Archeologia lotnicza - gałąź archeologii niedestrukcyjnej, służąca rozpoznawaniu powierzchni ziemi z powietrza. Jedna z najbardziej cenionych przez archeologów pomocy naukowych.
Najważniejszą techniką prospekcji prowadzonej z powietrza jest fotografia lotnicza. Cele:
- Odnalezienie i lokalizacja obiektów (bardzo przydatna w trudno dostępnym dla innych metod prospekcji w terenie: np. lasy w strefie tropikalnej, pustynie)
- Badanie zasięgu stanowisk i środowiska naturalnego wokół nich
- Monitorowanie stanu zachowania obiektów
- Dokumentowanie przebiegu procesu wykopalisk archeologicznych
Obserwacja z góry pozwala zauważyć drobne i niezauważalne z ziemi zjawiska - np. zróżnicowanie morfologii terenu, odmienność roślinności porastającej stanowiska archeologiczne
Historia:
Fotografia lotnicza:
1906 - pierwsze zdjęcia archeologiczne (P.H. Sharpe) - sfotografowanie z balonu stanowisko megalityczne Stonehenge w Wielkiej Brytanii
1910 - Pompeje
1911 - sfotografowano z balonu rzymskie miasto Ostię.
1913- Henry Wellcome wykonał zdjęcia pionowe swoich wykopalisk w Sudanie przy użyciu latawca skrzynkowego.
Podczas I wojny światowej bardzo rozwija się lotnictwo. Zaczęto je wykorzystywać w archeologii.
1925 - Antoin Poidebard - prospekcja terenów limesu rzymskiego w Syrii
wykorzystując obserwacje z powietrza, odkrył na terenie Syrii wiele nowych dróg prowadzących do rzymskich umocnień granicznych na pustyni.
- wykorzystywana również w rozpoznawaniu stanowisk podwodnych - lokalizacja pod powierzchnią morza starożytnego portu w Tyrze (Liban)
1927 - fotografia konstrukcji z pali dębowych z późnej epoki brązu w jeziorze w Szwajcarii
1929 - odkrycie w Meksyku ok. pół tuzina stanowisk w dżungli
Polska: metodę dokumentacji stanowisk przy wykorzystaniu fotografii lotniczej wprowadził pod koniec lat trzydziestych Józef Kostrzewski - późnoneolityczna osada w Rzucewie
-zdjęcia z balonu wykorzystywane podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w Biskupinie.
Wykorzystanie zdjęć:
Zdjęcia
-ukośne- 150-1200 metrów - aparat umieszczony pod pewnym kątem w stosunku do powierzchni ziemi - lepiej widoczne ślady stanowisk archeologicznych. Ma większe znaczenie w archeologii, niż pionowe. Lepsza ze względu na jakość obrazu i perspektywę.
-pionowe - zdjęcie pod kątem prostym w stosunku do ziemi (oś optyczna prostopadła do powierzchni ziemi). wykonywane z kilku tysięcy metrów. Dają widok zbliżony do planu - Służy do celów kartograficznych - wykorzystywany do sporządzania map i dokonywania pomiarów. Również pomaga rozlokować wykopy tak, aby zminimalizować koszty przedsięwzięcia
-zdjęcia stereoskopowe - wykonywanie z tej samej wysokości, z 2 różnych punktów par zdjęć za pomocą aparatów, których osie optyczne obiektywów są do siebie równoległe. 2 płaskie obrazy jako przestrzenne. Można uzyskać efekt trójwymiarowości - trójwymiarowe odwzorowania. Zdjęcia umożliwiają ocenę wysokości poszczególnych elementów.
Wyróżniki stanowisk - Są to oznaki na powierzchni ziemi powstałe wskutek obecności stanowisk archeologicznych. Obserwowane są tylko z pewnej wysokości. Identyfikuje się trzy główne kategorie wyróżników.
Można zidentyfikować trzy główne kategorie wyróżników:
wyróżniki stanowisk archeologicznych w morfologii terenu (wyróżniki cieniowe, zalewowe, śniegowe);
wyróżniki stanowisk archeologicznych zniszczonych orką (glebowe);
wyróżniki stanowisk archeologicznych znajdujących się pod powierzchnią ziemi ornej, ale wpływających pośrednio na zjawiska widoczne na powierzchni (wegetacyjne, wilgotnościowe, temperaturowe - śniegowe i szronowe).
wyróżniki cieniowe - obecne, kiedy znajdujące się nisko nad horyzontem słońce powoduje powstawanie zjawiska długich cieni. Podkreślają one zróżnicowania powierzchni - wypukłości i zagłębienia terenu. Najlepiej widoczne przy odpowiednim oświetleniu - we wczesnych godzinach rannych lub późnym popołudniem (promienie słońca padają ukośnie, cienie są najdłuższe). Miejsca widoczne na zdjęciach jako ciemne plamy lub pasy lub jako rozjaśnienia. Dobre rezultaty przy fotografii grodzisk, kurhanów, rowów, fos, nasypów, wałów, śladów dawnych kanałów i innych obiektów, których istnienie powoduje zróżnicowanie rzeźby terenu.
Schemat: przekrój przez fosę i wał założenia obronnego. Z lewej pada ukośne światło, uwypuklając rzeźbę terenu
Zdj: Czworokątny szaniec. Odkrycie jego jeszcze nie całkiem zrównanych przez maszyny słabych zarysów na polu udało się po spadnięciu śniegu
Wyróżniki śniegowe - śnieg wypełnia osłonięte od wiatru zagłębienia. W miejscach zacienionych zalega dłużej niż naokoło. Zaspy po zawietrznej stronie wypukłości terenowych. Dłużej utrzymuje się też szron.
Schemat śniegowy i szronowy -przedstawia przekrój i widok z góry rozmieszczania śniegu przez wiatr i jego odkładania na zaznaczających się na powierzchni zabytkach archeologicznych.
Zdj - Zamek na wodzie (Niemcy) - promienie słoneczne roztapiają cienką pokrywę śnieżną (albo szadź) na lekko wznoszących się powierzchniach, zwróconych w ich stronę, podczas gdy miejsca za wałami lub w zagłębieniach pozostają w cieniu i śnieg utrzymuje się tam dłużej.
Wyróżniki zalewowe - nierówności terenu uwidaczniają się podczas powodzi (lub zalegania śniegu). Wody powodziowe wypełniają zagłębienia terenu. Przy odpowiednim poziomie dawne konstrukcje mogą wystawać ponad powierzchnię wody
Zdj: Wody rzeki Vils, rozlane szeroko podczas wiosennej powodzi, są jasno zabarwione wypłukanym lessem i tworzą wyraźne, kontrastowe tło dla ciemnych szczytów kurhanów, które wystają znad nich, i które dzięki temu zostały odkryte
Wygląd roślinności
Znamiona wegetacyjne pozytywowe - ponad niewidocznymi dziś w terenie dawnymi rowami, fosami, jamami wypełnionymi żyźniejszą i wilgotniejszą niż otoczenie glebą, rośliny bujniejsze, a na wiosnę ich zieleń bardziej intensywna
Schemat: Powstawanie pozytywnych wyróżników wegetacyjnych ponad obiektami archeologicznymi
Zdj: Platkow, Nieznany słowiański gród na mokradłach, z otoczonym fosą podgrodziem i jamami osadniczymi.
Negatywowe - istnienie blisko powierzchni ziemi murów i fundamentów, żwirowych dróg - zahamowanie wzrostu roślinności. Mało wilgoci - słabsze zabarwienie roślin, mniej substancji odżywczych.
Schemat: Powstawanie negatywnych wyróżników wegetacyjnych ponad obiektami archeologicznymi
Zdj: Węgry. Fosy należące do dawnego podziału pól, widoczne na polu groszku.
Znamiona wegetacyjne - najlepiej widać przy roślinach uprawnych takich jak: pszenica, jęczmień, niektóre warzywa korzeniowe.
Różnice widoczne zazwyczaj w okresach suszy. Zabiegi rolnicze - nawożenie i nawadnianie mogą jednak zniwelować różnice wynikające z istnienia pod ziemią obiektów archeologicznych
Wyróżniki wilgotnościowe - istnienie obiektu ukazane w wyniku różnic w nawilgotnieniu. Widziane, gdy gleba pozbawiona jest szaty roślinnej. Wynikają z odmiennej szybkości parowania gleby w miejscu, gdzie się znajdują. Widoczne z lotu ptaka tylko przez kilka godzin jako jasne bądź ciemne plamy
Schemat: Fosa. Wyróżnik po ustaniu dłuższych opadów (a), podczas następującej potem fazy wysychania i wyparowywania; przez krótki czas jest widoczny na powierzchni jak pas wilgotnego humusu (b)
Wyróżniki glebowe - różnice w zabarwieniu gleby. Ujawniają istnienie zasypanych rowów, wałów, fundamentów. Różnice w kolorze podglebia widać po orce - część zasypanego obiektu widoczna na powierzchni. Zwykle widoczne na zdjęciach w porze zimowej.
Działalność człowieka w przeszłości mogła zmienić strukturę i kolor gleby - wzbogacenie w substancje organiczne powoduje zaciemnienie.
Schemat: a: ciąg murów został naruszony przez pług. Jasne fragmenty zaprawy i pokruszone cegły wydostają się na powierzchnię warstwy ornej. b: jama z resztkami organicznymi i zabytkami daje się rozpoznać w górnych warstwach gleby jako ciemne przebarwienie.
Zdj: Niemcy. Zagrodą z okresu późnolateńskiego.
Widoczność cech zmienia się z roku na rok. Należy badać zdjęcia wykonywane w ciągu paru lat w celu stwierdzenia, jakie konstrukcje archeologiczne mogły je spowodować.
Rezultaty zależne od wielu czynników: pory dnia, roku, pogody. Warto dokonywać wielokrotnej prospekcji tego samego terenu, gdyż stanowiska są widoczne tylko w niektórych warunkach.