1599

Funkcje współczesnej rachunkowości

   Gospodarowanie nabiera szczególnego znaczenia, gdy konieczne jest wykorzystanie intensywnych czynników rozwoju, gdy rosnącym potrzebom odpowiadają coraz bardziej ograniczone zasoby. Rozwój Społeczny związany jest z gospodarowaniem. Odnieść je można do każdego działania ludzkiego, w którym realizacja określonego celu wymaga ponoszenia pewnych nakładów, szczególnie istotne jest jednak w świadomej i celowej działalności gospodarczej..
    Podmioty gospodarujące traktowane są w podejściu systemowym jako systemy ekonomiczne. Istotę systemu ekonomicznego określić można jako: „otwarty, dynamiczny system materialny z zachowaniem celowym, zmierzający do osiągnięcia pożądanej relacji miedzy wielkością nakładów a uzyskanymi rezultatami tak finansowymi, jak i rzeczowymi (cel główny), przy pełnym uwzględnieniu szeregu celów ubocznych” . Systemy ekonomiczne będące rezultatem praktycznych działań człowieka są systemami sztucznymi. Nie występują w nich mechanizmy homeostazy oraz nie działają, bądź działają zbyt słabo, mechanizmy regulujące utrzymanie równowagi. W związku z tym systemy te muszą być sterowane przez człowieka.
    Gospodarowanie zakładać winno możliwie największą racjonalność. Racjonalne działanie, które pozwala w sposób optymalny realizować określone cele, jest zarazem działaniem skutecznym. Jedną z dyrektyw skutecznego działania , w myśl zasad prakseologii, jest ekonomizacja, a więc „uczynienie ich bardziej ekonomicznymi , czyli bądź oszczędniejszymi, bądź wydajniejszymi”. Można przyjąć, że w odniesieniu do działalności gospodarczej stanowi ona zasadę podstawową i znana jest jako zasada racjonalnego gospodarowania, bądź też jako zasada gospodarności.
    U podstaw racjonalnego gospodarowania leży maksymalizacja różnicy pomiędzy efektami a nakładami, poszukiwanie i wybór najbardziej korzystnego stosunku między tymi wielkościami. W warunkach gospodarki dynamicznej , w której coraz większą rolę odgrywa jakościowy aspekt efektów, znaczenie zasadnicze ma bowiem osiąganie większych efektów przy równoczesnym zwiększaniu nakładów, jednak przy szybszym tempie wzrostu efektów niż nakładów.
    Z racjonalnym gospodarowaniem, a zatem i postępem ekonomicznym, wiąże się ściśle wykorzystanie rachunku ekonomicznego. Rachunek ten jest formą prakseologicznej immanentyzacji, polegającej na zastępowaniu działań zewnętrznych działaniem wewnętrznym w postaci namysłu. Im więcej przy tym zasobów angażują działania zewnętrzne, tym na ogół bardziej opłaca się poprzedzić je namysłem, eksperymentem myślowym.
    Rachunek ekonomiczny rozumieć można jako „wieloprzekrojowy system mierzenia nakładów i efektów działalności gospodarczej, zapewniający prawidłową ich wycenę ze społecznego punktu widzenia oraz sprzyjający podejmowaniu racjonalnych decyzji”. Istotą rachunku ekonomicznego jest pomiar i ocena różnych wariantów działania, z punktu widzenia ich ekonomicznej efektywności. Jej miernikiem jest relacja rezultatów do nakładów. Celem rachunku ekonomicznego jest zatem poszukiwanie i wybór najbardziej korzystnego stosunku pomiędzy tymi wielkościami. Rachunek ekonomiczny jest więc podstawą, na której winno być oparte racjonalne gospodarowanie, stanowiące podstawę procesów decyzyjnych.
    Początki rachunku ekonomicznego są zbieżne z powstaniem księgowości podwójnej. W okresie rozwoju na szerszą skalę stosunków towarowo-pieniężnych powstały warunki ekonomiczne rodzące potrzebę tego rachunku, głównie zaś:
- wyodrębnienie się oddzielnych podmiotów gospodarujących i rozpowszechnienie się ich działalności, polegającej na produkcji i sprzedaży towarów,
- kwantyfikacja celu i środków działalności gospodarczej, tj. ich wymierność i współmierność za pomocą jednostek pieniężnych,
- odpowiedni rozmiar działalności gospodarczej i związane z tym potrzeby w zakresie informacji rachunkowej.
     Warunki te rodzą też konieczność, a zarazem możliwość stosowania rachunku pieniężnego majątku, kapitałów, dochodów, kosztów i wyników. Pojawia się oparta na idei kwantyfikacjiksięgowość podwójna, która umożliwia syntetyczną ocenę działalności jednostek gospodarczych.
     Współcześnie możliwości i środki realizacji rachunku ekonomicznego znacznie wzrastają. W dziedzinę tę coraz głębiej wkraczają np. matematyka, cybernetyka, prakseologia. W coraz szerszym zakresie korzysta się w rachunku ekonomicznym z metod matematycznych, statystycznych i ekonometrycznych, co pozwala zmierzać do osiągania efektów gospodarczych najlepszych, a więc optymalnych. I chociaż rachunek ekonomiczny objął obecnie nowe dziedziny, rachunkowość nadal stanowi jego istotny element, decydując o treści i formie informacji ekonomicznych w nim wykorzystywanych.
     Komplementarny charakter rachunku ekonomicznego i rachunkowości implikuje potrzebę modyfikacji dotychczasowych rozwiązań praktycznych rachunkowości na podstawie bogatego dorobku teoretycznego, wypracowanego i zweryfikowanego w różnych warunkach społeczno-ekonomicznych. Podstawową kwestią, patrząc z punktu widzenia ewolucji potrzeb informacyjnych rachunku ekonomicznego, jest problem znacznego rozszerzenia zakresu informacji o charakterze prospektywnym. W tej mierze przydatny jest uniwersalizm rachunkowości, przejawiający się w tym przypadku w możliwości tworzenia liczbowego obrazu, opartego nie tylko na wielkościach rzeczywistych, lecz również przewidywanych. Istnieje więc możliwość operowania w ramach systemu rachunkowości wielkościami wzorcowymi, a ponadto konfrontowania, w formie różnego rodzaju odchyleń, wielkości rzeczywistych z wielkościami wzorcowymi. Tych ostatnich w odniesieniu do określonego zagadnienia może być kilka, stanowić bowiem mogą różne warianty jego rozwiązania jego rozwiązania. Taki sposób postępowania nie musi dotyczyć wyłącznie problematyki kosztów, lecz objąć może inne rachunki cząstkowe systemu rachunkowości. Stopniowo tworzyć to może system rachunkowości wariantowej, z coraz szerszym zakresem prezentowania wielkości wzorcowych zarówno w sferze tematyki, jak i liczby wariantów.
Większe znaczenie miała formalna poprawność aniżeli merytoryczna wartość informacji tworzonych w rachunkowości. Taki stan rzeczy wynikał głównie z systemowych warunków funkcjonowania jednostek gospodarczych, które nie wymuszały racjonalności
    Rozwój zadań i odpowiadających im funkcji spełnianych przez rachunkowość inspirowany jest nieustannie potrzebami praktyki. Rachunkowość powstała jako zespół metod praktycznego opisu rzeczywistości gospodarczej mikropodmiotów. Rozszerzenie się zaś zakresu jej zastosowania wynika stąd, że w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi nieodzowna jest racjonalnie dobrana metoda pomiaru i zapisu zjawisk gospodarczych i ich związków przyczynowo-skutkowych. Niemal równocześnie z początkami rachunkowości w handlu, a potem i w produkcji, pojawiają się pierwsze opracowania teoretyczne z zakresu rachunkowości Rachunkowość pełni następujące funkcje: informacyjną, kontrolną, analityczną, statystyczną.
Spośród tak szeroko zarysowanych zadań rachunkowości na szczególną uwagę zasługują te z nich, które są wyrazem jej aktywnej roli w racjonalnym gospodarowaniu, zarówno w skali mikro-, jak i makroekonomicznej. Rola ta polega na współuczestnictwie rachunkowości w procesie zarządzania, między innymi przez uświadamianie potrzeb informacyjnych, proponowanie doskonalszych rozwiązań systemowych, czy też oddziaływanie motywacyjne, niezwykle istotne w procesie racjonalizacji gospodarowania. Zadania te pozwalają dostrzec kolejną funkcję rachunkowości - funkcję stymulacyjną. Stymulacyjna funkcja rachunkowości wiąże się ściśle z wszystkimi pozostałymi funkcjami pełnionymi przez ten system, choć najwyraźniej akcentuje się ten związek z funkcją informacyjną.
    Pełna realizacja stymulacyjnej pozostaje pod wpływem szeregu uwarunkowań. Istotne wydaje się zwrócenie uwagi na najważniejsze spośród nich, a zwłaszcza na te, które znajdują się w sferze zainteresowań rachunkowości. Właściwe działanie rachunkowości w ramach jej funkcji stymulacyjnej, a tym samym poprawność rachunku ekonomicznego i efektywność gospodarowania zależą od rzetelności rachunkowości. Rozpatrywać ją można na różnych płaszczyznach, można też założyć, iż decydujące znaczenie ma ocena tworzonych przez nią informacji ekonomicznych. Wokół problemu informacji ekonomicznych koncentrują się bowiem wszystkie funkcje rachunkowości, a zatem i funkcja stymulacyjna. Aby informacje te mogły właściwie służyć potrzebom zarządzania i prowadzonego w jego ramach rachunku ekonomicznego, muszą być przede wszystkim prawidłowe, odpowiedniej jakości. Spośród cech jakościowych informacji ekonomicznych dostarczanych przez rachunkowość największe znaczenie, z punktu widzenia omawianej funkcji rachunkowości, ma realność tych informacji w jej aspekcie jakościowym. Idzie w tym przypadku o prawidłową interpretację treści ekonomicznej zjawisk i procesów gospodarczych będących przedmiotem tych informacji.
    Właściwe działanie rachunkowości w ramach jej funkcji stymulacyjnej zależy również od wyraźnego rozróżnienia ujęcia i uwidocznienia w rachunkowości przejawów działalności gospodarczej. Wszelkie przejawy działalności gospodarczej, będące przedmiotem zainteresowania rachunkowości, mogą być w niej ujęte albo nie. Ujęcie to nie zawsze musi być jednoznaczne z uwidocznieniem. Uwidocznienie tych przejawów wiąże się zaś z przeznaczeniem odrębnych rozwiązań ewidencyjnych dla określonych problemów procesu gospodarowania, przez co posiadają one istotne walory motywacyjne. Realizacja stymulacyjnej funkcji rachunkowości wymaga zatem nie tylko ujęcia wszelkich przejawów działalności gospodarczej, lecz ich uwidocznienia. Z teoretycznego punktu widzenia wszystkie przejawy działalności gospodarczej ujęte w rachunkowości mogą być przez nią odpowiednio uwidocznione. Uświadomienie zaś sobie różnicy pomiędzy pojęciami ujęcie i uwidocznienie pozwoliłoby nie tylko wyjaśnić szereg nieporozumień, które narosły w związku z dyskusją na temat wartości poznawczej i przydatności rachunkowości, lecz jest istotne dla modelowania tego systemu z uwzględnieniem wszystkich jego funkcji.
     W polskiej literaturze przedmiotu akceptowana jest obecnie z reguły interpretacja istoty rachunkowości jako szczególnego rodzaju ewidencji gospodarczej. Tendencja ta utrzymuje się nadal, czego dowodzą aktualne publikacje z zakresu rachunkowości. Takie podejście do rachunkowości związane jest z przyjęciem określonej struktury zarówno ewidencji gospodarczej, jak i rachunkowości. Ewidencję gospodarczą dzieli się bowiem, biorąc pod uwagę jej cel, na: ewidencję operatywną, statystykę gospodarczą i rachunkowość. W ramach rachunkowości wyróżnia się z kolei trzy podstawowe elementy jej struktury funkcjonalnej: księgowość, kalkulację (rachunek kosztów), sprawozdawczość finansową.
     Ten klasyczny, bo pochodzący z przełomu XVI i XVII wieku podział rachunkowości, pomimo krytyki przeprowadzonej z różnych punktów widzenia, jest nadal zasadniczy i z reguły jedyny w obecnych opracowaniach popularyzujących rachunkowość. I chociaż w wielu opracowaniach struktura ta jest uszczegółowiana bądź też uzupełniana , nie zmienia to jednak istoty podejścia do tego zagadnienia. Podejście to, znamienne dla scentralizowanego systemu zarządzania gospodarką, opartego na społecznej własności, akcentuje retrospektywny charakter rachunkowości.
        W literaturze i praktyce gospodarczej krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej przyjęto pragmatyczną konwencję funkcjonalnego podziału rachunkowości, prowadzącego do wyróżnienia: rachunkowości finansowej, rachunkowości zarządczej.
     Wskazany podział wyznacza podstawowe funkcje obu wyodrębnionych członów. W przypadku rachunkowości finansowej są to przede wszystkim sprawozdawcze, atestacyjne funkcje konstatujące, natomiast w przypadku rachunkowości zarządczej głównie aktywne, decydujące funkcje instrumentalne.
     Ta powołana i sprawdzona w rozwiniętej gospodarce rynkowej funkcjonalna struktura rachunkowości oparta jest na praktycznych przesłankach. Rachunkowość występuje bowiem w tych warunkach w podwójnej roli:
     - jako źródło rzetelnych informacji retrospektywnych, umożliwiających rozliczenie i ocenę każdego podmiotu wewnętrznego jednostki gospodarczej oraz zapewnienie potrzeb informacyjnych otoczenia
     - jako źródło informacji prospektywnych, pozwalających na racjonalne kształtowanie zachowań menedżerskich, zapewniających powodzenie na rynku i pomnożenie kapitału jednostki gospodarczej.