Prezydent w systemie politycznym RP
Przywrócenie urzędu Prezydenta zostało dokonane w kwietniu 1989, kiedy to Sejm uchwalił tzw. nowelę kwietniową (nowelizacja konstytucji z1952r), przywracającą izbę wyższą (Senat) oraz urząd Prezydenta. Wydarzenie to było odzwierciedleniem politycznego kompromisu Okrągłego Stołu. Restytucja urzędu Prezydenta była wtedy jedną z gwarancji utrzymania ówczesnych władz. Prezydent, którym został gen. Wojciech Jaruzelski otrzymał uprawnienia, które pozwalały na ograniczanie roli parlamentu oraz pozostawienie pod kontrolą całego aparatu państwowego. W wyniku szybkiej zmiany sytuacji politycznej w Polsce ustalenia Okrągłego Stołu straciły ważność i w związku z tym doszło do wyborów w których głową państwa został Lech Wałęsa. Wzmocniła się pozycja urzędu Prezydenta. W 1992r. uchwalono Małą Konstytucję. Na jej mocy zostały uchylone przepisy Konstytucji PRL z 1952 roku dotyczące ustroju socjalistycznego i wprowadzone nowe, stanowiące podstawę ustroju politycznego i gospodarki rynkowej. Stanowiła ona, że organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy. Sprecyzowała prerogatywy prezydenta i wprowadziła zasadę kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra dla aktów prezydenta. Rząd powoływany był przez prezydenta, ale wymagane było uzyskanie wotum zaufania w Sejmie. Rada ministrów zyskała możliwość wydawania dekretów z mocą ustawy. Prezydent miał możliwość skrócenia kadencji parlamentu, gdy ten uchwali wotum nieufności dla premiera i nie powoła nowego. Znosiła również prawo prezydenta do rozwiązania parlamentu, gdy ten przyjmie ustawę uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie obowiązków. Prezydent dysponował zbyt silnymi kompetencjami aby przysługiwała mu rola arbitra w procesie rządzenia. Obawy komunistów dotyczące możliwości ponownego wygrania wyborów Prezydenta przez Lecha Wałęsę ukształtowały przebieg prac nad nową Konstytucją. Dążono do osłabienia roli głowy państwa, zniesienia wyborów powszechnych oraz pozbawienia całkowicie Prezydenta roli arbitra. W nowej konstytucji pierwsze miejsce w systemie organów państwowych miało przypaść Sejmowi. W związku jednak ze zwycięstwem w wyborach Aleksandra Kwaśniewskiego w 1995r. było już za późno, aby komuniści dokonali gruntownych zmian mających wpływ na koncepcję prezydentury. W ostatniej chwili udało im się jednak umocnić pozycję głowy państwa. Nastąpił więc ostatni etap transformacji ustrojowej, czyli procesu polityczno prawnego, którego efektem w tym przypadku było przejście niedemokratycznego systemu politycznego w formę demokratyczną. Symbolem tego etapu jest uchwalenie 2 kwietnia 1997r. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Dokument ten określa m.in. interesującą nas rolę Prezydenta w systemie politycznym RP.
Art.10 ust.2 sytuuje Prezydenta jako głowę państwa. Jest on wraz z Radą Ministrów elementami organów wykonawczych. Prezydent jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej oraz jest gwarantem ciągłości władzy państwowej. Czuwa nad przestrzeganiem konstytucji i stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Organizacja władzy wykonawczej oparta jest na zasadzie dualizmu, oznaczającej odrębne funkcjonowanie obydwu jej elementów. Prezydent czuwa nad konstytucyjną ciągłością państwa i interweniuje w przypadku wystąpienia konfliktów pomiędzy Radą Ministrów a Sejmem. Pełni więc rolę arbitra. Głowa państwa jest wybierana przez Naród w wyborach powszechnych, co powoduje wysoki poziom legitymizacji tego urzędu. Kadencja Prezydenta trwa 5 lat z możliwością jednej reelekcji. Nie ponosi on odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ale w przypadku naruszenia prawa podlega odpowiedzialności konstytucyjnej. Konstytucja nakazuje Prezydentowi przeciwdziałać naruszeniom jej postanowień. Prezydent nie może sprawować innego urzędu ani pełnić innych funkcji publicznych np. nie może być członkiem rządu, posłem itp.
Wybory prezydenckie są czteroprzymiotnikowe: powszechne, równe, bezpośrednie i tajne. Jest wybierany ordynacją większościową (większość bezwzględna 50% +1 głos). W wypadku nie uzyskania wymaganej większości przez żadnego z kandydatów, to 14 dni później przeprowadza się druga turę. Rywalizują w niej dwaj kandydaci z pierwszej tury, którzy otrzymali najwięcej głosów. W wypadku niemożności kandydowania jednego z nich, wybory odracza się o kolejne 14 dni i dopuszcza się kandydata, który uzyskał kolejno największą liczbę głosów. Wybory wygrywa ten z nich który uzyska przewagę głosów. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18lat, natomiast bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 35lat.Kandydata na Prezydenta może zgłosić grupa nie mniejsza niż 100 tyś. uprawnionych wyborców. Wybory prezydenckie ogłasza Marszałek Sejmu. Pierwsza tura wyborów powinna odbyć się pomiędzy 100 a 75 dniem przed upływem kadencji pełniącego obowiązki Prezydenta. W przypadku przedterminowego opróżnienia urzędu zarządzenie wyborów musi nastąpić do 14 dni od tego momentu, a wybory do 60 dni po ich zarządzeniu. Stwierdzenie ważności wyborów należy do Sądu Najwyższego, który ma na to 30 dni. W ostatnim dniu przed zakończeniem kadencji pełniącego obowiązki Prezydenta, zwycięzca wyborów składa przysięgę przed Zgromadzeniem Narodowym i wygłasza orędzie, które nie może być tematem debaty. Prezydent musi zrzec się innych funkcji publicznych. Prezydent posiada immunitet dotyczący odpowiedzialności karnej. W trakcie kadencji może być pociągnięty do odpowiedzialności za popełnione przestępstwa przed Trybunałem Stanu jedynie po podjęciu uchwały przez Zgromadzenie Narodowe. Prezydent za działalność na swoim stanowisku nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej a jedynie konstytucyjną. Wniosek o postawienie prezydenta w stan oskarżenia może złożyć grupa składająca się ze 140 posłów i senatorów. Rozpatrzenie tego wniosku należy do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej Sejmu, która przedstawia następnie odpowiedni wniosek Zgromadzeniu Narodowemu. Podjęcie uchwały postawienia Prezydenta w stan oskarżenia przez Zgromadzenie Narodowe musi nastąpić większością przynajmniej 2/3 głosów. Skutkiem takiej uchwały jest zawieszenie Prezydenta i przejęcie jego obowiązków przez Marszałka Sejmu. Po określeniu winy przez Trybunał Stanu usuwa się Prezydenta z urzędu i Marszałek Sejmu ogłasza nowe wybory.
Opróżnienie fotela prezydenckiego może nastąpić w wypadku:- śmierci prezydenta, zrzeczenia się urzędu, trwałej niezdolności do sprawowania urzędu, skazania prezydenta przez Trybunał Stanu, stwierdzenia nieważności wyborów prezydenckich lub nie objęcie fotela po wyborze. Marszałek Sejmu przejmuje wykonywanie obowiązków Prezydenta a obowiązki Marszałka powinien wykonywać wtedy wicemarszałek Sejmu, a w następnej kolejności Marszałek Senatu. Osoba zastępująca Prezydenta nie może rozwiązać Sejmu.
System parlamentarny w Polsce charakteryzuje się występowaniem kontrasygnat aktów urzędowych prezydenta podpisywanych przez premiera, co wymusza zajecie jednolitego stanowiska w danej sprawie przez obydwa organy władzy wykonawczej. Kontrasygnata powoduje przejęcie odpowiedzialności za podpisany akt przed parlamentem. Uzyskania kontrasygnaty nie wymagają akty, które nie mają formy dokumentu pisanego, czyli są w formie ustnej.
Kontrasygnat wymagają:
a)akty normatywne (zawierające normy prawne) np. rozporządzenia;
b) akty prawne, które powodują wiążące skutki prawne np. wprowadzenie stanu wyjątkowego, podpisanie ustawy ( czyli skutki materialno- prawne) oraz np. złożenie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego (czyli skutki proceduralne).
c) inne akty urzędowe, które nie powodują wiążących skutków prawnych.
Dokumenty, gdzie wymagana jest kontrasygnata dotyczą w szczególności: stosunków Prezydenta z parlamentem, powoływania i odpowiedzialności rządu oraz ministrów, powoływania innych organów państwowych, tradycyjnych uprawnień prezydenta. Prezydent posiada również prerogatywy, czyli pewien zakres działań, które może podejmować samodzielnie a nawet wbrew woli rządu i parlamentu. Prerogatywy pozwalają Prezydentowi wykonywać czynności wykraczające poza sferę działalności rządu, a powiązane są z wykonywaniem funkcji arbitra.
Uprawnienia prezydenta w stosunku do parlamentu:
a)organizacyjne- zarządzanie wyborów, wyznaczanie pierwszych posiedzeń Sejmu i Senatu;
b)inicjatywne-ma prawo złożenia projektu ustawy oraz zarządzić referendum;
c)hamujące- veto ustawodawcze ( 30 dni), może kierować ustawy do Trybunału Konstytucyjnego przed i po ich uchwaleniu, może również rozwiązać Sejm.
Uprawnienia prezydenta w stosunku do rządu:
a)posiada duże kompetencje w procesie powoływania Rady Ministrów: przyjmuje dymisję RM, może dokonywać zmian w składzie rządu ale musi to realizować na wniosek premiera;
b) mianuje premiera;
c) decyduje czy powołać zaproponowanych przez premiera członków rządu;
d) może zwołać posiedzenie RM pod swoim przewodnictwem (tzw. Radę Gabinetową).
Uprawnienia prezydenta w stosunku do władzy sądowniczej:
a)dysponuje prawem łaski;
b)powołuje sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (oprócz sędziów Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu);
c)powołuje n/w kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne TK, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego- Prezesa i Wiceprezesa TK, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego;
c)ma wpływ na ustalanie wynagrodzeń sędziowskich.
Kompetencje w stosunkach zagranicznych sytuują Prezydenta jako najwyższego
przedstawiciela Rzeczypospolitej oraz reprezentanta państwa w stosunkach zewnętrznych, który stoi na straży suwerenności i integralności terytorialnej państwa. Uprawnienia prezydenta w sprawach zagranicznych dotyczą 4 dziedzin:
a) reprezentuje państwo w stosunkach zewnętrznych, ale współdziała w tej materii z premierem i właściwym ministrem (m.in.przyjmuje przedstawicieli innych państw);
b)ratyfikuje umowy międzynarodowe;
c)może wprowadzić stan wojny( gdy Sejm nie może się zebrać);
d)podejmuje decyzje personalne dotyczące mianowań i odwołań ambasadorów i konsuli RP.
Ważnym elementem jest wymóg kontrasygnaty premiera aby ratyfikować umowę międzynarodową. Prezydent może odmówić dokonania ratyfikacji, lub odroczyć jej dokonanie na wybrany przez siebie termin. Prezydent może w razie wątpliwości skierować umowę do TK, aby zbadać jej zgodność z konstytucją.
Do kompetencji Prezydenta w sprawach armii i bezpieczeństwa państwa należą:
a)pełni rolę najwyższego zwierzchnika Sił Zbrojnych;
b)powołuje Radę Bezpieczeństwa Narodowego;
c)podejmuje decyzje personalne w armii (m.in. mianuje Szefa Sztabu Generalnego, dowódców rodzajów sił zbrojnych, nadaje stopnie generalskie);
d)na wniosek premiera, na czas wojny mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych;
e)może zarządzić częściową lub całkowitą mobilizację oraz użycie sił zbrojnych do obrony państwa, ale również tylko na wniosek premiera,
f) może wprowadzić stan wojny.
Kompetencje tradycyjne:
a)omawiane już wcześniej prawo łaski;
b)nadawanie odznaczeń oraz orderów;
c)nadawanie polskiego obywatelstwa oraz wyrażanie zgody przy zrzekaniu się go.
d)udział głowy państwa w uroczystościach państwowych, wizytach, wyjazdach, spotkaniach oraz wygłaszanie na nich przemówień.