POJĘCIE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

Termin „niedostosowanie społeczne” wprowadziła w Polsce Maria Grzegorzewska w 1959 roku. Niedostosowanie społeczne to: tendencje społecznie negatywne, odwracanie zainteresowań od wartości pozytywnych, chęć wyżywania się w akcji społecznie destrukcyjnej, podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów, cynizm i brawura w tym względzie, nieżyczliwy stosunek do ludzi, stałe konflikty z otoczeniem, niechęć do nauki i pracy.

H. Spionek za dzieci niedostosowane społecznie uważa dzieci, u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych z otoczeniem.

O. Lipkowski niedostosowanie społeczne uważa za zaburzenia charakterologiczne o niejednolitych objawach spowodowane niekorzystnymi wewnętrznymi lub zewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.

PRZYCZYNY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO I TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH

Przyczyny niedostosowania społecznego i trudności wychowawczych dzielimy na:

-społeczne,

-makrospołeczne,

-biopsychiczne.

UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE

Środowisko społeczne ma specjalne znaczenie dla formowania się psychiki ludzkiej - w nim odbywa się proces socjalizacji. Przyczyny trudności przystosowawczych tkwią najczęściej w środowisku, które jest pod jakimś względem wypaczone - nie zaspokaja podstawowych potrzeb dziecka, stawia zbyt duże wymagania w stosunku do jego możliwości rozwojowych, dostarcza negatywnych wzorców postępowania itp. Na rozwój psychiczny dziecka wywierają wpływ zasadniczo trzy środowiska: rodzinne, szkolne i rówieśnicze.

ROLA DOMU RODZINNEGO

Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka. Prawo pierwszych połączeń - każde pierwsze przeżycie staje się jakby przeżyciem modelowym - nie do wymazania. Stosunki rodzinne są częstym źródłem wypaczeń osobowości. Wiele zaburzeń życia uczuciowego jest rezultatem niewłaściwego oddziaływania rodziców. Czynniki negatywne: niezgodne współżycie rodziców, brak wzajemnego szacunku, niewłaściwe metody wychowawcze.

-Emocjonalna więź dziecka z rodziną.

Pozytywną więź rodziny cechuje równowaga między procesami grawitacji i ekspansji tzn. wzajemne powiązania członków rodziny przy równoczesnej zdolności do harmonijnego współżycia z innymi ludźmi spoza kręgu rodziny. Potrzeba bezpieczeństwa - jedna z elementarnych potrzeb psychicznych dziecka. Potrzeby psychiczne powinny być zaspakajane w domu rodzinnym.

Wśród czynników wpływających na dezorganizację życia rodzinnego i w konsekwencji na zaburzenia rozwoju wychowujących się tam dzieci za najważniejsze uważa się:

-alkoholizm rodziców,

-narkomanię,

-przestępczość,

-prostytucję,

-odrzucenie dziecka.

Wskaźniki odrzucenia to:

-dziecko jest niepożądane,

-rodzice nie mają dla niego czasu,

-nie interesują się jego problemami,

-nie udzielają rady i zachęty,

-nie dbają o zdrowie, ubiór, naukę,

-porównują je z innymi - na jego niekorzyść,

-krytykują jego postępowanie,

-surowo kontrolują,

-stosują kary cielesne,

-grożą wyrzuceniem z domu,

-nie ufają dziecku,

-nie włączają go w sprawy rodziny.

Bardzo ważną rolę odgrywają także metody wychowawcze stosowane przez rodziców. Prawidłowo gdy rodzice wychowują dzieci w sposób demokratyczny tzn. gdy dyskutują i uzgadniają z dzieckiem wszystkie sprawy.

Za negatywne metody wychowawcze uznaje się:

-system autokratyczny - przestrzeganie surowych zasad i przepisów, stosowanie kar za ich naruszenie, zmuszanie do posłuszeństwa,

-wychowanie niekonsekwentne - brak jednolitej postawy rodziców wobec dziecka, dziecko traktowane jest zależnie od kaprysu: albo zbyt łagodnie, albo surowo.

Rodzice dzieci niedostosowanych często jako główną metodę wychowawczą stosują karę fizyczną, która hamuje rozwój refleksyjności w sądzie moralnym dziecka, budzi lęk, rodzi kłamstwo, często bunt.

ROLA SZKOŁY

Szkoła jest obok rodziny głównym czynnikiem kształtowania osobowości dziecka. Zapoznaje dziecko z pracą, z odpowiedzialnością, wprowadzając w rzeczowe stosunki między ludźmi. Szkoła ma za zadanie przygotować dziecko do tego, aby stałą się człowiekiem dorosłym, zdolnym do uczestniczenia w grupie społecznej do której należy.

ZNACZENIE SZKOŁY DLA POWSAWANIA ZABURZEŃ ROZWOJOWYCH:

-Szkoła może stać się pierwotnym źródłem zaburzeń rozwoju - nieprawidłowe warunki życia szkolnego, niedostosowany do możliwości dziecka system wymagań, niekorzystne cechy nauczyciela.

-Dziecko w nowej sytuacji szkolnej ujawnia niekorzystne odchylenia od normy np. fobia szkolna - nieprawidłowa forma reakcji dziecka na zmianę jego sytuacji życiowej.

-Grupa uczniów, którzy napotykają trudności na terenie szkoły - dzieci mniej zdolne. Dzieci takie nie czynią zadowalających postępów w nauce, otrzymują oceny niedostateczne, nie dostają promocji do następnej klasy. Uczniowie drugoroczni są często izolowani. Pojawiają się wagary, nierzadko działalność przestępcza.

ROLA GRUP RÓWIEŚNICZYCH

Dziecko już w okresie przedszkolnym zaczyna brać aktywny udział w grupie, podporządkowywać się jej regułom. Z chwilą rozpoczęcia nauki w szkole sfera ta ulega intensywnemu rozszerzeniu i wzbogaceniu.

Grupa rówieśnicza zaczyna odgrywać ważną role, gdy: w domu narastają konflikty z rodzicami, gdy w szkole napotyka na niepowodzenia.

W każdej grupie jedna lub dwie osoby narzucają model zachowania. Może wtedy dojść do pierwszych wspólnie popełnianych przestępstw.

CZYNNIKI MAKROSPOŁECZNE

Czynniki makrospołeczne nie mają bezpośredniego wpływu na powstawanie faktów jednostkowych. Wpływają jednak na nie w sposób pośredni - wojny są czynnikiem szczególnie sprzyjającym rozwojowi przestępczości, praca zawodowa pochłaniająca czas też może wpływać na dziecko negatywnie.

Typowe mechanizmy w rejonach uprzemysłowionych:

-osłabienie kontroli społecznej,

-konflikty między grupami społecznymi,

-dysproporcje między tradycyjnymi a nowymi wzorcami kulturowymi,

-bezrobocie,

-ubóstwo,

-frustracja w wyniku trudnej sytuacji materialnej,

-życie pełne napięcia,

-brak wolnego czasu,

-przyspieszony tryb życia,

-podatność na oddziaływanie mass mediów.

CZYNNIKI BIOPSYCHICZNNE

WŁAŚCIWOŚCI UKŁADU NERWOWEGO

Całe zachowanie człowieka kontrolowane jest przez system nerwowy. Jednym z głównych źródeł zróżnicowania tego zachowania są właściwości budowy i funkcjonowania tego systemu.

Pawłow wyróżnił 2 zasadnicze typy układu nerwowego:

-silny - jest mniej wrażliwy i czuły, stwarza mniej problemów psychicznych, jest mniej podatny na zaburzenia,

-słaby - wrażliwy i podatniejszy na zaburzenia.

CZYNNIKI ENDOKRYNOLOGICZNE

Oddziaływanie poszczególnych gruczołów na psychikę człowieka zależy od typu bodźców i od właściwości samych gruczołów.

Gruczoły, które mają największy wpływ na powstanie zaburzeń to:

-gruczoły nadnercza - od ich hormonów zależą stany emocjonalne

*niedoczynność - choroba Addisona - apatia, depresja, delirium.

*nadczynność - choroba Cuschinga - stałe podniecenie.

-tarczyca

*niedoczynność - kretynizm.

*nadczynność - choroba Basedowa - lęk, szybka zmienność nastrojów.

-trzustka - jej hormon wpływa pośrednio na szereg stanów psychicznych człowieka

-gruczoły płciowe - mają największy wpływ na zachowania agresywne i skłonność do dominacji, głównie testosteron.

CZYNNIKI GENETYCZNE

Przekazywanie pewnych cech drogą dziedziczenia, np.

-zespół Downa - upośledzenie umysłowe,

-zespół Klinefeltera,

-zespół Turnera,

-dodatkowy chromosom męski Y - większa agresywność, impulsywność.

ZAPOBIEGANIE NIEDOSTOSOWANIU SPOŁECZNEMU

Dziecko, aby wyrosnąć na pełnowartościowego, zdrowego moralnie i fizycznie człowieka, powinno rozwijać się w rodzinie, znaleźć w niej miłość i dobry przykład. Aby rodzice mieli wpływ na swoje dzieci, muszą je znać i cieszyć się u nich autorytetem. Wielu rodzicom wydaje się, że ich pozycja jest równoznaczna z posiadaniem autorytetu władzy (w tym nad dzieckiem). Dzisiejsza rodzina zmienia się tak bardzo, że wymaga to także zmian stylów wychowawczych. Dzieci przestały być biernymi odbiorcami informacji i wartości. Obserwują, oceniają, budują autorytety według własnych poglądów. Brak rzeczywistego autorytetu rodziców kompensują wyborem innych wzorów do naśladowania.

Prawdopodobieństwo nieprzystosowania społecznego jest tym większe im więcej w życiu człowieka gromadzi się niekorzystnych czynników biopsychicznych, środowiskowych i sytuacyjnych. Ich szczególna kumulacja i intensywność powodują, że człowiek zaczyna nieadekwatnie funkcjonować w rolach społecznych, przejawiać postawy antagonistyczne i destrukcyjne, wchodzić w konflikty i wybierać zachowania ekstremalne, narażając się tym samym na negatywne oceny społeczne, potępienie oraz izolację i wyobcowanie.

W związku z tym w działalności interwencyjnej o charakterze społeczno-pedagogicznym, opiekuńczym, wychowawczym i terapeutycznym uwzględniać należy przede wszystkim trzy typy kontroli:

-kontrola neurofizjologiczna - typ temperamentu, cechy organizmu,

-kontrola psychologiczna - osobowość, poczucie umiejscowienia kontroli,

-kontrola społeczna - powściągi zewnętrzne, normy prawne, obyczajowe itp.

LITERATURA

1. Pytka L., Zacharuk T., Wielowymiarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego, W: Pilch T., Pedagogika społeczna, Warszawa 1995.

2. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1973.

3. Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1981.

4. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1991.

5. Olszewski L., Rodzina a przystosowanie społeczne dziecka, W: Cudak H., Problemy współczesnej rodziny w Polsce, Piotrków Trybunalski 1998.

6. Żabczyńska E., Przestępczość dzieci. Etiologia i rozwój, Warszawa 1983.

7. Pytka L., Zacharuk T., Zaburzenia przystosowania społecznego dzieci i młodzieży, Siedlce 1995.

5

---