1. Zasady kształtowania cen w przedsiębiorstwach

Na pewnych rynkach funkcjonują tysiące małych przedsiębiorstw, na innych jedna duża firma. Przedsiębiorstwa współpracują ze sobą albo zupełnie odwrotnie - konkurują. W zależności od stopnia konkurencji, udziału i znaczenia danych podmiotów na rynku w literaturze ekonomicznej wyszczególnia się cztery podstawowe modele rynku:

• konkurencję doskonałą ( polipol ),

• czysty monopol,

• konkurencję monopolistyczną,

• oligopol.

Na rynku konkurencji doskonałej liczba konkurujących ze sobą firm jak i nabywców jest bardzo duża, przy czym całkowity popyt jak i podaż produktów są rozdzielone między podmioty rynku równomiernie. W efekcie żaden z uczestników tego rynku nie może wpłynąć na cenę rynkową poprzez zmianę popytu bądź podaży. Zatem zarówno przedsiębiorstwa jak i nabywcy są cenobiorcami i muszą akceptować cenę kształtowaną przez rynkową siłę popytu i podaży. Przedsiębiorstwa działające na rynku konkurencji doskonałej wytwarzają produkty homogeniczne, jednorodne. Nabywcy są w pełni zorientowani o jakości produktu, poziomie cen różnych producentów, co pozwala im uznać, że wyroby poszczególnych firm są takie same. Przedsiębiorstwa działające na rynku mogą zorganizować się ( tzw. zmowa ), celem ograniczenia całkowitej podaży a co za tym idzie podniesienia ceny rynkowej. Jednak wywołany w ten sposób wzrost ponadprzeciętnych zysków przyciągnąłby nowe firmy, powodując zwiększenie podaży i obniżkę cen. Tak więc na rynku konkurencji doskonałej przedsiębiorstwa mają swobodę

wejścia i wyjścia z rynku, co przyczynia się do nie ulegania przez nie pokusie zmowy. Jak wspomniano wyżej, przedsiębiorstwo działające na rynku doskonale konkurencyjnym, musi przyjmować cenę rynkową jako parametr zewnętrzny kształtowany przez siły rynkowe. Na rynku tym cena jest wynikiem sumowania wszystkich indywidualnych funkcji popytu w popyt rynkowy i wszystkich indywidualnych funkcji podaży w podaż rynkową. W efekcie cena, którą przedsiębiorstwo musi zaakceptować jest ceną równowagi rynkowej, gdzie łączny popyt równy jest łącznej podaży. Wynika z tego, iż bez względu na to ile przedsiębiorstwo sprzedaje uzyskuje dokładnie cenę rynkową. Podejmując próby podniesienia cen powyżej ustalonej ceny rynkowej, nie sprzeda swoich produktów a nabywcy przejdą do jednej z wielu innych firm oferujących równie atrakcyjny produkt. Ustalenie ceny na zbyt niskim poziomie przyczyni się do sprzedaży każdej ilości wytworzonych produktów, ale wówczas przedsiębiorstwo poniesie straty w porównaniu do przychodu jaki mogłoby osiągnąć przy cenie rynkowej. Z drugiej strony ustalenie ceny poniżej ceny rynkowej nie ma sensu, gdyż przedsiębiorstwo może sprzedać dowolną ilość produktów w cenie określonej w wyniku gry sił rynkowych.

Czysty monopol oznacza, iż dane przedsiębiorstwo jest jedynym faktycznym producentem bądź usługodawcą na określonym rynku. Produkt monopolu nie posiada bliskiego substytutu. Absolutny monopol zabezpieczony jest przed konkurencją przy pomocy barier ekonomicznych, technologicznych, prawnych uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek. Brak konkurencji sprawia, że cała podaż rynkowa podlega kontroli monopolu, przez co wpływa na cenę danego produktu czy usługi. W odróżnieniu od przedsiębiorstw funkcjonujących w wolnej konkurencji, monopole mogą podwyższać ceny na swoje produkty bez obawy utraty swoich klientów. Wprawdzie wielkość sprzedaży spada wraz ze wzrostem ceny, jednak ilość popytu nigdy nie spadnie do zera. Monopolista nie posiada pełnej swobody w ustalaniu cen i ilości, gdyż jego działania są ograniczone przez popytowe zachowania nabywców. Cena jak i wielkość produkcji ustalane są więc na poziomie maksymalizującym zysk. Monopolista optymalizuje wielkość swojej produkcji w punkcie zrównania krańcowych kosztów ( MC ) z krańcowymi przychodami ( MR ), która umożliwia maksymalizację zysku. W przypadku gdy krańcowe koszty przewyższą krańcowe przychody, produkcja staje się nieopłacalna ponieważ koszty

wytworzenia kolejnego produktu przekraczają dodatkowe wpływy z jej sprzedaży. Po wyznaczeniu optymalnego punktu produkcji monopolista ustala cenę maksymalną, jaką są w stanie zaakceptować nabywcy. Jest on więc twórcą cen. Sposób ustalania cen przez monopolistę przedstawia rysunek nr 10.

Rysunek nr 10

Wyznaczanie ceny w monopolu

gdzie:

MC - koszt marginalny

MR - przychód marginalny

ATC - jednostkowe koszty produkcji,

P₁ - maksymalna cena akceptowana przez nabywców

Q₁ - wielkość produkcji optymalnej

C - punkt przecięcia krzywej popytu z wielkością produkcji optymalnej

Źródło: D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 253

Punkt „ C ” znajdujący się w miejscu przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji optymalnej ( patrz rys. nr 10 ) nosi nazwę punktu Cournota i wyznacza cenę monopolową.

W gospodarce rynkowej występują branże wymagające kosztownych technologii np.: budowa gazociągów, sieci telefonicznej, energetycznej, wodociągowej, co wiąże się z bardzo wysokimi kosztami stałymi oraz kosztami wynikającymi z obowiązku utrzymania w sprawności danych sieci. W przypadku funkcjonującej już sieci, koszt dostarczenia nabywcom dodatkowej jednostki danego dobra jest stosunkowo niski. W sytuacji gdy występują bardzo wysokie koszty stałe przy małych kosztach krańcowych, przedsiębiorstwom opłaca się zwiększać produkcję na dużą skalę co w efekcie przynosi obniżkę jednostkowych kosztów całkowitych. W takiej gałęzi jedna firma w sposób naturalny eliminuje konkurencję. W przypadku gdyby wiele małych przedsiębiorstw wytwarzało po niewielkiej części całej produkcji sprzedawanej na takim rynku, ich koszty przeciętne byłyby bardzo wysokie i zmuszone zostałyby do narzucenia wysokich cen celem pokrycia kosztów i nie byłyby w stanie utrzymać się na rynku konkurencyjnym. Branża, w której jedno przedsiębiorstwo realizuje bardzo wysokie korzyści skali oraz może opanować całą podaż rynkową nosi nazwę monopolu naturalnego. Najczęściej monopolizacji naturalnej podlegają przedsiębiorstwa produkujące dobra użyteczności publicznej, służące do bieżącego i nieprzerwanego zaspokajania zbiorowych potrzeb ludności. Ze względu na społeczny aspekt, cena dostarczanych na tym rynku dóbr nie może zostać ustalona w punkcie optimum produkcji monopolisty. Jednak przy cenie i ilości produkcji optymalnej dla społeczeństwa, przedsiębiorstwo zamiast generować zyski będzie ponosić starty. Państwo, władze lokalne chcąc narzucić monopoliście zarówno wielkość produkcji jak i cenę efektywną z punktu widzenia społecznego, muszą pokryć z budżetu nieuniknione straty przedsiębiorstwa. W takiej sytuacji powyższe branże podlegają zarówno kontroli jak i regulacji rządowej.

Pomiędzy opisanymi skrajnymi rynkami konkurencji doskonałej oraz czystego monopolu występują również struktury rynku, gdzie więcej niż jeden producent rywalizuje w produkcji z innymi producentami podobnego produktu i jednocześnie każdy z nich posiada pewną kontrolę nad ceną. Taki rynek nosi nazwę konkurencji niedoskonałej. W ramach konkurencji niedoskonałej można wyróżnić dwie formy rynku: konkurencję monopolistyczna oraz oligopol. W konkurencji monopolistycznej występuje wielu producentów, przy czym każdy z nich wytwarza stosunkowo małą część całkowitej

produkcji. Przedsiębiorstwa wytwarzają produkty niewiele różniące się od siebie, będące bliskim substytutami, co wpływa na możliwości wyboru innego dobra przez nabywcę. Zróżnicowanie produktu na rynku konkurencji monopolistycznej powoduje, iż przedsiębiorstwa nie obawiają się utraty wiernych klientów na skutek podwyżki swoich cen, bądź obniżki cen konkurencji. Ponieważ konkurencja monopolistyczna zakłada ograniczone możliwości osiągania korzyści skali, przedsiębiorstwa w zasadzie nie muszą w swoich decyzjach uwzględniać zależności od poszczególnych konkurentów. W krótkim okresie firmy działające w warunkach konkurencji monopolistycznej wyznaczają swoja cenę w tzw. punkcie Cournota ( rys. nr 11 ). Jeżeli cena jest wyższa od poziomu kosztów jednostkowych, wówczas dane przedsiębiorstwo realizuje określone zyski. Ponieważ tak jak w konkurencji doskonałej bariery wejścia na rynek praktycznie nie istnieją, osiągany zysk przyciąga nowych producentów zwiększając stopień konkurencyjności. Wpływa to na przesunięcie krzywej popytu w lewo aż do punktu powstania długookresowej równowagi na rynku. Przedsiębiorstwo zrównuje koszt marginalny z przychodem marginalnym produkując wyznaczoną przez punkt przecięcia się obu krzywych ilość dobra, przy cenie równej kosztom jednostkowym. Tak wyznaczoną cenę prezentuje rys. nr 12.

Rysunek nr 11

Wyznaczanie ceny w warunkach konkurencji monopolistycznej w krótkim okresie

zysk

gdzie:

MC - koszt marginalny

MR - przychód marginalny

ATC - jednostkowe koszty produkcji,

P₁ - maksymalna cena akceptowana przez nabywców

Q₁ - wielkość produkcji optymalnej

C - punkt Cournota

Źródło: D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 177

Rysunek nr 12

Wyznaczanie ceny w warunkach konkurencji monopolistycznej w długim okresie

gdzie:

MC - koszt marginalny

MR - przychód marginalny

ATC - jednostkowe koszty produkcji,

P₁ - cena konkurencji monopolistycznej w długim okresie

Q₁ - wielkość produkcji

Źródło: D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 177

W długim okresie przedsiębiorstwa konkurencji monopolistycznej osiągają zerowe zyski ekonomiczne , a poszczególne firmy nie mają ani zysków, ani strat. W związku z powyższą sytuacją nie ma dalszych wejść nowych konkurentów do danej branży.

Oligopol jest strukturą o wiele bardziej zmonopolizowaną od opisanej powyżej konkurencji monopolistycznej. Charakteryzuje się on tym, że mała liczba przedsiębiorstw dominuje nad całym rynkiem danego produktu, a wejście na ten rynek nowych firm jest bardzo utrudnione. Istotą oligopolu jest uwzględnianie przez uczestników rynku wpływu własnych działań na decyzje nielicznych konkurentów. Jednym z podstawowych czynników kształtujących strukturę oligopolu, poza wykorzystaniem efektów korzyści skali, są zmowy. Zmowa to jawne lub tajne porozumienie między przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji. Ideą tego typu porozumień jest ustalenie działań nielicznych przedsiębiorstw tak, jakby były monopolem, w skutek czego będą maksymalizowały łączne zyski. Istnieją również sytuacje, kiedy na rynku dochodzi do silnej rywalizacji pomiędzy uczestnikami oligopolu. Taki stan nazywany jest wojną cenową. Istotą wojny cenowej jest obniżanie cen przez przedsiębiorstwa w nadziei na zwiększenie, kosztem rywali, własnego udziału w rynku i swoich zysków. Powodem obniżania cen jest również dążenie do wyparcia z rynku nowej lub istniejącej już firmy. Walka ta trwa do momentu zrównania poziomu cen z przeciętnymi kosztami całkowitymi przedsiębiorstw. W efekcie suma zysków okazuje się na tyle niska, iż korzyści wynikające z dalszej redukcji cen przestają istnieć. Tak więc cechą szczególną oligopoli jest fakt, iż zarówno decyzje cenowe jak i wielkość produkcji wszystkich przedsiębiorstw, są ze sobą wzajemnie powiązane. Wśród firm funkcjonujących na rynku oligopolistycznym wyróżnia się oligopol zrównoważony oraz oligopol z dominującym przedsiębiorstwem - liderem. Oligopol zrównoważony występuje wówczas, gdy firmy wytwarzają podobne produkty a ich udziały w rynku zbytnio się nie różnią. W takiej sytuacji przedsiębiorstwa mogą ustalić wspólną politykę cenową albo dopasować swoją produkcję i cenę do istniejących na rynku warunków. Powyższą sytuację, przy założeniu, iż wszystkie przedsiębiorstwa oligopolu mają takie same koszty, a ceny firm współzależą od siebie, obrazuje rysunek nr 13. Oligopol lider cenowy, to przedsiębiorstwo, które poprzez najniższe koszty produkcji bądź poprzez największy udział w rynkowej sprzedaży osiągnęła przywództwo cenowe. Lider

ustala ceny do których dostosowują się pozostałe firmy. Struktura ta powstaje w sytuacji kiedy technologia wytwarzania produktu daje możliwości wykorzystania dużych efektów skali. Proces kształtowania cen przez lidera cenowego prezentuje rysunek nr 14.

Rysunek nr 13

Cena w warunkach oligopolu zrównoważonego

gdzie:

MC - koszt marginalny

MR - przychód marginalny

P₀ - maksymalna cena akceptowana przez nabywców

Q₀ - wielkość produkcji optymalnej

Źródło: D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 179

Rysunek nr 14

Cena narzucona przez lidera cenowego

Lider Rynek

gdzie:

P_L - cena wyznaczona przez lidera

P_R - cena równowagi rynkowej

Q_R - ilość równowagi rynkowej

Q_L - ilość produkcji lidera

Q_N - podaż rynkowa

Źródło: D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 180

Przy tak wyznaczonej wielkości produkcji oraz cenie lider nie zapewnia całej podaży rynkowej, w wyniku czego powstaje tzw. luka podażowa ( Q_N - Q_L ), do której dostosowują się pozostałe firmy. Cena narzucona przez lidera jest dla nich nieopłacalna ze względu na wyższe koszty, dlatego chcąc zaistnieć na rynku muszą sprzedawać drożej. W efekcie uzyskują one cenę równowagi rynkowej lecz nie będą mogły sprzedać wszystkich wytworzonych produktów.

W gospodarce rynkowej występuje sfera gospodarki zmonopolizowanej oraz sfera gospodarki niezmonopolizowanej. W gospodarce zmonopolizowanej ceny ustalane są przez przedsiębiorstwa monopolistyczne oraz oligopolistyczne, które poprzez regulacje podaży ustalają ceny na poziomie zapewniającym im maksymalizację zysku. Natomiast w gospodarce niezmonopolizowanej ceny kształtowane są poprzez mechanizm popytu oraz podaży.

Makro i Mikroekonomia. Podstawowe, /.../ op. cit., s. 133

B. Czarny, E. Czarny, R. Bartkowiak, R. Rapacki : Podstawy ekonomii /.../ op. cit. s. 202

D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 234

Ibidem, s. 232

D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 160

Ibidem, s. 164

Ibidem, s. 172

D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 506

Ibidem, s. 272

D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 176

Ibidem, s. 178

D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 273

B. Czarny, E. Czarny, R. Bartkowiak, R. Rapacki : Podstawy ekonomii /.../ op. cit. s. 217

D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 179

Ibidem, s. 179

Ibidem, s. 180

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

C

MC₁=MR₁

P₁

Q₁

Q

P

MR

D

ATC

MC

P₁

P

MR

MC

C

ATC

ATC₁

D

Q

Q₁

P

MC

ATC

P₁ = ATC

D₁

D₂

MR

Q₁

Q

P

MC

P₀

D

MR

Q

Q₀

P

S

P

MC

P_R

P_L

D

D

MR

Q

Q_N

Q_R

Q_L

Q_L

Q

---