61. Biblijne parafrazy Stanisława Herakliusza Lubomirskiego
Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642 - 1702) jest wybitnym barokowym pisarzem, którego twórczość jest bardzo zróżnicowana. Około roku 1680 powstały dwa jego utwory związane ze Starym Testamentem. Są to: Tobiasz wyzwolony i Ecclesiastes. Nie znane są dokładne powody dlaczego Lubomirski akurat w tym okresie zajął się twórczością religijną. W jego dorobku znajdują się także inne dzieła o charakterze moralistyczno - religijnym, z których część bezpowrotnie zaginęła, autor części jest niepewny, a część nie doczekała się jeszcze krytycznych badań i wydania. Z jego biografii wynika, że zwrot ku religii i moralistyce nie był tylko przejściowy, ale w trwały sposób określił jego późniejszą twórczość.
Tobiasz wyzwolony
Rok wydania: 1683 r. (później utwór był parokrotnie wznawiany)
Pełny tytuł: ,,Tobijasz wyzwolony to jest Księgi Tobijaszowe z Pisma Świętego na wiersz polski przełożone i dwunastą ośmorymowych piesni wyrażone przez S.L.”
Gatunek: romans (utwór posiada elementy romansu apokryficznego, ale jest to przede wszystkim romans współczesny - Lubomirski obrał te konwencję niezgodnie z opinią Rzymu)
Parafraza biblijnej opowieści o Tobiaszu (swobodniejsza wobec oryginału niż ,,Ecclesiastes”)
Biblijna Księga Tobiasza: znajduje się w Starym Testamencie; wchodzi w skład katolickiego i prawosławnego kanonu Starego Testamentu; uważana za deuterokanoniczną, a przez Kościół protestancki uważana za apokryficzną. Powstała najprawdopodobniej w II w. p.n.e.
Budowa: 12 pieśni zbudowanych z oktaw
Treść: Księga opowiada o dziejach ojca i syna (aram. Tobi i Tobijah, lub gr. Tobit i Tobias - obydwa imiona tłumaczone wg. Biblii Tysiąclecia na Tobiasz) z pokolenia Neftalego. Początek księgi zawiera opis sprawiedliwego życia Tobiasza-ojca i uprowadzenie rodziny Tobiasza do Niniwy w Asyrii, gdzie naraża się on królowi Sannacherybowi przez potajemne grzebanie pomordowanych Izraelitów. Gdy traci wzrok, zaczyna prosić Boga o śmierć. Wkrótce potem przypomina sobie, iż jeden z mieszkańców Medii jest mu winien 10 talentów srebra. Wysyła więc swego syna, Tobiasza w podróż do Medii, aby przed śmiercią ojca odebrał dług. W podróży towarzyszy mu Archanioł Rafael (przybrał ludzka postać), który namawia Tobiasza-syna do ślubu z Sarą z miasta Rages (kuzynka Tobiasza; wisi nad nią przekleństwo - miała już siedmiu mężów, ale każdy umierał w czasie nocy poślubnej), pomaga w uwolnieniu jej od złego ducha Asmodeusa (Tobiasz nie umiera podczas nocy poślubnej gdyż małżonkowie poświęcają się Bogu i są wstrzemięźliwi w rozpoczęciu współżycia seksualnego) i przekazuje mu sposób, w jaki może uzdrowić ślepotę ojca. Po powrocie do Niniwy, Archanioł Rafael wyjawia kim jest, oraz przekazuje Tobiaszom rady i polecenia, m.in. aby spisali to co ich spotkało. Księga kończy się hymnem dziękczynnym Tobiasza-ojca.
Cel utworu: Lubomirski pokazuje czytelnikom wzór cnotliwej rodziny i sprawiedliwego życia zgodnie z boskimi prawami (stary Tobiasz) oraz sposób bogobojnego zakładania rodziny (młody Tobiasz). Najważniejsza jest cnota - poprzedni mężowie Sary ginęli gdyż w noc poślubną poddawali się żądzom cielesnym, zamiast poświęcić się Bogu. W życiu należy kierować się rozumem (Lubomirski wierny jest zasadom stoickim - w utworze znajduje się tylko jeden fragment niezgodny z jego filozoficznymi poglądami: ,,Nie wie, co człowiek i co afekt może/ Ten, co ludzkiego serca niewiadomy. / Trudnyś instrument umysłowi, Boże, / Dał - serce, chociaż oczom niewidomy! / Gdy serce nie chce, rozum nie pomoże/ I nikt serdeczniej nie dobędzie bramy; / A gdy się w serce co potężnie wpije, / Ni gwałt, nie rozum tego nie wybije. „).
Rola narratora: Lubomirski występuje w swobodnej roli komentatora. Narrator jest wyodrębniony, pośredniczy między biblijnym oryginałem a jego barokowa wersją i jej czytelnikami. Przedstawia się on w inwokacji i przypomina o swojej obecności wiele razy w trakcie opowieści, a także wygłasza sądy filozoficzne i komentuje ludzka obyczajowość.
Ecclesiastes
Rok wydania: 1702 (utwór nie był podpisany nazwiskiem Lubomirskiego)
Parafraza biblijnej Księgi Eklezjastesa (posługiwał się przekładem Jakuba Wujka)
Biblijna Księga Eklezjastesa/Koheleta/Kaznodziei Salomona: księga należąca do pism dydaktycznych Starego Testamentu; Kohelet (po gr. Ekklesiastes) - to nazwa urzędu osoby uprawnionej do przemawiania podczas zebrań. Autor podaje się za syna króla Dawida, a pewne informacje wskazują na osobę króla Salomona - co jednak stanowi prawdopodobnie fikcję literacką. Datowanie księgi nie jest pewne; tematyka i styl wskazują na III w. p.n.e.. Księga zawiera świadectwo zainteresowań filozoficznych oraz eschatologicznych starożytnych Izraelitów. Księga Koheleta zawiera rozważania nad sensem życia ludzkiego. Wynika z nich, że nic nie ma absolutnej wartości, nie jest trwałe, nie potrafi w pełni uszczęśliwiać. Ani bogactwa, ani władza, sława, nawet mądrość nie czynią człowieka pewnym i zadowolonym. Tę myśl wyrażają słowa: "vanitas vanitatum, et omnia vanitas" - "marność nad marnościami i wszystko marność".
Budowa: utwór pisany 11-zgłoskowcem, posiada 12 rozdziałów
Stosunek do oryginału: Lubomirski starał się być wierny oryginałowi i jednocześnie stworzyć unikalny, indywidualny przekład co nie było łatwe gdyż nie chciał on poróżnić się z Rzymem. Zdecydował się więc opowiedzieć ten tekst po polsku, na nowo, używając ,,nagich słów” (pozbawionych ozdobnej barokowej stylistyki), aby tekst zachował swój ,,stary styl”.
Światopogląd zawarty w utworze: Rozterki Koheleta stały się bliskie Lubomirskiemu, gdyż znalazł w nich podobieństwo do swoich aktualnych humanistycznych poszukiwań i rozczarowań. Nie satysfakcjonująca okazała się ani postawa opierająca się na czerpaniu ze światowych rozkoszy, ani ta, w której najważniejsze było poświęcenie się nauce i mądrości, ani postawa umiarkowana, której ważnym punktem jest aprobata świata. Okazało się, że szansa człowieka na dobre życie kryje się nie w filozofii, ale w wierze, że świat został stworzony przez Boga w sposób idealny, harmonijny i niepozbawiony sensu (,,Wszystko bóg dobrze wedle czasu sprawił”). Postępy wiedzy prowadzą do kryzysu, rodzą niepokój dlatego najważniejsza jest postawa umiaru i zadowolenia. Jest ona najlepsza, chociaż opiera się na rezygnacji z pełni szczęścia. Biblijna księga nadaje więc światopoglądowi Lubomirskiego ton sceptyczny i pesymistyczny, wskazuje jednak życiową drogę, biegnąca między skrajnościami.
W roku 1683 dwukrotnie wydano ponadto inne dzieło Lubomirskiego ,,Theomusa sive doctrina fidei christiane…”. Jest to ułożony w epigramach katechizm. Utwór ten znany jest także z innego wydania bez miejsca i roku; przypuszcza się, że ukazał się on przed 1693 rokiem.
62. Mesjada - barokowa trawestacja eposu klasycznego
Mesjada - ( inaczej chrystiada, jezuita), religijna odmiana eposu, posługująca się tematyką biblijną lub apokryficzną. Powstała w średniowieczu, by stworzyć w opozycji - a zarazem na wzór - eposów starożytnych formę prezentowania postaci Chrystusa (Jezusa) jako najdoskonalszego wzorca osobowo-religijnego. Pokrewna misterium, w Polsce popularna zwłaszcza w XVII w. Twórcy mesjady wplatali nierzadko do biblijnej opowieści fragmenty medytacyjne, refleksyjne czy satyryczne, luźno związane z tematem. Mesjada stała się charakterystycznym gatunkiem epickim późnego baroku. Już na początku epoki eksperymentować z tym gatunkiem zaczął Kasper Miaskowski i wydano w Warszawie utwór pt. Jezus Nazareński, Syn Oyca Przedwiecznego Wcielony; Albo Jeruzalem niebieska przezeń wyzwolona, do pożytku duchowego opisana... Szymona Gawłowickiego, nawiązujący do epiki Torquata Tassa. W tym też czasie Abraham Rożniatowski opracował dwie wersje poematu o Męce Pańskiej tj: Pamiątka krwawej ofiary Pana Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. Wedle miejsc Hierosolimskich nad Zebrzydowicami wykonterfektowanych (1610 r.) i Zwierciadło smutne (1618 r.). Utwory Rożniatowskiego, chociaż mało ambitne, w dużej mierze ukształtowały tradycje polskich mesjad. Wzorował się na nich m.in. ks. Walenty Odymalski w dziele z 1670 roku pt. Świat naprawiony. Prawdopodobnie wydanie to zachęciło Wacława Potockiego do przygotowania własnej wersji parafrazy Nowego Testamentu, która najprawdopodobniej składała się z pięciu ksiąg. Z cyklem tym związany mógł być także utwór Wieniec mojej panny. Z całości dzieła Potockiego ocalała tylko jego trzecia część, wydana w 1698 roku pt. Krzyż … Chrystusa Pana, znana także jako Nowy zaciąg… . Na podstawie ocalałego fragmentu tej opowieści ewangelicznej, można stwierdzić, że cały poemat miał cechy charakterystyczne dla epickiej twórczości Potockiego mianowicie połączenie narracji ewangelicznej ze współczesnymi dygresjami i sporami o wzory życia oraz krytyka protestantyzmu i zakonów katolickich. Praca nad parafraza Pisma Świętego zajęła pisarzowi kilka lata, zakończył ją w 1682 roku i nie powrócił już nigdy do tematyki religijnej. Dzięki swojemu utworowi stał się współtwórcą mesjady. Z okresu późniejszego baroku zachowały się mesjady drukowane i rękopiśmienne, posiadające przede wszystkim funkcję dewocyjną, charakteryzujące się okazała wielkością (np. Historia Starego i Nowego Testamentu Stanisława Leszczyńskiego z 1761 roku, mająca około 25 tysięcy wierszy).
63. Romans barokowy jako poprzednik nowoczesnej powieści
Zainteresowanie prozą, a szczególnie romansem zrodziło się w baroku około połowy wieku XVII. Przykładami romansów w tym czasie mogą być m.in.: Prawdziwa jazda Bartosa Mazura jednego do Litwy na służbę (1643), Historyja barzo ucieszna (1642) i Antypasty małżeńskie Hieronima Morsztyna. Moda na epikę romansową, wierszowana lub prozaiczną, nie była popierana przez oficjalne poetyki, lecz wypełniła lukę w potrzebach czytelniczych społeczeństwa. Zjawisko to związane jest bezpośrednio z rozwojem kultury barokowej, z antynomią barokowej teorii humanizmu a także ze sporem o wartości gdyż romans zajmował się prawem człowieka do życia zgodnie z naturą i do ziemskiej miłości, przedstawionej w sposób narracyjny. Polskie romanse pojawiły się stosunkowo wcześnie w niewielkim odstępstwie od tych europejskich, pisarze korzystali także z wzorców starożytnych, średniowiecznych, współczesnych: włoskich, hiszpańskich i francuskich a także starali się przystosować powielane fabuły do naszych kulturowych i społecznych realiów. Powstała więc możliwość zwrotu ku nowoczesnej powieści, która mogłaby zastąpić epikę rycerską. W tym więc okresie epos rycerski przeżywał swój kryzys i w ten sposób zaczęła formować się nowoczesna forma epicka: powieść. Inspiracją dla polskich twórców były w tym przypadku wpływy romańskie. Jednak tę romansową tendencję przerwały działania wojenne, po których oficjalnie ten nurt twórczości, nie związany z religią, nie odrodził się. Polscy pisarze stale podejmowali próby stworzenia literatury romansowej, opartej na europejskich przekładach i parafrazach, jednak nie wzbudzało to oficjalnego, normatywnego zainteresowania. Jednocześnie jednak zwykli czytelnicy sięgali po utwory pisane prozą coraz częściej, szczególnie po te powstałe wcześniej i rozpowszechniane w odpisach, gdyż nowych romansów prawie w ogóle już nie wydawano. Pisarze jednak także nie porzucili swojego zainteresowania tym gatunkiem (w rękopisie księżnej Konstancji Sanguszkowej, pochodzącym z drugiej połowy XVII, zachowało się wiele ciekawych utworów m.in. prozaiczna opowieść ,,O nadobnej Paskwalinie”, tłumaczona prawdopodobnie z tego samego źródła, z którego korzystał Samuel ze Skrzypny Twardowski). Jednakże wartość artystyczna tworzonych romansów także została zdegradowana - zbliżyły się one do kręgu wierszowanych pism obyczajowych, a nawet do literatury grafomańskiej. Tak więc ta pierwsza faza rozwoju romansu, mająca miejsce w epoce dojrzałego baroku, uległa zahamowaniu.
Poematy romansowe, które na stałe zajęły miejsce w literaturze polskiej:
Dafnis drzewem bobkowym Samuel Twardowski (1600 - 1661):
- rok wydania: 1638 r.
- treść: Utwór opiera się na zaczerpniętym z ,,Przemian Owidiusza” micie o nieszczęśliwej miłości boga Apollona do nimfy Dafnis. Eros zagniewany na Apollina przeszywa jego serce złotą strzałą miłości, a w Dafnis godzi ołowianym grotem, budząc w niej niepokonany lek i odrazę do zakochanego władcy Muz. Nimfa uciekła przed Apollinem, wreszcie zrozpaczona błaga o pomoc Dianę, opiekunkę dziewic. Bogini zamienia Dafnidę w drzewo laurowe, które odtąd Apollo uświęca, używając jego liści do wieńczenia zwycięzców.
- światopogląd zawarty w utworze: Poemat opowiada o losie człowieka, który jest bezradny wobec życia i żywiołu miłości, któremu wszyscy podlegają. Nie ma więc innej drogi niż logiczna aprobata prawd miłości, które są zgodne z naturą. Twardowski, poprzez postać Kupidyna krytykuje ludzi, potępiających ziemską miłość i ,,ascetyczny” tryb życia, gdyż wszystko to przecież zostało stworzone przez Boga, a tym samym zaakceptowane przez niego.
,,Nadobna paskwalina” Samuel Twardowski:
- rok wydania: 1655 r.
- treść: Akcja poematu rozgrywa się w Lizbonie i przedstawia dzieje pięknej i młodej Paskwaliny, która z powodu swojego wyglądu i uroku wpada w próżność i uważa się za piękniejszą od Wenery - bogini miłości. Aby ja ukarać Wenera zleca Kupidynowi ranić ją strzałą nieszczęśliwej i nieodwzajemnionej miłości do Oliwiera. Paskwalina przeżywa na skutek tego silnego uczucia wewnętrzna przemianę. Odbywa ona pielgrzymkę pokutną pełną niezwykłych przygód, by osiąść wreszcie w klasztorze. Przedtem jednak łamie Kupidynowi łuk i strzały, co staje się przyczyną jego samobójstwa (bożek wiesza się na drzewie) i wygnania Wenery z Lizbony.
- światopogląd zawarty w utworze: Tak samo jak w ,,Dafnis drzewem bobkowym” źródłem cierpień człowieka staje się miłość nieodwzajemniona, której sprawca jej Kupidyn. Autor jednak zupełnie zmienia swoje nastawienie do miłości - uważa, że jest to wyłącznie zwierzęca żądza i że człowiek może nad nią zapanować. Pochwala więc cnotę, skromność i ucieczkę od wszelkich namiętności, a klęskę ziemskiej miłości przedstawia w symbolicznej formie śmierci Kupidyna.
64. Literatura schyłku baroku: przejawy kryzysu.
Okoliczności kryzysu literatury w okresie późnego baroku (1680 - 1730):
- zniszczenia wewnętrzne w Polsce i osłabienie międzynarodowej pozycji państwa na skutek wojen w latach 1648 - 1660,
- odrzucenie plan reform państwa przez sejm w roku 1661, chociaż państwo potrzebowało umocnienia i uporządkowania,
- ugruntowanie społecznego konserwatyzmu objawiającego się w niechęci do wszelkich reform i aprobacie anarchii,
- wydarzenia polityczne: rokosz Jerzego Lubomirskiego (1665 r.). abdykacja króla Jana Kazimierza w roku 1668, związanie się poprzez postaci Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego ze stronnictwem prohabsburskim,
- umocnienie pozycji Kościoła (religijność stała się poprawnie płytka i uległa wobec władzy organizacji kościelnej, szerzyła się dewocyjność i okazała obrzędowość, a piśmiennictwo religijne przeżywało swój rozkwit lecz wartość powstałych utworów była znikoma, często karykaturalna),
- wygnanie arian (1661 r.), tropienie kryptoarian i ateistów, liczne oskarżenia i herezje,
- wprowadzenie urzędu cenzora, co skutkowało masowym tworzeniem tzw. wierszy do cenzora i dialogiem z cenzorem w obronie swojej prawomyślności i wartości swojego dzieła; epoka rękopisów - wiele dzieł literackich mimo starań nie zostało wydanych.
Literatura kryzysu baroku:
Wespezjan Kochowski: W roku 1674 wydaje on Niepróżnujące próżnowanie po wielu problemach z cenzurą prewencyjną. Po ukazaniu się dzieła, pojawiły się zarzuty ze strony cenzury represyjnej mimo, że artysta zrezygnował z wielu utworów. Po tych zdarzeniach, Kochowski odszedł od poezji, zajął się historiografią, a jeśli wyjątkowo wracał do liryki, unikał zakazanych tematów. Świadczyć o tym może jego ostatnie dzieło - Psalmodia polska (1695 r.), w którym zawarte poglądy są zupełnie przeciwstawne do tych głoszonych we wcześniejszym utworze.
Stanisła Herakliusz Lubomirski: Kierunek jego zainteresowań pisarskich zmienia się około 1680 roku, po napisaniu m.in. Rozmów Artaksesa i Ewandra (1683 r.) i wielu komedii i przed napisaniem Eklezjastesa (1702 r.) i Tobiasza Wyzwolonego (1689 r.).
Wacław Potocki: W latach 1677 - 1682, Potocki, posiadający już nie wydany na razie dorobek romansowy i epicki, zajął się wierszowaną parafrazą Pisma Świętego, której także nie doprowadził do druku. Następnie zajął się redagowaniem takich swoich dzieł, jak: Ogród nieplewiony (1619 r.), Moralia (1688-1694 r.) Poczet herbów.
Niepróżnujące próżnowanie Kochowskiego jest ostatnim dziełem wydanym w kraju. Około roku 1680 na rynku księgarskim zaczyna dominować literatura moralno - religijna, która jest obecnie prawie jedynym, akceptowanym przez cenzurę, nurtem twórczości. Książki reprezentujące inny sposób myślenia ukazywać się będą w anonimowych warsztatach, drukarniach różnowierczych i za granicą. Są to jednak dzieła nieliczne, inne pozostały w rękopisach co wpłynęło poważnie na obniżenie się kultury literackiej i umysłowej społeczeństwa. Ożywienie na polu literackim zaczyna się w 1730 roku na skutek działalności Stanisława Konarskiego i braci Załuskich. Już wcześniej na dworze teatralnym odrodziło się życie teatralne, a w latach czterdziestych dwukrotnie wzrosła produkcja wydawnicza. Obok tych nowoczesnych tendencji dalej rozwija się tradycyjne piśmiennictwo i literatura barokowa, chociaż jest ona już wyraźnie schyłkowa.
65. Najważniejsze pojęcia filozoficzne wieku świateł (oświecenia)
Racjonalizm - (łac. ratio - rozum; rationalis - rozumny, rozsądny) to filozoficzne podejście w epistemologii, zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza. Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz, Isaac Newton, Baruch Spinoza, oraz w pewnym sensie Gottfried Wilhelm Leibniz.
Empiryzm (od gr. empeiría - "doświadczenie") - doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania jestdoświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne), zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne. Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem filozoficznym, który głosi, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne. Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Francisa Bacona a następnie rozwinięta przez Johna Locke'a, George'a Berkeleya oraz Davida Hume'a. Można wyróżnić empiryzm metodologiczny, który głosi nieistnienie sądów syntetycznych a priori i empiryzm genetyczny, który głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (umysł jako tabula rasa - "niezapisana tablica"), dopiero doświadczenie bezpośrednio lub pośrednio powoduje zapełnienie tej pustki sądami. Skrajną postacią empiryzmu genetycznego jest sensualizm.
Sensualizm (łac. sensus - zmysł) - pogląd filozoficzny, będący skrajną formą empiryzmu genetycznego, głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. W starożytności sensualizm głosili epikurejczycy, cynicy i stoicy. W czasach nowożytnych między innymi Étienne de Condillac, David Hume, Herbert Spencer. Przedstawiciel tego kierunku w teorii poznania, angielski filozof John Locke twierdził, iż "nie ma niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach".
Deizm - pogląd filozoficzny uznający istnienie boga jako stwórcy świata materialnego (w rozumieniu duchowej siły sprawczej), lecz odrzucający przekonania religijne, w myśl których Bóg ma moc ingerowania w życie człowieka i kierowania światem materialnym. Według deistów, o istnieniu duchowej siły sprawczej świadczy racjonalny porządek świata materialnego i stałość praw fizyki. Deiści nazywani niekiedy bywają agnostykami poznawczymi z uwagi na to, że wyznają pogląd, iż bezpośrednie poznanie duchowej siły sprawczej nie jest dostępne dla człowieka. Twierdzą oni natomiast, iż o istnieniu stwórcy można wnioskować w sposób pośredni, a mianowicie poprzez odkrywanie porządku świata w rozumieniu praw fizyki rządzących materią. Deistów, jako uznających istnienie metafizycznej siły sprawczej, nie należy zatem mylić z agnostykami sensu stricto. Deiści odrzucają głoszone przez wyznawców religii monoteistycznych przekonania religijne, w myśl których objawienia, cuda, proroctwa i święte księgi posiadają faktyczną wartość poznawczą. Deizm był bardzo popularny w XVIII wieku zwłaszcza we Francji oraz w Stanach Zjednoczonych. Najbardziej znanymi deistami tych czasów byli Wolter, Denis Diderot, Jan Jakub Rousseau, Napoleon Bonaparte, Jerzy Waszyngton, Benjamin Franklin i Thomas Jefferson.
66. Działalność pierwszych przedstawicieli polskiego oświecenia: braci Załuskich, Konarskiego, Mitznera.
Bracia Załuscy
Andrzej Stanisław Załuski (1695 - 1754) był jednym z pierwszych propagatorów nowej, oświeceniowej filozofii. Był kanclerzem koronnym i biskupem krakowskim, politykiem na dworze Augusta II a później zwolennikiem stronnictwa Czartoryskich. Razem z bratem Józefem Andrzejem Załuskim założył Bibliotekę Załuskich. Był świadomy potrzeby modernizacji państwa i licznych reform.
Działalność Andrzeja Stanisława Załuskiego:
- rozwinięcie przemysłu wydobywczego w staropolskim zagłębiu górniczo - hutniczym na terenie biskupstwa krakowskiego (sprowadził fachowców z Saksonii i popierał rozwój nauk ścisłych, które mogłyby przyczynić się do rozwoju przemysłu),
- podtrzymywanie kontaktów z uczonymi, szczególnie z Gdańska, gdzie intensywnie rozwijał się ruch oświeceniowy (był mecenasem prawnika i historyka Gotfryda Lengnicha, który jako pierwszy w polskiej nauce oddzielił prawo natury od prawa boskiego i zaczął badania nad prawdziwym pochodzeniem narodu polskiego),
- sponsorowanie nauki młodych absolwentów polskich uczelni za granicę, by po powrocie wykładali nową naukę w ojczyźnie,
- utworzenie Biblioteki Załuskich - biblioteka publiczna, mieszcząca się w specjalnie zakupionym na ten cel Pałacu Daniłłowiczowskim w Warszawie i spełniająca funkcję ośrodka naukowego. Uroczyste otwarcie miało miejsce w 1747 roku. Jego celem było skupienie się na naukach przyrodniczych,
- realizowanie projektu towarzystwa naukowego, mającego powstać przy Bibliotece i powoływanie się na wzór Petersburskiej Akademii Nauk, a nie na zachodnie instytucje.
Józef Andrzej Załuski (1702 - 1774) - wybitny bibliograf i średniej klasy poeta oraz prozaik. Był wychowankiem jezuitów i pijarów, otrzymał biskupstwo kijowskie. Chociaż często występował po stronie ortodoksyjnych katolików, utrzymywał też stosunki z wybitnymi uczonymi protestanckimi. Jego celem były nadrobienie zaległości w dziedzinach humanistycznych w stosunku do krajów europejskich.
Działalność Józefa Andrzeja Załuskiego:
- pomnażanie księgozbioru Biblioteki Załuskich dziełami teologicznymi, historycznymi i filozoficznymi,
- materialne wspieranie zakonu jezuitów,
- opublikowanie projektu, zawierającego szeroko zakrojony plan rozwoju nauk humanistycznych w Polsce (po raz pierwszy projekt ten pojawił się w lipskim czasopiśmie w 1728 roku, potem w wersji rozbudowanej wydany został w osobnej broszurze pt. Programma litterarium w Warszawie w roku 1732 (po polsku) i w Gdańsku w 1743 roku (po łacinie): apel o nadsyłanie egzemplarzy i rękopisów do biblioteki, która chciał uczynić publiczną, głoszenie chęci do prac fundamentalnych w zakresie bibliografii, nauk pomocniczych i wydawnictw źródłowych, planowanie pracy nad kodeksem dyplomatycznym Królestwa Polskiego i Litwy, kronik, traktatów,
- zamiar stworzenia nowoczesnej bazy naukowej dla badań historycznych i filologicznych (plan ten był podstawą narodzin Biblioteki),
- organizowanie wielu imprez edytorskich i literackich,
- wznowienie edycji dzieł pisarzy renesansu i wydanie pięciu tomów utworów poetyckich pt. Zebranie rytmów przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zeszłych - pisanych (1752 - 1756) - było to największe przedsięwzięcie literackie wczesnego oświecenia w Polsce.
Obaj bracia Załuscy położyli fundamenty pod rozwój kultury polskiej wieku XVIII.
Stanisław Konarski: publicysta, działacz polityczny i kulturalny, prozaik i poeta, najwybitniejsza postać wczesnego oświecenia w Polsce. Jego działalność:
- uczestniczenie w pracy przy edycji zbioru praw polskich Volumina legum, w którym zawarł uwagi wiążące prawo polityczne z całokształtem przemian społecznym, z charakterem państwa i próbami jego reformy,
- bronienie suwerenności Polski w anonimowych broszurach i oskarżanie oligarchii magnackiej o spowodowanie anarchii w Rzeczypospolitej,
- wydanie dzieła O skutecznym rad sposobie, które zawierało program reformy sejmu polskiego,
- utworzenie Collegium Nobilium (w dobie kryzysu szkolnictwa, które potrzebowało reform) - ekskluzywnego ośrodka, w który na wzór szkół rycerskich, kształcili się synowie magnatów i bogatej szlachty,
- reformowanie szkolnictwa: praca nad utworzeniem szkół dla niższych stanów, skupienie się na językach nowożytnych, prowadzenie w wyższych klasach lekcji po polsku, usunięcie dawnych podręczników, stworzenie nowego stylu wymowy - jasnego, zwięzłego i racjonalnego, wydanie podręcznika do retoryki De emendandis eloquentiae vitiis (1741r.), przywiązywanie wagi do nauki geografii i historii, popularyzowanie nowych filozofów: Kartezjusza, Locke'a i Wolffa, uczenie samodzielnego myślenia,
- opracowanie wraz z zespołem pedagogów Ustaw szkolnych (1753-1755), w których wyłożył zasady powiązania szkoły z potrzebami życia publicznego i realizacji obywatelskiego wychowania,
- głoszenie potrzeby nowoczesnego nauczania w tłumaczonych przez siebie sztukach Corneille'a, Racine'a, Woltera i w sztuce swojego autorstwa pt. Tragedia Epaminondy, która wystawiona była na scenie kolegium w 1756 roku,
- wydanie traktatu O religii poczciwych ludzi (1769 r.), który atakował założenia deizmu i jego wyznawców.
Wawrzyniec Mitzler de Kolof (1711 - 1778) - Saksończyk, lekarz, wydawca czasopisma w Lipsku, przyjechał do Polski jako nauczyciel synów podkanclerzego Jana Małachowskiego. Uważał on, że główną przyczyną regresu kulturowego w Polsce jest brak państwowego mecenatu. Jego działalność:
- założenie w Warszawie drukarni i wydawanie cennych i nowatorskich pozycji wydawniczych (wykorzystując zbiory Biblioteki Załuskich) m.in. Historię Wawrzyńca Jana Rudawskiego (1755 r.) czy pięciotomowy zbiór kronik polskich (1761 - 1777),
- wydawanie czasopism naukowych: dwumiesięcznika Warschauer bibliotek (1753 - 1755) i kwartalnika Acta litteraria (1755 - 1756), które miały propagować i zrehabilitować kulturę polską (przede wszystkim literaturę) za granicami kraju (gazety te redagowane były w języku niemieckim, gdyż główne centrum handlu księgarskiego znajdowało się w Lipsku) - popularyzowanie w ten sposób szczególnie autorów renesansowych (złoty wiek kultury polskiej) oraz książek prawniczych i historycznych,
- propagowanie programu Biblioteki Załuskich,
- ocenianie bieżącej produkcji literackiej i szczególne wychwalanie zasług Stanisława Konarskiego oraz Antoniego Wiśniewskiego, a także krzewienie nowej filozofii,
- zrealizowanie przy poparciu Małachowskiego swojego dawnego planu - miesięcznika popularno - obyczajowego pt. Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego Potrzebnych (1758 - 1761, 1766 - 1767) - publikowanie w nim artykułów (z pism obcych lub oryginalne) na tematy medyczne, rolnicze, przemysłowo - handlowe, ekonomiczne oraz porad praktycznych: ważny dla języka polskiego był przekład Logiki Gottscheda (1760 r.), stanowiącej pierwszą w XVIII wieku próbę stworzenia polskiej terminologii filozoficznej,
- rozpowszechnianie nowych gatunków publicystycznych takich jak: reportaż, esej, felieton, artykuł,
- inspirowanie innych do rozwijania polskiej kultury - pod wpływem Mitzlera, mieszczanin toruński T. Bauch wydał w Warszawie w 1761 roku, tygodnik moralny pt. Patriota Polski Kartki Tygodniowe zawierający - pierwsze czasopismo w języku polskim o charakterze mieszczańskim,
Dzięki Mitzlerowi i powstałej z jego inicjatywy modzie na czasopisma powstał Monitor - w 1763 roku zaczęły pojawiać się jednokartkowe wolanty pod tym tytułem, bez podania miejsca druku i wydawcy. Według badań pismo redagowane było przez Adama Kazimierza Czartoryskiego i wychodziło w Gdańsku. Artykułu w nim publikowane przekładane były najczęściej z londyńskiego tygodnika obyczajowego The monitor of British Freeholder. Adresat było określony - była to średnia szlachta, dlatego krytykowano wady sarmackie, modne obyczaje francuskie i typy staroszlacheckie, a także atakowano anarchię w Polsce, co wiązało Monitor ze stronnictwem Czartoryskich.