędowego wpisu określanego mianem: aktu urodzenia, aktu małżeństwa i aktu zgonu;

Wpis do aktu stanu cywilnego ma charakter deklaratoryjny.

Akta stanu cywilnego zrodziły się z aktów „kościelnych” (metryk) chrztu, ślubu i pogrzebu. Pierwsze powszechne i świec­kie urzędy stanu cywilnego pojawiły się w końcu XVIII w. we Francji jako jeden z rezultatów prądów umysłowych Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Odpisy aktów stanu cywilnego.

Prawo przewiduje dwa rodzaje odpisów:

• skrócony (treść aktu, wzmianki dodatkowe, z pominięciem elementów skreślonych)

• zupełny (≠ kopia) (dosłowne powtórzenie treści wraz ze wszystkimi wzmiankami dodatkowymi, także z treścią przypisów);

Rejestracja stanu cywilnego

Rejestracja stanu cywilnego stanowi element szerzej ujmowanej ewi­dencji ludności - jest systemem obligatoryjnych, trwałych i ciągłych wpisów do­tyczących stanu cywilnego, łącznie z danymi charakteryzującymi ten stan. Jest to rejestracja określonych faktów dotyczących osób fizycznych (Z. Leoński).

Pierwszym polskim aktem prawnym normującym tę problematykę był de­kret z 25 września 1945 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego. Dziś obowiązuje ustawa z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego.

Rejestracja stanu cywilnego należy do zadań administracji publicznej. Czyn­ności z tego zakresu dokonuje:

• kierownik urzędu stanu cywilnego (u.s.c.) lub jego zastępca (zastępcy). Kierownikiem jest wójt albo burmistrz (prezydent), ale rada gminy może powołać innego kierownika i jego z-cę. Nadzór sprawuje wojewoda (organ odwoławczy od decyzji kierownika), a nadzór zwierzchni sprawowany jest przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

• konsul bądź osoba wyznaczona do wykonywania jego funkcji (poza granicami RP). Nadzór należy tu do Ministra Spraw Zagranicznych

Rejestracji stanu cywilnego osób dokonuje się w księ­gach stanu cywilnego (albo na luźnych drukach, które następnie - nie więcej niż 500 aktów - łączy się w księgę), które prowadzi się w jednym egzemplarzu oddzielnie dla każdego rodzaju akt. Rejestracja może być równocześnie prowadzona w systemie komputerowym z zachowaniem wymaganej prawem ochrony zgromadzonych w nim danych.

Czynność z zakresu rejestracji dokonywana są w trzech podstawowych formach działania:

• aktu stanu cywilnego, sporządza się je najczęściej na podstawie zgłoszenia (tzw. akty typowe), ale także na podstawie: protokołów, decyzji administracyjnych, orzeczeń sądu oraz wypisów z ksiąg stanu cywilnego;

• decyzji

• postanowienia.

Księgi stanu cywilnego przechowuje się w urzędzie stanu cywilnego, który wchodzi w skład urzędu gminy. Obszar gminy wyzna­cza okręg urzędu stanu cywilnego, przy czym wojewoda może utworzyć urzędy stanu cywilnego właściwe dla kilku okręgów lub utworzyć kilka urzędów stanu cywilnego w granicach jednej gminy.

Zasady rejestracji stanu cywilnego

• zasada laicyzacji (sekularyzacji, świeckości, rejestracji świeckiej) - rejestracji dokonują podmioty świeckie (pracownicy samorządowi) w urzędach stanu cywilnego, które wchodzą w skład urzędu gminy - podstawowej jednostki samorządu terytorialnego; rejestracja oderwana jest od obrzędów religijnych, a w treści aktów nie zamieszcza się żadnych wzmianek o zaistnieniu tych obrzędów.

• zasada prawdy obiektywnej - stan cywilny stwierdza się na pod­stawie aktów stanu cywilnego, które powinny od­zwierciedlać rzeczywisty stan rzeczy. Akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzo­nych, a ich niezgodność z prawdą może być udowodniona jedynie w postępowaniu sądowym. Kierownik u.s.c. jest obowiązany żądać dowodów potwierdzających prawdziwość danych zgłoszonych i wpisywanych do ksiąg stanu cywilnego. W razie uznania tych dowodów za niewystarczające zobligo­wany jest do przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego.

• zasada powszechności - wyraża się w objęciu rejestracją (z pewny­mi wyjątkami) wszystkich zdarzeń kształtujących stan cywilny osób zaistniałych w Polsce (bez względu na przynależność państwową czy religijną), a niekiedy także poza jej granicami.

• zasada terytorial­na - związana z właściwością miejscową podmiotu rejestrującego. Właściwość terytorialną rejestracji wyznacza, co do zasady (z wyjątkami), miejsce zdarzenia.

• zasada jednolitości systemu organów rejestracyjnych - rejestrowane są tylko dane wymagane i podane w sposób wyczerpujący przez prawo. Nie można w aktach zamieścić (czy to z urzędu, czy na wniosek) żadnych innych infor­macji, w szczególności przynoszących ujmę zainteresowanemu lub naruszają­cych dobra osobiste. Kierownika zobowiązany jest odmówić wpisania do aktu tego rodzaju danych.

• zasada meldunkowa - obowiązek zgłaszania danych podlegających wpisowi do aktów stanu cywilnego. Niedopełnienie obowiązku zgłoszenia faktu urodzenia lub zgonu jest wykroczeniem i podlega odpowiedzialności.

• zasada zupełności (ak­tualizacji z urzędu) - realizowana poprzez niezwłoczne dokonywanie rejestracji wszystkich wymaganych ustawą danych i bieżące ich uaktualnianie przy pomocy tzw. rejestracji dodatkowej. Jeżeli akt sta­nu cywilnego nie zawiera wszystkich danych, podlega uzupełnieniu. Sądy i inne organy państwowe są zobowiązane do przekazywa­nia u.s.c. odpisów prawomocnych orzeczeń, ostatecznych decyzji i innych doku­mentów stanowiących podstawę wpisu do ksiąg stanu cywilnego.

• zasada samowystarczalności aktu - akty stanu cywilnego mają urzędowy charakter, potwierdzający zawarte w nich dane. Stan cywilny osoby stwierdza się na jego podstawie albo na podstawie sporządzonego z niego odpisu. Na potwierdzenie danych zawartych w tych do­kumentach nie są wymagane żadne inne dowody uzupełniające.

• zasada ograniczonej jawności for­malnej ksiąg i aktów - wyznaczene kręgu podmiotów, którym można wydawać odpisy z aktów i zaświadczenia dotyczące wpisów (na wniosek sądu, osoby, której dotyczy akt, jej wstępnego, zstępnego, rodzeństwa, małżonka lub przedstawiciela ustawowego i innych osób, jeśli mają w tym interes prawny, na wniosek organizacji społecznej, jeżeli wykaże w tym interes społeczny). Zaświadczenie o zaginięciu lub zniszczeniu księ­gi może być wydane również innym osobom. Ksiąg nie można wynosić poza lokal urzędu, z wyjątkiem sytuacji, gdy jest to uzasadnione ważnymi przyczynami i tylko za zgodą woje­wody lub w razie zagrażającego im niebezpieczeństwa. Prawo do przeglądania ksiąg mają - za zezwoleniem kierownika U.S.C. - upoważnieni przedstawiciele organów państwowych oraz in­stytucji naukowych..

5. Rejestracja urodzenia

Obowiązek zgłoszenia urodzenia w ciągu 14 dni (dla żywego dziecka) i 3 dni (jeśli urodziło się martwe - nie sporządza się aktu zgonu, ale adnotację w „Uwagach”) spoczywa na:

• ojcu i matce dziecka (jeśli pozwala jej na to stan zdrowia)

• innej osobie obecnej przy porodzie

• szpitalu, lekarzu albo położnej (koniecznie w formie pisemnej)

Zgłoszenia do­konują też obywatele państw obcych i bezpaństwowcy.

Osoba zgłaszająca musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Zgłoszenie może być dokonane przez pełnomocnika. Jeśli dziecko urodziło się w zakładzie opieki zdrowotnej, np. w szpitalu, zgłoszenie urodzenia obarcza ten zakład.

Akt urodzenia sporządzany jest na podstawie pisemnego zgłoszenia urodze­nia dziecka wystawionego przez lekarza, położną lub zakład opieki zdrowotnej.

Dane wpisywane do aktu urodzenia stanowią katalog zamknięty:

  1)   nazwisko, imię (imiona) i płeć dziecka;

  2)   miejsce i datę urodzenia dziecka;

  3)   nazwiska, nazwiska rodowe rodziców, imię (imiona), miejsce i datę urodzenia, miejsce zamieszkania każdego z rodziców w chwili urodzenia się dziecka;

  4)   nazwisko, imię i miejsce zamieszkania zgłaszającego;

  5)   dane dotyczące zakładu opieki zdrowotnej

Ad. 1). Imię dziecka

Prawo wyboru (nadania) imie­nia służy generalnie rodzicom dziecka. Ograniczenia tego wyboru wynikają z podsta­wowej dyrektywy kierowania się dobrem dziecka. Zakazuje się wyboru więcej niż dwóch imion, imienia ośmieszającego, nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej oraz imienia niepozwalającego na odróżnienie płci dziecka.

Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że brak jest podstaw wiązania wyboru imienia z tzw. urzędowym wykazem imion. Ma on jedynie pomocniczy charakter.

Nadać imię dziecku może także kierownik u.s.c. Taka sytuacja zachodzi wówczas, gdy przed, a najpóźniej przy sporządzeniu aktu urodzenia rodzice nie złożą stosownego oświadczenia i nie wybiorą imienia. Po uprzednim wezwaniu ich do nadania imienia i pouczeniu ich o skutkach jego nie dokonania kierownik u.s.c. wpisuje jedno imię wybrane przez niego spośród zwykle w kraju używanych, czyniąc o tym wzmiankę dodatkową.

Prawo o aktach stanu cywilnego stwarza możliwość zmiany wpisanego do aktu urodzenia imie­nia (tylko raz). Rodzice dziecka mogą - w ciągu 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu ­złożyć kierownikowi u.s.c. pisemne oświadczenie o zmianie imienia (imion) dziecka wpisanego do aktu w chwili jego sporządzenia. O wprowadzonej zmianie wpisuje się wzmiankę dodatkową. Po upływie 6 miesięcy zmiana imienia jest możliwa jedynie na mocy ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk. Wyrokiem z 18 marca 1993r Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że dodanie w akcie urodzenia drugiego imienia nie jest zmianą imienia, lecz wnioskiem o uzupełnienie aktu.

Ad. 1. Płeć dziecka

Płeć dziecka jest zdetermi­nowana występującą u nowonarodzonego dziecka dominacją biologicznych cech żeńskich albo męskich. W praktyce pojawiła się sporna kwestia możliwości zmiany wpisu metrykalnego płci

Obecnie ugruntowała się w Polsce praktyka, że zmiana wpisu dotyczącego płci u transseksualisty dokonywana jest w formie wzmianki dodatkowej na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu podjętego w procesowym trybie, a zatem w trybie powództwa o ustalenie (w zasadzie po dokonaniu zabiegu chirurgicznego). .

Ad. 2. Data i miejsce urodzenia dziecka

Datę wpisuje się w formie dzień, miesiąc, rok. Natomiast miejscem urodzenia jest miejscowość, bez dokładnego adresu. oraz dane dotyczące zgłaszającego lub rodziców.

Ad. 3. Imię ojca

Prawo o aktach stanu cywilnego przewiduje też nadanie imienia „ojcu dziecka”, gdy nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż mat­ki i nie nastąpiło uznanie dziecka bądź sądowe ustalenie ojcostwa. Do aktu uro­dzenia wpisuje się wtedy imię ojca wskazane przez przedstawiciela ustawowego dziecka, a w braku takiego wskazania jedno z imion zwykle w kraju używanych. Natomiast za nazwisko wpisuje się nazwisko matki. (art. 42)

6. Rejestracja aktu małżeństwa

MAŁŻEŃSTWO
↓		↓
Małżeństwo świeckie		Małżeństwo wyznaniowe
Zgodne z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Udzielane przez kierownika u.s.c. Następuje w wybranym przez nupturientów u.s.c., w tym też u.s.c. sporządzany jest akt małżeństwa. Następuje z zachowaniem uroczystej formy (przy składaniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński wszyscy stoją, kierownik nosi odznakę.		Zgodnie z wewnętrznym prawem Kościoła lub innego związek wyznaniowego, nie wywołując skutków w prawie polskim. Ale skutki te mogą być wywołane na mocy umowy międzynarodowej (28 lipca 1993r - Konkordat między Stolicą Apostolską a RP) lub ustawy regulującej stosunki między państwem a kościołem lub innym związkiem wyznaniowym. Udziela go osoba duchowna

Wybór pomiędzy tymi dwoma sposobami za­warcia związku małżeńskiego pozostawia się nupturientom, małżeństwo może też być zawierane najpierw przed kierowni­kiem u.s.c. (forma świecka), a następnie przed uprawnioną osobą duchowną (forma obrzędu religijnego).

Osoby zamierzające zawrzeć związek małżeński zobowią­zane są do przedstawienia dokumentu stwierdzającego ich tożsamość, złożenia odpisu skróconego aktu urodzenia, wyjątkowo dowodu ustania bądź unieważnienia małżeństwa oraz dowodu nieistnienia małżeństwa. Ponadto osoby zamierzające zawrzeć związek małżeński muszą złożyć pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa.

W myśl art. 56 cudzoziemiec (nie dotyczy to bezpaństwowca zamieszkałego w Polsce) zamierzający zawrzeć związek małżeń­ski jest obowiązany złożyć kierownikowi u.s.c. dokument stwierdzający, że zgodnie z właściwym prawem może zawrzeć małżeństwo.

Zawarcie małżeństwa poza lokalem urzędu stanu cywilnego

Przy zaistnie­niu uzasadnionych przyczyn kierownik u.s.c. może udzielić ślubu cywilnego poza lokalem u.s.c.. Zawarcie małżeństwa (za granicą) może też nastąpić przed konsulem. W obu tych przypadkach sporządzany jest protokół (podpisywany przez kierownika u.s.c. i odpowiednio konsula oraz małżonków i świadków), który jest podstawą rejestracji aktu ślubu.

Akt małżeństwa sporządza się niezwłocznie po udzieleniu ślubu cywilnego.

Ratyfikacja Konkordatu spowodowała, że małżeństwo zawarte przed duchownym Kościoła Katolickie­go przynosi skutki w prawie świeckim, jeżeli:

(1) między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego,

(2) złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli dotyczą­ce wywarcia takich skutków

(3) zawarcie małżeństwa zostało wpisane w ak­tach stanu cywilnego na wniosek przekazany u.s.c. terminie pięciu dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłuże­niu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny.

By zawrzeć ślub kościelny ze skutkiem w prawie polskim należy uzyskać od kierownika u.s.c zaświadczenie za­świadczenia stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków i dzieci. Zaświadczenie to traci moc po upływie trzech miesięcy od jego wydania.

By zawrzeć małżeństwo wyznaniowe ze skutkiem w prawie polskim należy łącznie:

• złożyć przed duchownym oświadczenia (jednocześnie obecnych) nuptu­rientów, że wstępują ze sobą w związek małżeński;

• oświadczyć chęć jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskie­mu;

• sporządzić (przez kierownika u.s.c.) aktu małżeństwa (o cha­rakterze konstytutywnym).

Podstawą sporządzenia przez kierownika u.s.c. aktu małżeństwa jest za­świadczenie wystawione niezwłocznie po złożeniu oświadczeń o wstąpienie w związek małżeński. Zaświadczenie to podpisuje duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni, obecni przy złożeniu oświadczeń świadkowie. Jest ono przekazywane wraz z za­świadczeniem kierownika u.s.c. do u.s.c. - właściwego tery­torialnie według miejsca udzielenia ślubu - przed upływem 5 dni od zawarcia małżeństwa. Jest to termin materialnoprawny. Jeżeli zachowanie tego terminu nie jest możliwe z powodu siły wyższej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody.

Akt małżeństwa sporządza się niezwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu, w którym do u.s.c. nadeszły wskazane powyżej doku­menty. Jako datę zawarcia małżeństwa wpisuje się datę złożenia oświadczeń nupturientów.

Do aktu małżeństwa wpisuje się dane wskazane enumeratyw­nie w ustawie:

1)   nazwiska i imiona osób zawierających małżeństwo, ich nazwiska rodowe, stan cywilny, miejsce i datę urodzenia oraz miejsce zamieszkania;

2)   miejsce i datę zawarcia małżeństwa;

3)   nazwiska i imiona oraz nazwiska rodowe rodziców każdej z osób wstępujących w związek małżeński;

4)   nazwiska i imiona świadków;

5)   nazwisko (nazwiska), które będą nosić osoby zawierające małżeństwo po jego zawarciu, oraz nazwisko, które będą nosić dzieci zrodzone z tego małżeństwa;

6)   stwierdzenie, że osoby zawierające małżeństwo złożyły zgodne oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński.

7. Rejestracja zgonu

Zgodnie z definicją Komisji Statystyki ONZ zgon jest całkowitym zanikiem wszelkich przejawów życia w jakiejkolwiek chwili późniejszej od żywego uro­dzenia. Rejestracja zgonu wiąże się, podobnie, jak rejestracja urodzenia, z po­winnością określonych osób zgłoszenia we właściwym u.s.c. zaistniałego zdarze­nia (zgonu lub znalezienia zwłok). Do zgłoszenia zgonu są obowiązani w kolej­ności:

• małżonek lub dzieci zmarłego

• najbliżsi krewni lub powinowaci

• osoby zamieszkałe w lokalu, w którym nastąpił zgon

• osoby obecne przy zgonie lub które naocznie się o nim przekonały

• administrator domu, w któ­rym nastąpił zgon.

Jeżeli zgon nastąpił w szpitalu lub w innym zakładzie, zgon zgłasza ten szpital albo inny zakład. Poza wskazanymi w prawie o a.s.c. osoba­mi i instytucjami zgłoszenia nie może dokonać żaden inny podmiot.

Zgon należy zgłosić najpóźniej w ciągu 3 dni od dnia tego zdarzenia. Jeśli zgon nastąpił w następstwie choroby zakaźnej - w ciągu 24 godzin od chwili śmierci. Termin ten dotyczy tylko 10 chorób (m.in. cholery, dżumy, trądu, wścieklizny).

Zgon zgłasza się w u.s.c. właściwym ze względu na miejsce zdarzenia (zgo­nu, znalezienia zwłok). Wraz ze zgłoszeniem powinno się zwrócić dowód osobisty osoby zmarłej.

Akt zgonu sporządzany jest na podstawie karty zgonu. W razie jej braku konieczne jest postanowienie sądu.

Sporządzenie aktu zgonu przez kierownika u.s.c. może nastąpić w tzw. zwykłym trybie, może jednak również wiązać się z wcześniejszym uznaniem za zmarłego albo stwierdzeniem zgonu. W obu przypadkach podstawę do sporządzenia aktu zgonu stanowi postanowienie sądu. Właściwym w tym przypadku jest u.s.c. dla dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy.

Tak jak przy innych aktach, do aktu zgonu wpisuje się dane wskazane w prawie o aktach stanu cywilnego; w tym przypadku zasadne jest rozróżnienie dwóch rodzajów tych aktów:

• dotyczących osób o znanej tożsamości (art. 67 ust.1)

  1)   nazwisko, imię (imiona), nazwisko rodowe, stan cywilny, miejsce i datę urodzenia, miejsce zamieszkania zmarłego;

  2)   datę, godzinę oraz miejsce zgonu lub znalezienia zwłok;

  3)   nazwisko, imię (imiona) oraz nazwisko rodowe małżonka osoby zmarłej;

  4)   nazwiska rodowe i imiona rodziców zmarłego;

  5)   nazwisko, imię (imiona), miejsce zamieszkania osoby zgłaszającej zgon lub dane dotyczące szpitala albo zakładu;

• odnoszących się do nie­zidentyfikowanych osób zmarłych (art. 68 ust.1)

1)   datę, godzinę, miejsce i okoliczności znalezienia zwłok oraz ich zewnętrzny wygląd;

  2)   płeć oraz przypuszczalny rok urodzenia zmarłego;

  3)   znaki szczególne zmarłego;

  4)   opis odzieży oraz innych przedmiotów znalezionych przy zmarłym.

Jeśli organ państwowy prowadzący postępowanie w sprawie okoliczności zgonu ustali tożsamość zmarłej osoby, zgłasza dane uzupełniające akt. Na podstawie dotychczasowych danych aktu i danych uzupełniających sporządza się nowy akt zgonu. zastępujący poprzedni, który skreśla się. Akt zgonu podlega skreśleniu również wtedy, gdy uchylone zo­stanie postano

---