37. Sukcesja w biocenozach
Sukcesja jest to proces ciągłych, kierunkowych, sekwencyjnych zmian struktury gatunkowej naturalnych biocenoz. Termin ten został po raz pierwszy użyty do opisania zmian zachodzących w biocenozie opuszczonych pól uprawnych we wschodniej części Ameryki Północnej.
Sekwencja biocenoz kolejno następujących po sobie w ciągu sukcesyjnym nazywana jest serą lub serią. Tempo przemian sukcesyjnych zmniejsza się jeśli biocenoza osiągnie stan równowagi ze środowiskiem. Staje się to w stadium klimaksu, czyli w końcowym etapie sukcesji.
Wczesne stadia sukcesyjne biocenoz charakteryzują się występowaniem niewielkiej liczby gatunków pionierskich, niskim stanem biomasy, a także często niewielką ilością materii organicznej, zaś łańcuchy pokarmowe są krótkie, a różnorodność gatunkowa jest niewielka. Biocenozy będące w późnych stadiach sukcesji charakteryzują się wysokim stanem biomasy, łańcuchy pokarmowe są długie i złożone, a nasilenie konkurencji międzygatunkowej duże. Zmniejsza się ona po osiągnięciu klimaksu, biocenoza staje się wówczas zdominowana przez gatunki najsilniejsze konkurencyjnie,
Przebieg sukcesji zależy od trzech procesów:
- udostępniania- gatunki każdego poprzedniego stadium serii przekształcają środowisko tak, że umożliwiają wkraczanie nowych gatunków, charakterystycznych dla kolejnego stadium
- hamowania- gatunki poprzedniego stadium uniemożliwiają zbyt wczesną inwazję gatunków stadium następnego
- tolerancji- pojawienie się nowych gatunków w późnych etapach sukcesji ekologicznej jest możliwe, gdyż tolerują one niskie zasoby środowiska i mogą wyprzeć konkurencyjne gatunki stadiów wcześniejszych.
Można wyróżnić następujące rodzaje sukcesji:
Sukcesja autogeniczna- przemiany sukcesyjne inicjowane są przez czynniki wewnętrzne wynikające z interakcji biocenozy z jej środowiskiem abiotycznym. Możemy tu wyróżnić sukcesję pierwotną i wtórną:
sukcesja pierwotna- odbywa się w środowiskach dotychczas nie zajętych przez żądną biocenozę, w których brak jest jakiejkolwiek materii organicznej, np. płaty zastygłej lawy, świeżo odsłonięte powierzchnie skał. W sukcesji pierwotnej możemy wyróżnić również sukcesję dekompozycyjną. (Sukcesja dekompozycyjna- zachodzi ona wtedy, gdy organizmy kolonizują i stopniowo rozkładają złoża martwej materii organicznej. W kolejnych etapach tej sukcesji pojawiają się coraz to nowe gatunki, rozkładają częściowo podłoże organiczne, na którym żyją, przekształcające je tak, że staje się ono dostępne dla następnych grup destruentów.
sukcesja wtórna- jest procesem odbudowy biocenozy, po jej zagładzie będącej skutkiem działalności człowieka lub czynników abiotycznych takich jak np.. wichura, powódź, pożar.
Sukcesja alogeniczna- przemiany sukcesyjne inicjowane są przez czynniki środowiskowe, zewnętrzne w stosunku do biocenozy, np. zmiana warunków geofizycznych i chemicznych. Sukcesja taka zachodziła na większości obszarów Ameryki Północnej i Europy w następstwie cofania się lodowca, co miało miejsce w końcu plejstocenu ok. 10 tys. lat temu. Lodowiec narastał i cofał się w Europie trzykrotnie, powodując konsekwentnie odpowiednie przemiany za każdym razem nieco innych biocenoz o różnym składzie gatunkowym. Sukcesja alogeniczn, realizująca się w krótkim czasie, zachodzi tam, gdzie następuje nagromadzenie osadów, np. na piaszczystych wydmach.
Wszystkie zmiany sukcesyjne prowadzą do osiągnięcia przez biocenozę stadium klimaksu. Nie istnieje jeden określony typ biocenozy klimaksowej dla danego obszaru geograficznego. Biocenozy klimaksowe różnią się od siebie, co jest spowodowane przez zróżnicowanie warunków klimatycznych i glebowych, a także na skutek działanie innych czynników. Biocenozy klimaksowe nie są też stałe, lecz podlegają bezustannym przemianom, powodowanym przez naturalne zaburzenia jak pożary czy burze.