Kuźnica Kołłątajowska wybór źródeł
[tu:] Rozdział I: Kto stworzył Rzeczpospolitą - przywileje i nierząd
Rozdział V: W krzywym zwierciadle satyry
Rozdział VII: W obronie Konstytucji Majowej
WSTĘP
I. WŚRÓD PRĄDÓW EPOKI
Kuźnica Kołłątajowska to nazwa zespołu polityków i działaczy społecznych, pisarzy i publicystów, którzy w okresie obrad sejmu czteroletniego (1788 - 1792), a następnie w roku 1794 (insurekcja kościuszkowska), skupili się wokół głównego swego przywódcy - Hugona Kołłątaja. Kuźnica podjęła działalność w momencie przełomowym, gdy z zastoju życie polskie zaczęło się budować w nowych formach. Podjęcie walki przez działaczy z siłami starego porządku, z głupotą, zacofaniem, było tym bardziej potrzebne, że kształtujący się program reform ustrojowych łączono z celem, który przyświecał patriotom tych czasów.
Światło rozumu
„czysty rozum” i jego wskazania to naczelny ideał wieku oświecenia na kontynencie. Wg Immanuela Kanta „oświecenie” oznaczało wyjście człowieka z jego niewłasnowolności, w którą popadł sam z własnej winy. Wynikało to z nieumiejętności posługiwania się rozumem i z braku odwagi do tego. Racjonalizm ówczesny głosi, że prawdziwość sądów o rzeczywistości zależy wyłącznie od tego, czy są „oczywiste” i powszechne.
We Francji prawdy te znalazły swój wyraz w Deklaracji praw człowieka i obywatela z roku 1789. W Polsce jednak znajdowały one inny po części wydźwięk społeczny. Ale założenie racjonalistyczne było to samo. Idee kierownicze racjonalizmu (zwłaszcza wolności i sprawiedliwości) były pobudzające. Jednak hasła: sprawiedliwość, wolność, braterstwo, ludzkość, niepodległość, to kategorie, które brzmią dla naszych uszu dobrze, ale w zjawiskach historycznych i politycznych nie dowodzą absolutnie niczego.
Nauka, którą zapewnia doświadczenie
Publicysty Kuźnicy nawiązują też do innych prądów: empiryzmu i sensualizmu. Empiryzm - wszelkie poznanie ma źródło w doświadczeniu; sensualizm - rozpatrywanie psychicznych funkcji człowieka jako przeobrażeń wrażeń zmysłowych. Wynikiem założeń jest stwierdzenie, że wszystkie wyobrażenia, pojęcia i uczucia człowieka są uwarunkowane przez oddziaływanie nań środowiska społecznego.
Uczucie patriotyczne
Uczucia patriotyczne zaczęły porywać intelektualistów, szlachtę. Ten ton uczuciowy, ożywienie patriotyczne zawdzięczano w Polsce - rozkrzewianiu „sentymentów wzniosłych”, tj. patriotyzmu i humanitaryzmu przez edukację narodową.
Polityka
Importowane z zagranicy, co najmodniejsze teorie wiązano z postulatami rodzimymi. Cała elita umysłowa była zapatrzona w prądy ideowe, literackie, artystyczne i kulturowe. W Polsce wpływ Jana Jakuba Rousseau na umysłowość polską, był olbrzymi. Polski kraj narzucał swoiste uwarunkowanie idei i polityki. Rosło i rozszerzało się pojęcie ojczyzny i obywateli. Ideą centralną było takie wzmożenie sił narodu dzięki maksymalnemu podniesieniu jego potęgi moralnej.
II. PODŁOŻE EKONOMICZNE
Przewrót umysłowy i stosunki ekonomiczne
W „przewrocie umysłowym” i w dążeniach reformistycznych wielką rolę odegrały nowe idee i nowe prądy. Wyraźną podstawę dokonujących się przemian, ich kierunku i przebiegu stanowiły stosunki ekonomiczne, uwarunkowane przez występujące ówcześnie idee polityczne i społeczne. Przed zebraniem się sejmu wielkiego, Polska wchodziła na drogę faktycznych przemian ekonomicznych. Realne fakty ekonomiczne to rodzący się w Polsce system gospodarki kapitalistycznej. Związane z nim prądy ekonomiczne, to występujące kierunki myśli ekonomicznej: fizjokratyzm, merkantylizm i kameralistyka.
Reforma włościańska
Przed sejmem wielkim przeprowadzono w Polsce indywidualne reformy włościańskie. Przeprowadzono przez niektórych właścicieli latyfundiów, nie objęły zaś zupełnie średniej warstwy szlacheckiej. To spowodowało zachwianie podstaw tej gospodarki. Powstawały więc konflikty wewnątrz pozornie jednolitego stanu szlacheckiego.
Fizjokratyzm
Prąd ten zakładał istnienie niezmiennego porządku naturalnego i to, że przyroda jest źródłem wszelkich dóbr i bogactw, koszty uprawy ziemi są niskie. Tylko rolnicy stanowią produktywną klasę społeczno - gospodarczą. Równocześnie zaś liberalizm, który dogłębnie przenikał doktrynę fizjokratów, nie uznawał wtrącania się państwa w życie społeczno - gospodarcze.
Merkantylizm i kameralistyka
Program merkantylny obejmował żądanie usunięcia dotychczasowych zaległości w gospodarstwie narodowym i doścignięcia zagranicy poprzez rozbudowę handlu, rzemiosła, przemysłu i transportu. Merkantyliści opowiadali się za interwencjonizmem państwowym (państwo powinno zakładać fabryki i kopalnie).
Kameralistyka głosiła konieczność zaspokojenia potrzeb skarbu. Przedstawiciele wskazywali na fakt, że dochód społeczny jest źródłem dochodu i siły państwa, na potrzebę ingerencji państwa w życie gospodarcze. W Polsce teorie te nie służyły za narzędzie absolutyzmu Korony.
Postawa „Kuźnicy” wobec nakazów ekonomiki
Stosunki i prądy wywoływały pewne rezultaty, gdy chodzi o formowanie się opinii publicznej. Liberalizm ekonomiczny nie łączył się z liberalizmem politycznym. Nasi publicyści aprobowali monarchię dziedziczną i ustrój tradycyjny bez zmian. Ogólnie rzecz biorąc widzimy tu przejaw demokracji określanej jako - formalną.
Kwestia mieszczańska
Mieszczanie musieli otrzymać zapewnienie wolności osobistej i pewne prawa polityczne. Wolność osobistą otrzymywała także i szlachta, której przywracano swobodę zajmowania się handlem i przemysłem. Podejście do sprawy miast nie jest jednolite.
Zagadnienie własności prywatnej
Jest to prawo w rozumieniu elity naturalne, wynikające z podstawowego porządku świata. I tak Kołłątaj i inni publicyści występują przeciwko systemowi poddaństwa drobnej szlachty. Występują przeciw systemowi feudalizmu i wszechwładztwa magnatów.
III. PRZYGOTOWANIE UMYSŁÓW DLA DZIEŁA REFORMY
Stronnictwo Patriotyczne
1788 rok. W dniu 6 października zebrał się sejm. W intencji króla i jego obozu politycznego miał ten sejm za zadanie przede wszystkim zawarcie przymierza z Rosją, skierowanego przeciw Turcji, na dalszym planie zaś częściowe reformy.
Pomiędzy wrogimi obozami politycznymi, głównie między stronnictwem patriotów - reformistów i hetmańskim musiało dojść do ostrej walki. Jakby w pośrodku pomiędzy walczącymi znalazł się dwór królewski.
Utworzenie zwartego stronnictwa postępowego, ustalenie programu działania, ułożenie projektu przyszłej konstytucji. Chodziło o efekty doraźne, szybkie i skuteczne. Pojawiają się zatem, jedna po drugiej, zarówno poważne i mniej ważne rozprawy.
Wystąpienie Kołłątaja
Nie był posłem, a stanowił, największą siłę roboczą sejmu. Kołłątaj po raz pierwszy wyróżnił się jako polityk. Zasadnicze wystąpienie Kołłątaja na szerszym forum wiązało się z początkiem obrad sejmowych i powołaniem na marszałka - Stanisława Małachowskiego.
Listy Anonima
Seria listów publicznych, ogłaszana anonimowo, propagujące programowe hasło „łagodnej rewolucji”. Stały się one podstawową pracą dla całej działalności Kuźnicy. Część pierwsza „O podźwignięciu sił krajowych” - poświęcona sprawom wojskowym; także prowadzenie odpowiedniej polityki zagranicznej i utrzymywanie sieci dyplomatycznej. Część druga i trzecia nosi tytuł „O poprawie RP” - postulat utworzenia rządu (ustroju) stałego; wprowadzenie zasady trwałości sejmu, który może ulegać nie zmianom, lecz ewolucjom za zgodą większości (nie posłów, ale całego kraju).
Część czwarta „ Prawo polityczne narodu polskiego”- projekt całości reform ustrojowych; jako fundamenty społeczności wymieniane są: własność prywatna, podział stanowy, podział władz; prawa kardynalne (o religii katolickiej).
Działalność Kołłątaja nie ogranicza się do Listów, bardziej istotna jest zbiorowa, ożywiona działalność zapoczątkowana przez publicystę, która skupiała się w jego Kuźnicy.
Sylwetka „księdza Hugona”
Niezamożny, wywodzący się spośród drobnej szlachty. Bogactwo uzdolnień pociągało go ku poważnym pracom politycznym. Jest jednym z tych księży i innych radykałów, którzy w dobie Wielkie Rewolucji byli rzecznikami nowej kultury.
„Kuźnia” i skrzynka Kołłątaja
Dom Kołłątaja na Solcu w Warszawie i grono zbierających się w nim osób nazwano Kuźnicą Kołłątajowską. Dom był otwarty dla wszystkich i dla każdej sprawy.
F. S. Jezierski prawa ręka Kołłątaja, uprzednio był jednym z najwybitniejszych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej
„Apostołowie Kuźnicy”
12 pomocników Kołłątaja (Chrystus miał 12 apostołów): Jezierski, F. K. Dmochowski, Rafał Kołłątaj, ks. Józef Meier, ks. Florian Jelski, Tomasz Maruszewski, Szczurowski, M. Mierosławski, Grossmani, Jan Dembowski, Kazimierz Konopka, Antoni Trębacki
Sympatycy: F. Zabłocki, Jan Śniadecki, J. U. Niemcewicz
Pisma i ideologia „Kuźnicy”
Pisma najrozmaitszej treści i formy: rozprawy, powieści, tłumaczenia, satyry, pamflety, epigramaty, paszkwile.
Ogólny ton całości i program dyktował Kołłątaj, co nie znaczy, że wszystkie poglądy Kuźnicy były jednolite, różnili się w niektórych kwestiach. Z Kuźnicy wyszła inicjatywa zawiązania stowarzyszenia pod nazwą Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji, w którym rozprawiano o „prawach człowieka” i potrzebie zrównania stanów.
IV. INSUREKCJA I PRÓBA REWOLUCJI
Nowy okres w życiu „Kuźnicy”
Sam Kołłątaj reprezentuje stanowisko aktywistyczne. Należy walczyć z wrogiem zewnętrznym i wewnętrznym. Dobro narodu, niepodległość zaczyna się łączyć ze sprawą przebudowy społecznej Polski. Nawiązanie do konstytucji, obrona tezy o stopniowych ewolucyjnych przemianach, związanych z oświecaniem szerszych mas mieszczaństwa i mas ludowych.
O Towarzystwie Jakobinów
Nazwa klubu, jego członków i programu rozpowszechniła się szybko po Europie. Stowarzyszenie uchwaliło tajność zebrań i pod wodzą Robespierre'a uległo radykalizacji. Nazwa klubu brzmiała od września 1792 roku - Towarzystwo Jakobinów - Przyjaciół Wolności i Równości. Klub był umiarkowany w swym programie społecznym, drobnomieszczański, natomiast krańcowy w metodach działania (terror).
Radykalizm Kołłątaja
W obecnym wyborze źródłowym rola Kołłątaja zarysowuje się dość jasno na 2 odcinkach. Pierwszy - akcja organizacyjna sprzysiężenia krajowego, wzorowanego na organizacjach jakobińskich. Drugi - działalność publicystyczna, kierowana i nadzorowana oficjalnie przez departament rządu powstańczego.
Warszawski klub jakobinów
Działalność klubowa staje się przedłużeniem dawnej „Kuźnicy”. Klub nie nosi jakiejś konkretnej nazwy. Pragnie wywierać wpływ na rządy powstańcze i na sądownictwo rewolucyjne. Nazywano ich sektą hugonistów (od imienia Kołłątaja).
„Hugoniści” i insurekcja
Przełomowym momentem był dzień 28 czerwca, doszło do zajść i samosądów. W ostatnim okresie insurekcji zawiązano „Zgromadzenie na Utrzymanie Rewolucji i Aktu Krakowskiego”, które oparło się na istniejących już ugrupowaniach radykalnych. Pod hasłami „wolności i równości” wzywało ono do bezwzględnej walki z najeźdźcą.
„Poezja czerwona”
Czerwone- radykalne, pod wpływem francuskim, są niektóre utwory poetyckie, wiersze i pieśni. Jest rzeczą możliwą, że liryki bojowe satyryczne tworzy właśnie Kuźnica Kołłątajowska w nowym okresie działalności i w nowym zasięgu.
V. FUNKCJA POLITYCZNA, SPOŁECZNA I NARODOWA „KUŹNICY”
Wieloznaczność idei
Idee ogólne, widoczne w publicystyce „Kuźnicy” wydają się jasne i proste. Często te idee wydają się niejasne, wątpliwe. Ale wszystkie te myśli wynikają z jednolitości, współzależności.
Funkcja polityczna „Kuźnicy”
W pierwszym okresie działalności publicyści kołłątajowscy wsparli tezę o potrzebie przebudowy ustroju państwowego Polski. W drugim okresie, w czasie insurekcji wyznawali pogląd o tym, że część władzy powinna należeć do Rady Najwyższej Narodowej, a po części do klubów innych ugrupowań politycznych.
Funkcja społeczna
Nawet najczerwieńsi polscy jakobini nie wychodzili na ogół poza program społeczny, który dyktował zasięg jedynie możliwej rewolucji drobnoszlacheckiej i mieszczańskiej, związanej z walką przeciw feudałom, tj. przeciw możnowładztwu, połączonej w warunkach polskich tylko z częściowymi reformami włościańskimi.
Funkcja narodowa
Główną sprawą w Polsce było w rozumieniu ówczesnych przywódców- wzmożenie sił istniejącego zespołu i układu grup społecznych - reformy ustroju były środkiem do tego celu.
Silne akcenty, które położono na organizacji i programie edukacji, na wychowaniu w duchu postępu i wykształceniu, na oświacie ludowej, dotyczyły nie tylko ocalenia państwowości polskiej, ale i rozwoju narodowego, a więc rozwoju tych sił ekonomicznych i duchowych narodu, które decydują o jego bycie.
Rozdział I: Kto stworzył Rzeczpospolitą - przywileje i nierząd
1. F. S. Jezierski, Katechizm o tajemnicach rządu polskiego
Stylizacja tytułu nawiązuje do modnej w literaturze europejskiej ( i polskiej) formy katechizmu, kompromitującego za pomocą odpowiednio dobranych zestawów pytań i odpowiedzi zwyrodnienia instytucji feudalnych. Sformułowania katechizmu, krótkie i celne uderzają we wszystkie nieprawidłowości sarmatyzmu. Np. „czym jest stan trzeci? - Wszystkim”. „Czym był ? - Niczym”.
2. F. S. Jezierski, Wyznanie rządu polskiego
Jest to parodia wypowiedzi szlacheckich, osnuta na tle katolickiego Credo: „Wierzę w Boga Ojca…” . Np. „wierzę w przekupienie Senatu i posłów”; „wierzę w otrzymanie lepszego rządu w Polszcze”.
3. F. S. J. Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane i stosownymi do rzeczy uwagami objaśnione
Publicystyka w formie encyklopedycznej; ma kształt obszernego dykcjonarza; jest to jakby rozbudowana wersja „anatomii” satyrycznej schorzeń polskiego systemu republikańskiego i sarmackiej kultury. Artykuły pochodzą z różnych zakresów: np. Akademia, Arystokracja, Chronologia, Kobiety, Komedia, Naród, Niewola, Patriotyzm.
4. F. S. J. Ustrój społeczny i stare wychowanie
Broszura wydana w roku 1790 w formie autobiografii drobnego szlachcica - Kutasińskiego. Jezierski przedstawia ustrój społeczny. Kompromituje rodowe przesądy, kpi z anachronicznych mitów.
Rozdział V: W krzywym zwierciadle satyry
16. Józef Kossakowski, Rozmowa Solona z Kadym
Rozmowa ta to najbardziej wyrafinowany i złożony paszkwil na patriotów i reformatorów. Sens broszury jest jasny - Kossakowskiemu chodzi o to, aby zdyskredytować w opinii publicznej obu głównych działaczy stronnictwa patriotycznego. Mają oni na celu rzekomo wyłącznie osobisty i przyziemny, materialny interes, wyzuci są z uczuć patriotycznych.
17. Franciszek Zabłocki, Johannes Sarcasmus
Utwór związany z polemiką w sprawie sukcesji tronu, dla której punktem wyjścia stała się broszura hetmana Rzewuskiego. Odpowiadali na nią Kołłątaj i członkowie Kuźnicy. Z opozycją i atakiem wystąpił również Zabłocki, biorąc w obronę Kołłątaja. Z wystąpień tych drwi anonim - Johannes Sarcasmus.
18. F. Zabłocki, Satyra
W konwencji obrony Kołłątaja, jego poglądów i działalności. Przypomina, że wszyscy wielcy przywódcy borykali się z problemami niezrozumienia, z pogardą i atakami. „Kołłątaju! Jeżeli to cię nie pocieszy,/ Alboś nie jest filozof, albo nie znasz rzeszy”.
Rozdział VII: W obronie Konstytucji Majowej
22. Franciszek Ksawery Dmochowski, O właściwe rozumienie Ustawy Rządowej
Odpowiedź na pismo: „O Konstytucji 3 Maja roku 1791 do JWW. Zaleskiego i Matuszewicza”; Dmochowski odpowiada bezimiennie, kierując swą wypowiedź pod adresem Czackiego i Wolskiego, wzywając ich jako literatów, uczonych (słowem ludzi wybitnych) na sędziów sprawy.
23. Antoni Trębicki, Przeciw możnowładcom
Pismo Trębickiego ukazało się w 1792 roku i jest to jeden z najostrzejszych i najbardziej radykalnych wystąpień przeciw polskim feudałom i przeciw ich swoistej „tyranii”.
6