Rodzaje bajek terapeutycznych.
Bajkoterapia to inaczej terapia przez bajki. Zasadniczym jej celem jest redukcja napięcia, lęku oraz odbudowanie pozytywnego obrazu siebie i świata. Bajkoterapia zyskuje coraz bardziej na popularności, ponieważ jest prosta i szybko uwidaczniają się jej efekty w pracy z dziećmi.
Bajki terapeutyczne dotyczą różnych sytuacji, które wzbudzają lęk. Głównym bohaterem jest zwierzątko, dziecko, zabawka czy przyjazna postać np. pszczółka, motylek czy mały kosmita. Cechą charakterystyczną jest ciężka sytuacja w jakiej znajduje się bohater oraz towarzyszący mu lęk. Bajkowy bohater uczy się różnych sposobów przezwyciężania i radzenia sobie z lękiem, trudnościami życiowymi. Adresatami są dzieci w wieku od 4 do 9 lat, dla których świat widziany jest z dziecięcej perspektywy.
W narracji bajki terapeutycznej zastosowano następujące sposoby oddziaływania na bohatera bajkowego:
• konkretyzacja i racjonalizacja doznawanych lęków - wzmacnia się poczucie własnej wartości dziecka, uczy pozytywnego myślenia czy radzenia w nowej, trudnej sytuacji,
• „odwrażliwianie” - dziecko oswaja się z przedmiotem lęku (osoby, sytuacje), by po pewnym czasie reakcje lękowe zniknęły,
• łączenie bodźców lękotwórczych z przyjemnymi emocjami - dziecko wyobraża sobie czynniki lękotwórcze bez doznawania lęku, a umiejętność tą przenosi na sytuacje w swoim życiu.
M. Molicka przedstawia schemat bajki terapeutycznej, składa się on z następujących elementów :
• głównego tematu - sytuacji, która wywołuje lęk, np. przed bólem, śmiercią,
• głównego bohatera - to dziecko, zwierzątko z którym dziecko się identyfikuje. Bohater radzi sobie ze wszystkimi trudnościami, nabywa umiejętności, dzięki którym myśli pozytywnie, redukuje lęk,
• inne wprowadzone postacie - „pomagają zwerbalizować lęk, uczą skutecznych sposobów zachowań, umożliwiają przeżycie sukcesu głównego bohatera, uczą pozytywnego myślenia w sytuacjach lękotwórczych w kategoriach: mogę, potrafię, chcę, nie boję się, poszukuję rozwiązań. Postacie te kreują nastrój emocjonalny pełen miłości, serdeczności i zrozumienia, stymulują głównego bohatera do mówienia o swoich problemach, otwierania się.” /1/
• tło opowiadania - miejsce znane dziecku, które tworzą pogodny nastrój.
Maria Molicka wyróżnia 3 rodzaje bajek terapeutycznych :
• psychoedukacyjna
• psychoterapeutyczna
• relaksacyjna
W bajce psychoedukacyjnej celem jest „wprowadzenie zmian w szeroko rozumianym zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie możliwego repertuaru zachowań”/2/ . Główny bohater ma podobny problem co dziecko np. niska samoocena, bałagan w pokoju, agresja rówieśnicza, słabe wyniki w nauce. Poprzez bohatera bajkowego dziecko uczy się, jakie wzory zachowania powinien posiadać, jak zachować się w trudnej sytuacji, by rozwiązać problem.
Układając taka bajkę powinnyśmy wziąć pod uwagę:
• symbole znane dziecku
• metafory, które mogą mieć postać krótkich historyjek
• jest formą propozycji, a nie nakazu, nie mogą pouczać, ponieważ może to zniechęcić do naśladownictwa budząc sprzeciw.
Bajki psychoedukacyjne wskazują „nowe twory myślenia o sytuacji lękotwórczej, tym samym przedstawić inne wzory reagowania emocjonalnego i inne wzory zachowania. Mają też za zadanie uwrażliwiać dzieci na problemy innych.”/3/ Skierowane są do dzieci w wieku od 4 do 9 lat, są dość krótkie. Po przeczytaniu bajki, dobrze jest zachęcić dzieci do narysowania bajki, porozmawiania o tym, co czuli bohaterowie, jakie emocje towarzyszyły w sytuacjach, jakie napotykały postacie bajkowe. Nie należy zarzucać interpretacji dziecku, ono samo musi odnaleźć własny sens bajki psychoedukacyjnej. Przykładem może być „Bajka o mróweczce” (Załącznik nr.1) M. Molickiej, w której celem jest zaakceptowanie swoich mocnych i słabych stron, siebie takim, jakim się jest oraz budowanie poczucia własnej wartości, samooceny.
Bajka psychoterapeutyczna jest dłuższa od psychoedukacyjnej, jest opowiadaniem fantastycznym.( Załącznik nr.3) Wymaga też dobrej analizy emocji dziecka - lęk, strach, smutek, których ma ona dotyczyć. Szczególne zastosowanie ma w sytuacjach trudnych emocjonalnie, tzn. przeżycia kryzysowe np. separacja rodziców, pojawienie się małego brata, siostry, śmierć rodziców, zwierzątka a nawet choroba, ale także początki dziecka w szkole. Bohater bajki musi być atrakcyjny dla dziecka i odnosić sukces.
Bajka psychoterapeutyczna ma następujące cele jakie wymienia M. Molicka:
• zastępczo zaspokoić potrzeby, dowartościować dziecko, które jest w trudnej sytuacji - kompensacja
• dać wsparcie poprzez zrozumienie, akceptację budowanie pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni jaką zapewniają bajkowe postacie
• przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie.
W narracji stosuje się następujące oddziaływania na bohatera bajkowego, M. Molicka wymienia:
• konkretyzacja lęku - dziecku pokazuje się jakie sytuacje osoby, przedmioty wywołują lęk. Dziecko poprzez odczucia bohatera doznaje emocji, w ten sposób ma odnaleźć siebie, własne przeżycia - ułatwia to identyfikowanie się.
• uświadomienie przyczyn i skutków - pomaga działać i nie ulegać panice, bohater bajkowy posiada takie wzory zachowań, dzięki którym dziecko rozumie sytuację,
• wzmacnianie poczucia własnej wartości,
• uczenie myślenia pozytywnego,
• racjonalizacja doznawanych lęków - pokazanie innego sposobu myślenia, przeżywania, zachowania i działania,
• łączenie bodźców lękotwórczych z przyjemnymi emocjami - dziecko wyobraża sobie bodźce lękotwórcze bez doznawania lęku i nie przenosi go na realne sytuacje życiowe.
Trzecią bajką jest bajka relaksacyjna. Posługujemy się tutaj wizualizacją w celu rozluźnienia całego ciała, mięśni, odprężenia, usunięcia zmęczenia, np. po ciężkim dniu w szkole, przykrym wydarzeniu, które było stresujące. Tłem bajki są miejsca spokojne, przyjazne i bezpieczne.
Przykładem może być „Bajka o motylku” ( Załącznik nr.2). Tło stanowi las, otoczenie jest miłe i przyjemne, ciepłe, celem natomiast jest rozluźnienie całego ciała, mięsni, kończyn. Adresowana jest do dzieci w wieku od 3 do 9 lat. Według E. Małkiewicza bajka powinna być krótka i trwać od 3 do 7 minut. „Powinny w niej występować specyficzne wydarzenia, które związane są z piciem wody ze źródła, kąpielą nad wodospadem. Wydarzeniom tym przypisuje się silne działanie oczyszczające, uwalniające od napięć i innych negatywnych emocji.” /4/ Przed opowiadaniem bajki, osoba prowadząca powinna być rozluźniona, spokojna, pozytywnie nastawiona do życia. Bajkę relaksacyjną należy poćwiczyć ze względu na utrzymanie rytmu, stosowanie przerw w odpowiednich momentach, a także zsynchronizowaniu oddechu. Wprowadzając dzieci w stan rozluźnienia można zacząć od słów: „Teraz posłuchamy bajeczki. Usiądź wygodnie, jeszcze wygodniej, posłuchaj swego oddechu, możesz przymknąć oczy, wszystkie dźwięki oddalają się.”/5/ Dodatkowym elementem podczas czytania może być muzyka relaksacyjna typu szum morza, lasu, powiew wiatru czy śpiew ptaków.
Bajkoterapia nie działa od razu, niestety. Jest to proces długotrwały. Dokonuje on się w dziecku po zrozumieniu bajki, bądź też nie. Nie każda bajka stanie się ważnym przełomem w życiu dziecka, ale może się zdarzyć, że jej po prostu nie zrozumie i ją odrzuci. Czasami może się zdarzyć, że dziecko powraca do swojej ulubionej bajki, co może stanowić sygnał do roli bajki, jaką ona sama w sobie zawiera.
Bajkoterapia jest lekarstwem na różnego rodzaju lęki, smutki, sytuacje kryzysowe. Dzieci bardzo długo pamiętają przykre sytuacje, co może rzutować na dalsze lata życia, na dorosłość. W podświadomości mogą tkwić lęki z przeszłości , które po otwarciu, jak puszka Pandory, sieją w naszym życiu, zdrowiu psychicznym a nawet fizycznym spustoszenie.
/1/ Molicka M. Bajki terapeutyczne dla dzieci, Leszno 1998, s..32.
/2/ Małkiewicz E. Bajki relaksacyjno - terapeutyczne w pracy z dziećmi z problemami emocjonalnymi w : Wspomaganie rozwoju, red. B. Kaja, Bydgoszcz 1997, s. 273.
/3/ Molicka M. Bajkoterapia, Poznań 2002, s.162.
/4/ Molicka M. Bajkoterapia, Poznań 2002, s. 155.
/5/ Tamże. s.155-156.