Dr Zofia Redlarska
Uniwersytet w Białymstoku
Wydział Pedagogiki i Psychologii
Bajkoterapia i jej funkcje adaptacyjne i rozwojowe w życiu każdego dziecka
- terapeutyczna funkcja literatury dla dzieci
Pojęcie bajki
Termin biblioterapia pochodzi od dwóch greckich wyrazów: biblion - książka i therapeia - leczę, służę. Po raz pierwszy terminu tego użył Samuel Mc Chord w 1916 roku na łamach amerykańskiego czasopisma Atlantic Monthly. W roku 1920 definicję zamieszczono w Oxford English Dictionary, gdzie hasło biblioterapia oznaczało po prostu wykorzystanie książek w leczeniu.
Dopiero w 1996 roku Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję biblioterapii: Biblioterapia to użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, to także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych oraz ukierunkowane czytanie. W Polsce w roku 1971 ukazała się w „Encyklopedii wiedzy o książce” nowa definicja pojęcia, zbliżona w pewnym stopniu do ustaleń międzynarodowych. Biblioterapia według niej to stosowanie lektury książek i innych materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych. W naukowym piśmiennictwie anglojęzycznym obok terminu biblioterapia, pojawiło się bliskoznacznie: reading therapy, które można przetłumaczyć jako: terapia poprzez czytanie. Bajka od wieków towarzyszy człowiekowi pod postacią mitu, legendy, podania ludowego czy wierszowanej opowiastki. Od wieków oddziałuje na czytelnika. Sięgano po nią bez wiedzy z zakresu psychologii, bez świadomości jej zbawiennego wpływu na psychikę.
W minionych czasach termin bajka posiadał węższe znaczenie niż dzisiaj. Rozumiany był jako utwór literacki, „wierszowana, alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, (...) która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej (...), dotyczącej stosunków między ludźmi”. Zawsze kończyła się puentą, która niosła przesłanie, zawierała pewną prawdę życiową. Miała również określoną formę. Według Encyklopedii powszechnej PWN „bajka to podstawowy gatunek ustnej twórczości ludowej (...), odrębny gatunek literatury dydaktycznej”. Wiąże się więc nieodłącznie z kulturą gminną, z przekazem ludowym. Dzisiaj termin „bajka” obejmuje również taki gatunek epicki jak baśń, co jest zgodne z definicją zawartą w encyklopedii PWN.
Rozróżnia się dwa rodzaje bajek: bajki narracyjne oraz bajki epigramatyczne. Bajka narracyjna jest zbliżona do noweli, gdyż posiada krótką, prostą fabułę. Starożytnym twórcą bajek narracyjnych był np. Babrios, nowożytnym Jean de La Fontaine. Bajka epigramatyczna jest natomiast zbliżona do epigramatu, to forma krótsza, pozbawiona fabuły i wszelkich cech epickich. Teoretyczne uzasadnienie dał bajce epigramatycznej Gotthold Ephraim Lessing, nawiązując do starożytnej tradycji Fedrusa.
W starożytności bajkę zaliczano do dziedziny filozofii, nie była więc traktowana jako twórczość dziecięca. W roku 1881 Adolf Dygasiński pisał o dostosowaniu bajki do poziomu dziecka: „Dziecko nie jest na tyle obznajomione z naturą ludzką, nie posiada też jeszcze dostatecznych zdolności zrozumienia wszystkich kierunków obyczajowo-społecznych, aby mogło pojąć w całej pełni zastosowanie natury zwierząt do wyrażania ludzkich cnót lub słabości”. Stąd sugestia, by sięgać do twórczości „dla wieku dziecięcego”. Bez wyjaśnienia przez osobę dorosłą znaczenia utworu dzieci nie są w stanie zrozumieć przekazu, jaki on niesie. Treści zawarte w baśni muszą być dziecku bliskie, a stany psychiczne głównego bohatera zbieżne z odczuciem dziecka. Nie należy jednak uświadamiać dziecku, jakie znaczenie mają dla niego baśnie pod względem psychologicznym.
Język bajek jest dziecku bliższy, gdyż jest to język fantazji. Forma opowiadania nie narzuca mu gotowych rozwiązań. Dziecko samo dochodzi do konkluzji, ma poczucie, że rozwiązanie problemu stanowi jego własny wybór. Mówienie o kłopotach głównego bohatera nie stanowi dla dziecka trudności, bowiem opowiada ono o czyichś kłopotach. „Nadanie uczuciom nazwy daje dziecku poczucie, że pozostają one pod kontrolą” . To wyzwala poczucie bezpieczeństwa, które pozwala się dziecku otworzyć. Dziecko więc zyskuje możliwość nieskrępowanego mówienia o swoich problemach, bez obawy, że będzie oceniane.
Czytanie bajki ma też ogromne znaczenie. Dziecku trudno odnaleźć wartości dla niego ważne, dopatrzeć się podobieństw między nim a głównym bohaterem po pierwszym usłyszeniu historii. Szczególnie, gdy bajkowa postać jest odmiennej niż dziecko płci. Potrzebuje ono wówczas możliwości wielokrotnego kontaktu z opowieścią. Uwaga dziecka, że baśń mu się spodobała, wygłoszona po pierwszym jej usłyszeniu, nie stanowi znaku dla opowiadającego, że może przejść do kolejnej. Według Bettelheima „wyraża ono najczęściej mgliste jeszcze poczucie, że opowieść zawiera coś, co jest dla niego ważne - a co ulega zatracie, jeśli opowieść nie zostanie powtórzona i jeśli dziecku nie da się czasu, aby ów niejasny element mogło uchwycić”.
W bajkowej mitologii elementem znaczącym jest zwierzę, ptak, owad, także roślina czy przedmiot. Elementom tym przypisywane są różne charakterystyczne bądź magiczne cechy, w zależności od tego, czy mamy do czynienia z typem bajki zwierzęcej czy bajki magicznej (baśń). I tak np. w bajce pt.: „Chory kotek” Stanisława Jachowicza elementem znaczącym jest tytułowy kotek, w bajce „Piłka” - przedmiot zabawy. W bajkach Jana Brzechwy elementami znaczącymi są kaczki („Kaczki”, „Kaczka-Dziwaczka”), chrząszcz („Chrząszcz”), ślimak („Ślimak”), stonoga („Stonoga”), żaba („Żaba”), igła i nitka („Tańcowała igła z nitką”) a także znaki przestankowe („Znaki przestankowe”).
W bajkach Juliana Tuwima mitologizującymi, znaczącymi elementami są słowa, z którymi dziecko ma kłopoty ortograficzne („Słówka i słufka”) a także ptaki („Ptasie radio”) oraz słoń („Słoń Trąbalski”).
U Ludwika Kerna tym znaczącym elementem stało się powietrze („Piotruś i powietrze”).
Bajki dla dzieci charakteryzują się tym, iż występuje w nich specyficzny element znaczony. „Elementem” tym jest dziecko. Kotek w bajce Jachowicza jest właśnie dzieckiem - łakomczuchem („Chory kotek”), piłka - dzieckiem samochwałą („Piłka”). Ptaki z wiersza Tuwima są kłócącymi się dziećmi („Ptasie radio”). Inne bajkowe postacie reprezentują cechy, które są spotykane u dzieci: przekora („Kaczka-Dziwaczka”), dokuczliwość („Ślimak”), beztroska („Chrząszcz”), hipochondria („Żaba”), przechwalanie się („Znaki przestankowe”), obsesja błędów ortograficznych („Słówka i słufka”), zapominalstwo („Słoń Trąbalski”) oraz potrzeba odkrywania prawdy („Piotruś i powietrze”).
Upersonifikowane zwierzęta, ptaki, owady, rośliny oraz przedmioty prezentują odwieczny mit osoby jako podmiotu świata. W bajkach dla najmłodszych osobą taką jest dziecko.
Teoretycy literatury twierdzą, że na przykład w bajce zwierzęcej „zwierzęta występują jako maski określonych typów ludzkich”. Maska, sztuczność, działanie przywodzi na myśl zabawę. Ernst Cassirer nazywa zabawę „udawaniem”. W bajkach występuje zarówno mitologizm, jak i zabawa w mit. Oprócz mitologizmu można dostrzec również komizm. Świat bajek zbudowany jest na paradoksalnym przeciwieństwie, jest zarówno mityczny, jak i zabawowy. Ten świat jest analogiem postawy dziecka, np. w zabawie dzieci „wierzą” w przyjęte role i zarazem mają świadomość ich konwencjonalności, sztuczności. Przedmioty również są ukazywane na sposób „zabawowy”. Np. w bajce „Tańcowała igła z nitką” igła w trakcie szycia wnosi wizualne efekty zabawowe. W wymienionej wcześniej bajce Kerna zabawne okazuje się powietrze.
Zabawa, zaznaczająca swoją obecność w kontekście mitycznym utworu, to znak dziecięctwa. Ptaki, zwierzęta oraz przedmioty nie są zabawne same w sobie. Status zabawy uzyskują wówczas, gdy stają się znakami zabawy oraz gdy uczestniczą w umotywowanym dziecięctwem micie. Mit dziecka, który zarysowuje się jako ośrodek, który promieniuje mitologizmem i stanowi o specyfice zabawy w bajkach dla dzieci.
Bajki dla dzieci oscylują w kierunku zabawy, a nawet autoparodii. Bajeczka może służyć zabawie ruchowej, usypianiu dziecka, itd. W bajce Józefa Czechowicza „Bajki” wyeksponowany jest motyw „kolebki”, zabawa służąca usypianiu dziecka zdaje się być celem pozaliterackim - bajka wprowadza nastrój zasypiania. Bajki - dowcipy Tuwima takie, jak: „Figielek”, „Cuda i dziwy”, „Gabryś” przekraczają bajkowe kanony.
Bajeczki, bajki - dowcipy, bajki - żarty, stanowią odmiany tego samego gatunku, który nazywa się bajką pozorną. Bajka pozorna dla dzieci, mimo redukcji typowych elementów świata mitycznego, zbudowana jest również na „micie dziecka”. Jest bajką przedzierzgniętą w piosenkę, zabawę o podłożu ruchowym, w dowcip lub żart. Wartości poznawcze bajek odnoszą się do takich dziedzin, jak: etyka, obyczaj i życiowa praktyka.
Morał w bajkach dla dzieci jest pajdocentryczny. O ile świat bajki wyrasta na glebie mitu dziecka, to morał raczej na pragmatycznej wiedzy dorosłego. Jednak morał dostosowany jest do możliwości odbioru dziecka. Ważne jest to, że nie ma w nim goryczy, pesymizmu. W tekstach również unika się wiedzy, która przerastałaby możliwości odbioru dziecka. Bajki dla dzieci to utwory wielowarstwowe i wielofunkcyjne - stanowią właściwą i pełną odpowiedź na wielorakie zapotrzebowanie literackie odbiorcy - dziecka.
Po bliższym omówieniu terminu bajka oraz charakterystyki gatunku należy również wspomnieć o funkcjach, jakie ona spełnia. Oto najczęstsze funkcje bajki podkreślane przez badaczy literackich:
pouczenie ukryte pod alegorią akcji,
alegoryczne opowiedzenie jakiejś sprawy,
zalecanie pewnego sposobu postępowania wg analogii.
Z pedagogicznego punktu widzenia najważniejszymi funkcjami bajek i baśni w życiu dziecka są funkcje:
informujące,
pouczające,
wyjaśniające,
uspokajające,
inspirujące,
bawiące,
konstruktywne,
rozszerzające wyobraźnię,
nadające sens,
budujące światopogląd,
przestrzegające,
zastraszające,
budzące trwogę.
Według Bettelheima baśń i bajka spełniają główne funkcje adaptacyjne i rozwojowe w życiu dziecka. Dzięki nim dziecko nadaje sens własnej egzystencji, wydobywa się z chaosu i nadmiaru wrażeń. Rozpoznaje również dobro i zło w sobie i na świecie. Bajka przychodzi mu z pomocą psychologiczną i filozoficzno-metafizyczną. Jeśli opowieść ma naprawdę przykuć uwagę dziecka, musi je zabawiać i budzić w nim ciekawość. Jeśli ma wzbogacać jego życie i pobudzać wyobraźnię, musi mieć związek z jego lękami i dążeniami oraz umożliwić mu pełne rozeznanie własnych trudności, a zarazem podać sposoby rozwiązywania nękających je problemów. Bajki pozwalają uporządkować własne doświadczenia w mało zrozumiałym świecie zewnętrznym oraz wewnętrznym. Pozwalają także budować osobowość. Przez pryzmat bajki dziecko poznaje świat, przenosi się w inne okresy historyczne. Uczy się wzorów postępowania, poznaje normy moralne oraz zachowania, które są oczekiwane oraz nagradzane. Bajka uwrażliwia na los łudzi, zwierząt, a także upersonifikowanych roślin i przedmiotów. Dzięki bajce dziecko staje się wrażliwsze na zło, niesprawiedliwość i ból.
Bajki pełnią także funkcje kompensacyjne, tzn. pozwalają na chwilę znieść dramatyczne pytania o własną tożsamość, byt i jego nicość. Wypełniają pustkę, łagodzą codzienne smutki przez koncentrację na teraźniejszości i ewentualnie „zawsze lepszej” przyszłości, tajemniczej, ale pociągającej.
Niektóre z bajek i baśni ze względu na swe uniwersalne walory treściowe oraz obecność archetypów niosą przesłania ogólnoludzkie, głęboko humanistyczne i stają się dość poważnie traktowanymi apokryfami.
Wspomniałam wcześniej, iż dzisiaj termin „bajka” uzyskał szersze znaczenie niż niegdyś. Obecnie mamy do czynienia z bajkami w telewizji, bajkami w formie komiksów, czy wreszcie z bajkami terapeutycznymi. Współcześnie zalewające dzieci bajki telewizyjne obfitują w postacie ze świata zwierząt. W dobie zaniku rozwoju czytelnictwa, a triumfu telewizji, kaset wideo, gier komputerowych zachęcanie dzieci do twórczości literackiej jest bardzo trudne. Kultura „łatwa, lekka i przyjemna”, czyli kultura masowa dostarcza dzieciom gotowych wytworów, przy których wysiłek intelektualny nie ma racji bytu.
Bajka terapeutyczna w redukcji lęków u dzieci
Jedną z wielu metod redukujących lęk u dzieci są baśnie i bajki. W języku potocznym terminy te są używane zamiennie, jednak jako utwory literackie mają inny charakter. Różnice sprowadzają się do tego, że bajka jest krótkim, dowcipnym utworem, najczęściej poetyckim, o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym. Jest to utwór wierszowany lub pisany prozą, który zawiera morał, czyli pouczenie. Baśń natomiast jest utworem narracyjnym, folklorystycznym, gdzie również zachowany jest obiektywny stosunek autora do opisywanych wydarzeń. Dominują w niej jednak elementy fantastyki, opowiada o siłach nadprzyrodzonych, cudownych zdarzeniach, nadnaturalnych postaciach, zjawiskach. Jedną z ważniejszych cech baśni jest nieokreślony czas akcji. Zawiera również mądrość ludową, przedstawia wierzenia ludowe i magiczne. Może być osnuta na podaniach, legendach.
W publikacjach dla dzieci częściej używane jest pojęcie bajki. W odniesieniu do opowiadań tworzonych dla dzieci na użytek terapii przyjęto pojęcie bajki terapeutycznej.
Bajka terapeutyczna jest propozycją dla dziecka, którą może ono samodzielnie przepracować, to znaczy znaleźć elementy, przydatne w dialogu z samym sobą, pomagające zrozumieć własne emocje, zapoznać się z nowymi wzorcami myślenia i działania, uzyskać wsparcie dzięki identyfikacji z bohaterem. To utwór adresowany do dzieci, głównie w wieku od 4 do 9 lat, w którym świat jest widziany z dziecięcej perspektywy. W odróżnieniu od innych bajek, została ona wzbogacona o nowe elementy, redukujące lęk. Jest to opowiadanie fantastyczne z fabułą, zawierającą różne sytuacje wzbudzające niepokój. Zastosowano w nim takie sposoby oddziaływania na bohatera bajkowego, jak: konkretyzacja i racjonalizacja doznawanych lęków, wzmacnianie poczucia własnej wartości, uczenie myślenia pozytywnego, powtarzanie i łączenie bodźców lękotwórczych z takimi, które wywołują pozytywną reakcję emocjonalną.
Konkretyzacja w bajkach dokonuje się poprzez wskazanie, jakie reakcje emocjonalne są wywoływane w określonych sytuacjach. Dziecko wiąże przyczynę ze skutkiem emocjonalnym. Uświadomienie przeżyć przez dziecko sprzyja racjonalizacji. Również rozwija empatię, lepsze rozumienie siebie, które ułatwia rozumienie innych, skłania do niesienia pomocy i kształci tzw. inteligencję emocjonalną. W bajkach terapeutycznych należy eksponować opisy doznań emocjonalnych w powiązaniu z sytuacją wywołującą lęk, ale bez elementów grozy, tak by dziecko było w stanie odnaleźć swoje odczucia i powiązać je z wydarzeniem, które je wywołało.
Racjonalizm w bajkach polega na tym, że dziecko dostrzega, iż inni mają podobne problemy, uświadamia sobie, że są różne sposoby myślenia o tych sytuacjach oraz różne sposoby reagowania. Następną techniką jest wzmacnianie poczucia własnej wartości. Bohater rozwiązuje problem, ucząc się nowych sposobów działania, jest nagradzany za właściwe zachowania. Poznaje także nowe strategie jak i inne, pozytywne sposoby myślenia o zaistniałej sytuacji. To nowe, pozytywne myślenie sprzyja wypracowaniu nowej, efektywnej strategii działania, co w rezultacie prowadzi do sukcesu. Ostatnią techniką zastosowaną w bajkach jest przewarunkowanie. Polega ono na łączeniu bodźców lękotwórczych z takimi, które sprzyjają redukcji łęków i wywołują humor.
Jednym z mechanizmów psychologicznych, które decydują o oddziaływaniu bajek terapeutycznych, jest symulacja procesów poznawczych. Rozszerzeniu kompetencji do radzenia sobie w określonej sytuacji sprzyja wiedza o sobie i innych, jak i również poznawanie nowych sposobów działania.
Kolejnym mechanizmem jest identyfikacja. Polega ona na tym, iż dziecko identyfikując się z bohaterem, zastępczo zaspokaja potrzeby, osiąga sukces, przyjmuje za własne cechy bohatera bajkowego. Identyfikacja to proces twórczy, który polega nie tylko na kopiowaniu cech modelu, ale również wzbogacaniu go o cechy własne. Proces ten dokonuje się poprzez wyobraźnię dziecka. W momencie, gdy wyobrażony bohater ma swoją tożsamość, zachodzi interakcja między nim a dzieckiem. Natrafiając na inny punkt widzenia, dziecko koordynuje go z punktem przedstawionym przez bohatera. Interakcja pobudza u dziecka rozwój procesów poznawczych.
Czynniki, które sprzyjają przyjmowaniu zachowań bohatera:
chłonność i wrażliwość, która występuje w okresie dzieciństwa, a wynika z małego repertuaru zachowań,
nowość wzorców,
oddziaływanie na dziecko poprzez obrazy słuchowe,
emocje, zwłaszcza te, które wyzwalają i redukują lęk,
podobieństwo bohatera do siebie w zakresie bycia w podobnej sytuacji, niezaspokojonych potrzeb.
Identyfikacja jest procesem, który umożliwia zastępcze zaspokojenie potrzeb, buduje pozytywny obraz samego siebie, a tym samym redukuje lęk.
„Cechą charakterystyczną wszystkich bajek terapeutycznych jest to, że bohater znajduje się w trudnej sytuacji i przeżywa lęk, a wprowadzone postacie bajkowe umożliwiają redukcję tego lęku - bohater uczy się nowych, skutecznych sposobów działania. Nabycie nowych kompetencji sprzyja zmianie w przeżywaniu i działaniu”.
Wszystkie bajki terapeutyczne mają stałe elementy dotyczące głównego tematu, bohatera, wprowadzonych postaci oraz tła opowiadania.
Molicka przedstawia następujący schemat każdej bajki terapeutycznej:
główny temat, czyli sytuacja wyzwalająca lęk,
główny bohater (dziecko łub zwierzątko, z którym mały czytelnik się identyfikuje),
inne wprowadzone postacie (pomagają one zracjonalizować problem, uczą pozytywnego myślenia i nowych strategii myślenia),
tło opowiadania (miejsce dziecku znane).
Wybierając bohatera bajkowego należy upodobnić go do dziecka tylko w zakresie bycia w podobnej sytuacji lękotwórczej i wieku. Nie należy go upodabniać fizycznie oraz nie nadawać podobnego lub takiego samego imienia. W przypadku zbytniego upodobnienia dziecko może poczuć się pouczane, co w rezultacie wywoła negatywizm.
Można wyróżnić następujące rodzaje bajek terapeutycznych:
relaksacyjna (głównym celem jest uspokojenie dziecka, zwłaszcza za pomocą wizualizacji),
psychoedukacyjna,
psychoterapeutyczna.
Łącząc elementy charakterystyczne dla poszczególnych rodzajów bajek, można wyodrębnić również bajkę relaksacyjno - terapeutyczną.
Bajka relaksacyjna w celu wywołania i odprężenia posługuje się wizualizacją. Akcja utworu toczy się w miejscu dobrze znanym dziecku, opisywanym jako spokojne, przyjazne i bezpieczne. Ten rodzaj bajki ma wyraźny schemat, gdyż bohater opowiadania obserwuje i doświadcza wszystkimi zmysłami miejsca, w którym odpoczywa. Do bajki można wprowadzić postacie, ale przebieg spotkania nie może być dynamiczny. Opowiadanie powinno być krótkie, trwać 3-7 minut. Powinny w niej występować specyficzne wydarzenia, które związane są z kąpielą nad wodospadem, lataniem. Wydarzeniom tym przypisuje się „silne działanie oczyszczające, uwalniające od napiąć i innych negatywnych emocji”.
Według A. Lazarusa wizualizacja to obrazowanie wewnętrzne. Wizualizacja w pracy z dziećmi przyczynia się do rozwoju wyobraźni i powoduje wywołanie pewnych stanów emocjonalnych. Sugestie osoby prowadzącej powinny zawierać strukturę słuchową, wzrokową oraz czuciową. Struktura słuchowa służy do wywołania efektu takiego rodzaju jak: „słyszysz szum drzew”; wzrokowa - „widzisz fale przybijające do brzegu”; czuciowa - „wchodzisz na szczyt góry”.
Relaksację H. Teml nazywa systematycznym i celowym odprężeniem mięśni, który ma charakter postępujący, tak że osiąga się coraz głębszy poziom. Zmniejszając napięcie mięśniowe, aktywizujemy parasympatyczną część układu nerwowego. Prowadzi to do tego, że naczynia się rozszerzają, a całe ciało harmonijnie pracuje. W ten sposób budowana jest przeciwwaga dla pobudzenia. Im relaks jest głębszy, tym łatwiej jest o uspokojenie, odprężenie. Zmartwienia i lęki usuwają się na dalszy plan.
Przed opowiadaniem bajki osoba prowadząca powinna wprowadzić dzieci w stan rozluźnienia, (mówi: teraz posłuchamy bajeczki, usiądź wygodnie, posłuchaj swego oddechu). Osoba opowiadająca sama powinna być odprężona. Musi również wyrównać swój oddech i rytmicznie, cichym głosem podawać tekst. Przerwy powinny być długie jak wypowiadana myśl. Efekt relaksacji dodatkowo wzmacnia muzykoterapia, dlatego też dobrze, jeśli wypowiadanym słowom towarzyszy uspakajająca muzyka. W efekcie stosowania bajek relaksacyjnych można osiągnąć trwałe i pozytywne rezultaty. Bajki te przeznaczone są głównie dla dzieci od 3 do 9 lat.
Bajka psychoedukacyjna to taka, której celem jest „wprowadzenie zmian w szeroko rozumianym zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie możliwego repertuaru zachowań”. Bohater bajki ma problem zbliżony do tego, który przeżywa Mały czytelnik. Poprzez świat bajkowy zdobywa on doświadczenie, uczy się, jakie wzory zachowania należy zastosować. Dzięki temu rozszerza swoją samoświadomość, co sprzyja uczeniu się zachowania w trudnej sytuacji. Są to kognitywne sposoby oddziaływania, inaczej mówiąc poznawcze. Przedmiotem bajek psychoedukacyjnych powinny być emocje, jakie wyzwalają konkretne sytuacje, w taki sposób, by rozwijały świadomość emocjonalną czyli rozpoznawanie i nazywanie emocji, by sprzyjały rozumieniu ich wpływu, wywołujących je przyczyn i efektów w postaci doznawanych symptomów a także uczyły optymizmu i rozwijały empatię. Bajki te również powinny rozwijać inteligencję emocjonalną uczyć efektywnych strategii radzenia sobie. W bajkach psychoedukacyjnych powinno wykorzystywać się metafory. Mogą one mieć postać krótkich historyjek, anegdot. Bajki te nie mogą narzucać dziecku zachowania, nie mogą pouczać, gdyż to zniechęca do naśladownictwa. Nie mogą być układane indywidualnie dla dziecka. Można mu je czytać, aby poszerzyć wzory działania. Taki rodzaj bajek czy opowiadań prezentują Opowiadania dla twojego dziecka Doris Brett oraz Bajki na dobry sen Gerlinde Ortner.
Bajki psychoedukacyjne powinny zawsze zostać opracowane. Po ich przeczytaniu należy zachęcić dzieci do narysowania ilustracji, uzewnętrznienia emocji, porozmawiania o tym, co czuli bohaterowie bajek. Nigdy nie należy narzucać dzieciom interpretacji. Dzieci same muszą zinterpretować bajkę, gdyż dopiero wtedy nabierze ona dla nich osobistego znaczenia.
Bajki psychoterapeutyczne przeznaczone są głównie dla dzieci w wieku od 4 do 9 lat. Celem bajek psychoterapeutycznych jest obniżenie lęku u dzieci. Bajki te w odróżnieniu od bajek relaksacyjnych czy psychoedukacyjnych są dłuższe, mają rozbudowaną fabułę. Na podstawie rozgrywających się w nich zdarzeń można ułatwić wystąpienie mechanizmu naśladownictwa i identyfikacji oraz przewarunkowania.
Celem bajek psychoterapeutycznych jest:
zastępcze zaspokojenie potrzeb, dowartościowanie dziecka, które znajduje się w trudnej sytuacji;
danie wsparcia poprzez zrozumienie i akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni, jaką zapewniają bajkowe postacie;
przekazanie odpowiedniej wiedzy o sytuacji lękotwórczej i wskazanie sposobów radzenia sobie.
W bajkach psychoterapeutycznych występują symbole i metafory. Ich celem jest pomoc w dotarciu do prawdziwych odczuć dziecka. Dziecko poprzez fabułę ma odnaleźć swe lęki i uzyskać pomoc. Bajki psychoterapeutyczne redukują lęk u dzieci dzięki rozwojowi samoświadomości, co odbywa się poprzez podanie odpowiedniej wiedzy, poprzez mechanizm naśladownictwa i identyfikacji, poprzez oswajanie i prze warunkowanie. Mają przygotować dziecko do różnych sytuacji poprzez gromadzenie zasobów osobistych. Bajki mogą być zastosowane w trakcie przeżywania sytuacji trudnej, jak np. w czasie pobytu w szpitalu, w pierwszych dniach w przedszkolu. Mogą również pomóc dzieciom, które przeżyły lęk, noszą go w sobie. Wówczas dziecko, czytając bajkę, odnoszącą się do jego lęku, przeżywa go powtórnie, przepracowuje, nadaje mu odpowiednie znaczenie, rozumie genezę swoich przeżyć - racjonalizuje i wtedy występuje katharsis, negatywne emocje zostają wyrzucone i przestają zalegać.
W przypadku wystąpienia zaburzeń nerwicowych (patologicznych strategii radzenia sobie) bajki psychoterapeutyczne mogą być bardzo pomocne terapeucie, gdyż mogą one otworzyć dziecko tak, by było możliwe nawiązanie z nim kontaktu. W „przepracowaniu” bajek terapeutycznych nie należy pomagać sobie rysunkiem, gdyż proces terapii dokonuje się w wyobraźni. Każde dziecko musi wpisać w wyobraźnię swego bohatera, upodobnić go do siebie.
Osoby układające bajki psychoterapeutyczne muszą przekazać odpowiednią wiedzę, dać dziecku wsparcie oraz zastępczo zaspokoić potrzeby, które często determinują pojawienie się lęku.
Terapeutyczna funkcja literatury dla dzieci chorych
Poruszając kwestię terapeutycznej funkcji literatury dla dzieci chorych, należy wyjaśnić podstawowe kategorie pojęć dotyczące tego rozdziału. Do podstawowych terminów należą takie pojęcia, jak:
uszkodzenie,
niepełnosprawność,
upośledzenie,
rewalidacja,
trauma dzieciństwa.
Odchylenie od przyjętych norm Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła trzema terminami: uszkodzenie, niepełnosprawność, upośledzenie.
Uszkodzenie - to wszelka strata psychicznej, fizjologicznej lub automatycznej struktury albo czynności. Jako pojecie obejmuje wszelką stratę lub wadę, nieprawidłowość anatomiczną, wadliwą strukturę narządu wyrażającą się całkowitym brakiem poszczególnych jego części. Uszkodzenie może wyrażać się całkowitym zniesieniem czynności fizjologicznych lub psychicznych albo częściowym zaburzeniem, czyli nieprawidłowym przebiegiem funkcji, zatem może mieć charakter częściowy (wyrażane lekkim stopniem) lub charakter całkowitego (wyrażane ciężkim stopniem). Uszkodzenie może być wrodzone lub nabyte.
Niepełnosprawność - oznacza wszelkie ograniczenie lub brak wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalne dla człowieka. Jest to stan będący konsekwencją zaistniałego uszkodzenia, manifestujący się fizycznym ograniczeniem lub zniesieniem możliwości działania i podejmowania aktywności właściwych osobom sprawnym.
Upośledzenie - sytuacja, która jest konsekwencją zaistniałego uszkodzenia lub niepełnosprawności. Polega na utrudnieniu lub uniemożliwieniu osobom niepełnosprawnym podejmowania ról uważanych w danych warunkach społecznych, kulturowych za normalne dla osób jej płci i wieku.
Rewalidacja - oznacza przywrócenie człowiekowi pełnej sprawności. Jest to proces wychowawczy, z zaplanowanymi celami, uwzględniający wiedzę teoretyczną i działanie skierowane na osobę niepełnosprawną. Jest to również usprawnianie zaburzonych funkcji rozwojowych i intelektualnych. W obecnych czasach rewalidacja w swym zakresie obejmuje szereg oddziaływań natury pedagogicznej, społecznej, których celem jest przywrócenie w miarę możliwości jednostce niepełnosprawnej możliwości funkcjonowania w społeczeństwie. Należy tu zróżnicować charakter oddziaływań skierowanych na osoby o niepełnosprawności fizycznej oraz intelektualnej, jak również uwzględnić ich wiek. Pewne procesy w strukturach korowych powstają jako składowa ciągu zdarzeń oraz oddziaływań środowiskowych, jak i wychowawczych a także emocjonalnych. W sytuacji, gdy minie już wiek, w którym te struktury w mózgu powinny się kształtować, ich odtworzenie jest tylko fragmentaryczne mniej lub więcej.
Trauma dzieciństwa - jest to uraz dokonywany przez osobę dorosłą wobec dziecka jeden lub kilka razy w życiu. Gdy dziecko doznaje przemocy w rodzinie zdecydowanie częściej, to przyjmuje ona charakter urazu chronicznego. Oznacza to, że zdarzenia traumatyczne, takie jak na przykład awantury, milczenie (tj. przemoc emocjonalna), bicie (tj. przemoc fizyczna), przekraczanie granic intymnych, współżycie z własnym dzieckiem (tj. przemoc seksualna), czy też alkoholizm rodzica, wynikający z nich stres urazowy, powtarzają się wielokrotnie w jednym okresie i przez wiele lat życia osoby. W rodzinach tych przemoc jest „codziennym” oraz powszednim doświadczeniem dziecka, które dorasta w atmosferze terroru. Typami zdarzeń traumatycznych w rodzinach dysfunkcyjnych i patologicznych jest:
przemoc! zaniedbanie emocjonalne,
przemoc i zaniedbanie fizyczne,
przemoc seksualna,
nadopiekuńczość, która jest zarazem przemocą emocjonalną, jak i seksualną,
uzależnienia rodzica od alkoholu, leków, narkotyków,
separacja czy rozwód emocjonalny i/lub fizyczny opiekunów,
porzucenie,
patologiczne przeżywanie przez rodzica żalu po stracie bliskiej osoby,
niewłaściwe reakcje opiekunów na chroniczne choroby dziecka lub innego członka rodziny.
Traumę można przedstawić w dwóch wymiarach:
a) horyzontalnym - powyższe zdarzenia kumulowane są w jednym okresie życia osoby,
b) wertykalnym - osoba doznaje zdarzeń traumatycznych i ponosi ich konsekwencje przez wiele lat swojego życia. Stopniowo kumulowane jest zarówno doświadczenie, jak i ponoszone konsekwencje.
Książka spełnia swą uzdrawiającą rolę zwłaszcza w życiu dziecka, szczególnie chorego. Praktyka i teoria biblioterapii, zwłaszcza ostatnich dziesięcioleci, zwraca uwagę na bardzo istotną funkcję książki w życiu dziecka chorego, hospitalizowanego, oderwanego od naturalnego środowiska, jakim jest rodzina.
Sytuacja dziecka chorego charakteryzuje się izolacją oraz zagubieniem. Dotknięte chorobą nie ma wyrobionego dystansu do cierpienia, a tym samym potrzebuje konkretnej pomocy, aby odzyskać stabilizację życiową. Dlatego też przez wskazanie odpowiedniej lektury można wytworzyć obok niego pewną osłonę psychiczną zapewniając mu w ten sposób konkretną pomoc.
W stosunku do funkcji biblioterapeutycznej zwrócono uwagę na możliwości, jakie stwarza dziecku książka w kreowaniu własnych wyobrażeń o zjawiskach, osobach, ideach występujących w lekturze oraz w zrozumieniu otaczającego świata i siebie. Książka przełamuje słabości i problemy dziecka chorego, co może mieć zasadnicze znaczenie dla całej jego terapii szpitalnej.
Nieco inne zasady postępowania można sprecyzować w pracy z dziećmi, które długo przebywają w szpitalu. Książka wobec tych dzieci odgrywa znaczącą rolę. Dzieci hospitalizowane krótko są mniej zaciekawione lekturami, gdyż przebywając w szpitalu przejściowo, mniej odczuwają rozłąkę z rodziną a choroba ma przeważnie charakter krótkotrwały. Natomiast dzieci dotknięte ciężką lub chroniczną chorobą mają do przełamania wiele problemów. Z powodu ciągłego pobytu w szpitalu, są obarczone dużym ciężarem psychicznym. Ich zainteresowanie książką zależy głównie od stanu fizycznego lub psychicznego. Intensywność przebiegu choroby również określa możliwości kontaktu dziecka z książką. Badania wykazały, iż w okresie nasilenia się choroby dzieci chętniej sięgają po książkę, która daje im nowe możliwości zmniejszenia bólu psychicznego, przezwyciężenia obaw i lęków związanych z chorobą lub też z pobytem w szpitalu.
Dzieci w wieku do 10 lat chętniej czytają lub słuchają bajek, baśni i opowiadań odpowiadających ich możliwościom koncentracji oraz percepcji. W okresie poprawy samopoczucia, chętnie same opowiadają lub inscenizują ulubione bajki czy opowiadania.
Sam wybór książki lub opowiadania przez dziecko odzwierciedla stan jego przeżyć. Przez książkę można łatwiej dotrzeć do psychiki dziecka, można pomóc mu przełamać lęki i obawy, dodać sił w walce z własnymi słabościami i gnębiącą je chorobą.
Dzieci w starszym wieku trudniej przechodzą chorobę, a tym samym występują u nich większe problemy psychiczne. Powody ku temu są różnorodne: poczucie strachu, obawa przed śmiercią brak wiary w siebie. Dzieci te początkowo potrzebują lektur, które objaśniają chorobę i możliwości jej przezwyciężania. Powinny występować obok takich, które potrafią wskazać na możliwości aktywnego życia indywidualnego i społecznego ludzi, których dotknęła ciężka choroba. Dobór właściwych lektur dla tej grupy ludzi jest zadaniem bardzo trudnym. W sytuacjach, kiedy choroba nie rokuje nadziei na wyzdrowienie, należy upowszechnić wśród ciężko chorych dzieci lektury, które przygotowują psychicznie do łatwiejszego zniesienia bólu i choroby oraz pomogą przynajmniej częściowo, w trudnym procesie życiowego usamodzielniania się chorych.
Inną grupą dzieci, gdzie literatura pełni funkcję terapeutyczną jest grupa dzieci upośledzonych. To odbiorcy, którzy ze względu na ograniczone możliwości percepcyjne, powinni dostać nieco prostsze teksty, pozbawione aluzyjnych treści czy abstrakcyjnych pojęć. Nadają się tutaj więc w większości bajki klasyki dziecięcej, niektóre wiersze i książki przygodowe. Baśnie lub opowieści fantastyczne niewskazane są ze względu na swoją aluzyjność. Wybierając zestaw lektur dla dzieci upośledzonych umysłowo, należy się kierować także ich formą przekazu. Np. takie bajki jak: Kopciuszek, Czerwony Kapturek, Kot w butach - to teksty znane w kilku wersjach i nie jest bez znaczenia, którą wersję wybierzemy. Nie wszystkie z nich nadają się w ogóle dla dzieci, a szczególnie tych upośledzonych umysłowo. O ile dla dziecka sprawnego umysłowo można wytłumaczyć np. fakt obcinania sobie pięt przez niedobre siostry Kopciuszka Grimmów, to u dziecka upośledzonego umysłowo taka scena może wywołać ogromny szok. Tak więc znaczenie w tej grupie dzieci ma nie tylko co, ale również w jaki sposób będzie przedstawione. Również formy, które są do zaproponowania dzieciom upośledzonym umysłowo, wymagają przemyślenia. Najbardziej sprawdzoną formą jest inscenizacja teatralna. Każda inscenizacja zaproponowana i wykonana przez opiekunów może się kończyć wspólną zabawą z dziećmi. Należy tak zainscenizować tekst, by można było zorganizować np. wspólny bal, na którym tańczą aktorzy z widzami. Wtedy dzieci będą czuły się jak bohaterzy spektaklu, równie odpowiedzialni za jego przebieg, co organizatorzy. Taką inscenizację można także wzbogacić konkursem literackim, w którym dzieci sprawdzają się w roli obserwatorów i słuchaczy. Ze względu na trudności z koncentracją nie należy tym dzieciom proponować wieczorów bajek i wszelkich innych form, w których brakuje urozmaicenia.
Ważnym elementem zabaw biblioterapeutycznych dla dzieci upośledzonych umysłowo jest muzyka, która powinna zaczynać i kończyć zajęcia, by dzieci wiedziały, kiedy jest ich początek, a kiedy koniec.
Ostatnie dwie grupy dzieci niepełnosprawnych, to niewidomi i głusi. Do pracy z tymi grupami trzeba mieć specjalne przygotowanie surdo-, lub tyflopedagogiczne. Obydwie grupy posługują się specjalnymi środkami przekazu. W przypadku dzieci niewidomych jest to alfabet brajlowski, który umożliwia im obcowanie z dziełem. Niestety, nie wszystkie dzieła czarno drukowe są dostępne brajlem. Dobrze by było organizować w bibliotece od czasu do czasu przeglądy prasy. Należy to zrobić w formie wspaniałej zabawy. By zmobilizować dzieci do czytania brajlem, można zorganizować konkurs pięknego czytania. Wszystkie te zabawy powinny mieć na celu uświadomienie małemu niewidomemu czytelnikowi, że utrata wzroku nie zamyka drogi do świata przygody, podróży czy fantazji.
Dzieci głuche należą do grup najmniej zaawansowanych czytelniczo. Wynika to ze specyfiki ich upośledzenia, które przeszkadza im w pełnej percepcji dzieła literackiego. Teksty powinny być nieco prostsze niż dla innych grup osób niepełnosprawnych, bez abstrakcyjnych terminów i zbyt wielu aluzji. Dzieci z tej grupy dobrze sprawdzają się w inscenizacjach teatralnych oraz wszelkich formach dramy, w których oprócz słowa treść wyrażana jest gestem, mimiką twarzy, ruchem dłoni. Takie formy zachęcą dzieci do sięgania po tekst.
Wsparcie poprzez bajki terapeutyczne jest ważne dla każdego dziecka, gdyż pomagają one właściwie zinterpretować wiele różnych sytuacji życiowych. Wiedza, również ta magiczna, ma za zadanie ułatwić dziecku rozumienie najróżniejszych sytuacji, a także zapoznanie się z nowymi, nieznanymi strategiami działania. Dziecko poprzez bajki poznaje nieprzyjemne wydarzenia w bezpiecznej sytuacji. Oswaja się z nimi, bo je rozumie.
Przypomnijmy sobie pewną niezwykle piękną bajkę. Opowiada ona o szczęściu, które jest tuż, obok Ciebie na wyciągniecie ręki. Tylko należy go dostrzec i zatrzymać…
Byli sobie kiedyś biedny człowiek i biedna kobieta, bardzo starzy oboje, a nigdy nie mieli dzieci. Wielkim to było dla nich strapieniem, bo przypuszczali, że za kilka lat nie zdołają już uprawiać swego bobu i sprzedawać go na targu. Pewnego razu, kiedy pełli swoje poletko (wraz z małą chatką było to wszystko, co posiadali: co do mnie, chciałbym mieć tyle samo); pewnego więc razu, gdy pełli, aby oczyścić pole z chwastów, staruszka zobaczyła na skraju, pod najgęstszymi krzaczkami, niewielkie kształtne zawiniątko.
Znajdował się w nim wspaniały chłopczyk, ośmio- lub dziesięciomiesięczny, jak wydawać się mogło, lecz prawdopodobnie już dwuletni, bowiem bez ceregieli, choć w sposób nader delikatny, zabrał się do gotowanego bobu, którym poczęstowała go staruszka.
Na jej wołania stary przybiegł z drugiego końca pola; i gdy on z kolei ujrzał piękne dziecię, zesłane im przez niebo, padli sobie w ramiona płacząc z radości. Za czym spiesznie wrócili do chatki, ponieważ rosa wieczorna mogłaby zaszkodzić ich chłopcu.
W domu, kiedy zasiedli przy palenisku, inna czekała ich radość, chłopczyk bowiem wyciągał do nich rączki ślicznie się śmiejąc i nazywając ich mama i tata, jak gdyby innych rodziców nigdy nie znał. Stary posadził go sobie na kolanie i zaczął nim lekko podrzucać - a on podskakiwał niby panienka jadąca na koniku - i zwracał się do niego z najmilszymi słowami, na co dziecko odpowiadało na swój sposób, żeby nie pozostać dłużnym w tak uprzejmej rozmowie.
Tymczasem staruszka roznieciła z suchych strączków bobu piękny, jasny ogień, aby łagodne ciepło rozgrzało ciałko małego przybysza, i przygotowała mu wyborne puree, do którego dla większej smakowitości dodała łyżeczkę miodu. Potem położyła go w jego pięknych powijakach z cienkiego i najczystszego płótna na najlepszym posłaniu z bobowej słomy, jakie było w domu; o spaniu na pierzu i puchu zacni ci ludzie nie wiedzieli nawet ze słyszenia.
Charles Nodier, Skarb z Poletka Bobu i Kwiat Groszku, Nasza Księgarnia, 1981.
Zob. L. Ippoldt, Przegląd piśmiennictwa z zakresu biblioterapii za lata 1945-1990, cz I, „Bibliotekarz” 1992, nr 2, s. 30-33.
I. Borecka, Biblioterapia: skrypt dla studentów, Wałbrzych, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, 2001, s. 13.
P. Węgiel, Biblioterapia, (w:) Słownik terminów literackich, Okolice, PWN, 1998, s. 80.
S. Jaworski, Słownik szkolny - terminy literackie, Warszawa, WSiP, 1991, s. 21.
Encyklopedia powszechna PWN, tom I, Henryk Boniecki (red.), Warszawa, PWN, 1973, s. 192.
Zob. http://wikipedia.org/wiki/Bajka.
A. Dygasiński, Encyklopedia wychowawcza, I tom, 1881, s. 607.
Zob. B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach wartości baśni, tom I, Warszawa, PIW, 1985.
D. Brett, Opowiadania dla Twojego dziecka, cz. 2, Gdańsk, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, 1998, s. 18.
B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartości baśni, tom I, Warszawa, PIW, 1985, s. 126.
Zob. B. Żurakowski, Literatura - Wartość - Dziecko, Kraków, Impuls, 1999.
M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, Słownik terminów literackich, (red.) Janusza Sławińskiego, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976, s. 42.
E. Cassirer, Esej o człowieku, Wstęp do filozofii kultury, Warszawa, Czytelnik, 1971.
Zob. I. Passi, Powaga śmieszności, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 90-93.
Zob. B. Żurakowski, Literatura - Wartość - Dziecko, Kraków, Impuls 1999.
Zob. W. Woźnowski, Dzieje bajki polskiej, Warszawa, PWN, 1990.
Zob. B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartości baśni, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985.
Tamże.
Zob. M. Molicka, Bajki terapeutyczne, Poznań, Media Rodzina, 1999.
Zob. L. Pytka, Bajka, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T: Pilch (red.), Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2003.
Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Bajka.
Zob. M. Molicka, Bajkoterapia: o lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań, Media Rodzina, 2002.
Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ba%C%9B%C5%84.
Zob. M. Molicka, Bajkoterapia: o lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań, Media rodzina, 2002.
Zob. M. Molicka, Bajka terapeutyczna, „Remedium” 2002 nr 7-8, s. 18.
Zob. M. Molicka, Bajka terapeutyczna, „Remedium” 2002 nr 7-8, s.19.
Zob. M. Pytka, Bajka, bajkoterapia, wychowanie..., „Opieka, Wychowanie, Terapia” 2002 nr 4.
Zob. E. Małkiewicz, Bajki relaksacyjno-terapeutyczne w pracy z dziećmi z problemami emocjonalnymi, w: Wspomaganie rozwoju, (red.) B. Kaja, Bydgoszcz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, 1997.
Tamże, s. 273.
Zob. A. Lazarus. Wyobraźnia w psychoterapii, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000. s. 108.
Zob. H. Teml, Relaks w nauczaniu, Warszawa, Wydawnictwa szkolne i Pedagogiczne, 1997.
Zob. J. Day, Twórcza wizualizacja dla dzieci: sposoby pozytywnego oddziaływania na własne zdrowie, Poznań, Zysk i S-ka, 1994.
E. Małkiewicz, Bajki relaksacyjno-terapeutyczne w pracy z dziećmi z problemami emocjonalnymi, w: Wspomaganie rozwoju, (red.) B. Kaja, Bydgoszcz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, 1997, s. 273.
D. Brett, Opowiadania dla twojego dziecka, Gdańsk 1998.
G. Ortner, Bajki na dobry sen, Warszawa 1996.
Zob. M. Molicka, Bajki terapeutyczne jako metoda obniżania lęku u dzieci hospitalizowanych, Leszno, Kolegium Nauczycielskie, 1997.
Zob. M. Molicka, Bajkoterapia: o lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań, „Media Rodzina”, 2002.
Zob. A. Hulek, Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Rewalidacja.
Zob. http://ptt-terapia.pl/-ptt/przeglad/02/Widera-Wysoczanska.pdf
Zob. M. Drzewiecki, J. Gosiewski, Książka wobec dzieci chorych, „Poradnik Bibliotekarza” 1998, nr 1.
Zob. L. Ippoldt, Terapeutyczna funkcja literatury dla dzieci, „Poradnik Bibliotekarza” 1998, nr 2.
1