CZASY - EWOLUCJA W JĘZYKU POLSKIM

CZAS TERAŹNIEJSZY

Podstawa psł.

Lp. Lmn. Lpdw.

1. nes-ǫ (<*nes-o-m) nes-e-mъ nes-e-vě

2. nes-e-šь nes-e-te nes-e-ta

3. nes-e-tь nes-ǫ-tь (<*nes-o-nti) nes-e-te

Zmiany na gruncie polskim:

• w 3 os. lp. i lmn. (zanik końc. -tь, jest końc. zerowa -ø);

• końc. 1 os. lmn. -m, prawdopodobnie pod wpływem zaimka 1 osoby przybiera postać -my (końc. -m częsta jeszcze w dobie nwpol., w XIX w., por. przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, będziem Polakami); do dziś końc. -m częsta w gwarach;

• zanik form dualnych

• końcówki kontynuowane (1 os. lp.: krótka nosówka *-ǫ > pol. -ę (o tym, że pierwotnie musiała tu być sam. nosowa tylna, świadczy fakt, iż spółgłoska przed -ę jest twarda, por. nios-ę, piek-ę, spółgł. stwardniała, czyli historycznie miękka występuje natomiast na skutek jotacyzacji, por. płacz-ę < *plakjǫ) ; 2 os. lp.: *-šь > pol. -sz; 2 os. lmn. *-te > pol. -cie, tu spółgł. ć jako wynik palatalizacji polskich).

Ukształtowanie się nowej odmiany czasownika być w czasie ter.

Liczba pojedyncza

Psł. > stp. > śrpol. i nwpol.

1. jesmь jeśm jest-em

2. jesi jeś jest-eś

3. jestь jest / jeść /je jest

Liczba mnoga

Psł. > stp. > śrpol. i nwpol.

1. jesmъ jesmy jest-eśmy

2. jeste jeście jest-eście

3. søtъ są są

Supletywizm w odmianie czas. być - odziedziczony.

Chronologia - ukształtowanie się nowej odmiany czas. być w czasie ter. - XVI w.

Nowa odmiana - na wzór form czasu przesz. złożonego, podstawą forma 3 os. lp. jest + końcówki -em, -eś itd.

ROZWÓJ CZASÓW PRZESZŁYCH

I. Podstawa prasłowiańska

Język polski odziedziczył z języka psł. rozbudowany system czasów przeszłych:

1. czasy przeszłe proste: imperfectum (czas przeszły niedokonany), aoryst (czas przeszły dokonany) - tylko jeden z rodzajów psł. aorystu, tzw. sygmatyczny od tematów samogłoskowych; czasy proste zaginęły już w okresie staropolskim;

2. czasy złożone: czas przeszły złożony (perfectum), czas zaprzeszły (plusquamperfectum).

Imperfectum

Czas ten wyrażał czynność niedokonaną (trwającą), powtarzającą się w przeszłości (duratywną).

Tworzony od tematu II czasowników niedokonanych sufiksami -ax- (w tematach zakończonych na -a lub -ě) i -ěax- (w tematach pozostałych, zakończonych na spółgłoskę lub sam. -i), np.

Psł. > stp. Psł. > stp.

Lp. Lmn.

děla-ax-ъ *działach děla-ax-omъ *działachom

děla-aš-e *działasze děla-aš-ete *działaszecie / działaście

děla-aš-e *działasze děla-ěax-ǫ *działachą

Psł. > stp. Psł. > stp.

Lp. Lmn.

nes-ěax-ъ niesiech nes-ěax-omъ niesiechom

nes-ěaš-e niesiesze nes-ěaš-e te *niesieszecie / niesieście

nes-ěaš-e niesiesze nes-ěax-ǫ niesiechą

Na gruncie polskim - kontrakcja (ściągnięcie) grup -aax-ъ > -ach, ěax-ъ > -ech. Przedstawione wyżej formy w części są hipotetyczne (oczekiwane), ponieważ w zabytkach stp. poświadczono bardzo mało tych form.

Aoryst

Oznaczał czynność jednokrotną, dokonaną w przeszłości.

W języku psł. kilka rodzajów aorystu. W stp. zachował się tylko jeden typ i to reliktowo (tzw. sygmatyczny od tematów samogłoskowych).

Tworzony od tematu II czasowników za pomocą zakończeń: -xъ, -ø , -ø, -xomъ, -ste, -šę, np.

Psł. > stp. Psł. > stp.

Lp. Lmn.

děla-xъ *działach děla-xomъ *działachom

děla- *działa děla-ste * działaście

děla- *działa děla-šę *działachą

Na gruncie polskim:

1. zakończenie 3 os. lmn. -šę zostało zastąpione przez -chą, analogicznie do imperfectum, stąd tożsamość tych form (3 os. lp. aorystu i imperfectum);

2. czasowniki o temacie II zakończonym na spółgłoskę przybierały w stp. zakończenia: 1 os. lp. -ech (niesiech), 2. os. lp. -e (niesie), 3 os. lp. -e (niesie), 1 os. lmn. -echom (niesiechom), 2 os. lmn. -eście (*niesieście), 3 os. lmn. -echą (niesiechą), stąd zbieżność form 1 os. lp. aorystu i 1 os. lp. imperfectum oraz 3 os. lp. aorystu i 3 os. lp. czasu ter.

imperfectum 1 os.lp. děla-axъ

děla-ti stp. działa-ch

aoryst 1 os. lp. děla-xъ

Tylko w czasownikach, których temat II kończył się na -i zachowała się różnica w 1 os. lp. między formą aorystu i imperfectum, por.

imperfectum 1 os.lp. robi-ěaxъ robjaaxъ stp. robiach

robi-ti

aoryst 1 os. lp. robi-xъ stp. robich

Utożsamiły się też ze sobą formy 3 os. lp. aorystu i czasu ter. (na skutek zaniku -tь w 3 os. lp. w okresie stp., psł. *nes-e-tь >stp. niesie):

3 os. lp. aorystu

robi, czyta, niesie, działa

3 os. lp. czasu ter.

Stąd nieraz trudności z określeniem, z jakim czasem mamy do czynienia w zabytkach stp.

Imperfectum i aoryst zanikły już we wczesnym okresie stp. Odnotowano zaledwie w zabytkach stp. dwadzieścia kilka form aorystu i imperfectum (26), przede wszystkim w 2 zabytkach, por. w Kazaniach świętokrzyskich - 8, w Psałterzu floriańskim - 13, np. widziech, idziechą, pośpieszychą się, siedziesze, mołwiasze.

Przyczyny zaniku:

1. niejednoznaczność tych form (homonimiczność);

2. odrębne czasy wyrażające dokonaność lub niedokonaność niekonieczne, bo wyraża to aspekt (dokonany, niedokonany).

Czas przeszły złożony

Ewolucję przeszły również używane obecne postaci czasu przeszłego, które powstały ze przekształcenia odpowiednich form czasu przeszłego złożonego.

Podstawa psł.

Czas przeszły złożony składał się z dwóch elementów: imiesłowu czasu przeszłego czynnego tzw. II i słowa posiłkowego być w formie czasu teraźniejszego.

*neslъ jesmь

imiesłów czasu przesz. czynny II słowo posiłkowe byti w odpowiedniej formie czasu ter.

w M. lp. lub lmn. odpowiedniego rodzaju

W języku staropolskim formy tego czasu obejmowały trzy liczby; pojedynczą, mnogą i podwójną.

Poniżej przedstawiono odmianę psł. w lp. i lmn. oraz staropolską.

Psł. stp. Psł. stp.

l. p. l.m.

1. os. vidělъ, -a jesmь > widział, -a jeśm *viděli, ly, la jesmъ > widzieli, ały, ała jesmy

2. os. vidělъ, -a jesi > widział, -a jeś *viděli, ly, la jeste >widzieli, ały, ała jeście

3. os. vidělъ, -a, -o jestь > widział, -a, -o jest (jeść) *viděli, ly, la sǫtъ > widzieli, ały, ała są

W języku polskim dokonały się następujące zmiany:

1) zanik liczby podwójnej w stp.;

2) W 3. os. l.p. i m. zaczęto słowo posiłkowe być pomijać, tak więc sam imiesłów stał się jedynym wykładnikiem czasu przeszłego, czyli zaczął pełnić funkcję formy osobowej.

3) W pozostałych formach osobowych słowo posiłkowe wymawiane łącznie z imiesłowem przekształcano i upraszczano w szybkiej wymowie, por. robił jeśm > robiłeśm > robiłem, robił jeś > robiłeś, robili jesmy > robilismy > robiliśmy (-śmy pod wpływem innych form). W ten sposób przekształciło się ono w końcówkę fleksyjną.

4) innowacje związane z rozwojem rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego doprowadziły do wykształcenia się dwóch form w liczbie mnogiej: męskoosobowej (1 os. widzieliśmy < widzieli jesmy, 2 os. widzieliście < widzieli jeście, 3 os. widzieli < widzieli są) i niemęskoosobowej (1 os. widziałyśmy < widziały jesmy, 2 os. widziałyście < widziały jeście, 3 os. widziały < widziały są); już w najstarszej polszczyźnie przy rzecz. męskich nieżywotnych pojawiały się formy na -ły (nie -li);

5) na przełomie XV i XVI w. pojawiają się formy wariantywne (oboczne) czasu przeszłego z -ech, -chmy, np. pobudziłech, bylibychmy, które jednak szybko wychodzą z użycia (w I poł. XVII w.), dziś mają charakter gwarowy (na Śląsku i w części płd.-zach. Małopolski).

Por. odmianę dawną i współczesną w czasie przeszłym w rodzaju żeńskim:

odmiana dawna odmiana współczesna

1. os. l.p. chodziła jeśm -> chodziłaśm -> | 1. os. l.p. chodziłam

2. os. l.p. chodziła jeś ->| 2. os. lp. chodziłaś

3. os. l.p. chodziła jest (jeść, je) ->| 3.os. l.p. chodziła

1. os. l.m. chodziły jesmy ->| 1. os. l.m. chodziłyśmy

2. os. l.m. chodziły jeście ->| 2. os. l.m. chodziłyście

3. os. l.m. chodziły są ->| 3. os. l.m. chodziły

O tym, że historycznie słowo posiłkowe i imiesłów były odrębnymi formami, świadczą dziś:

• ruchomość końcówek czasu przeszłego, np.:

zrobiłeś to lub tyś to zrobił; gdzie byłeś lub gdzieś był; ale chwaliliśmy lub aleśmy chwalili

• nietypowy dla polszczyzny akcent proparoksytoniczny (tj. trzeciej sylaby od końca wyrazu) w formach 1. i 2. os. l.m., np.:

|byliśmy oraz |byliście; wno|siliśmy oraz wno|siliście

Obecnie w odniesieniu do tych form także ujawnia się działanie tendencji upraszczających. Przejawem jej działania jest dążenie do ujednolicenia w wyrazach rodzimych w normie potocznej akcentu na drugiej sylabie od końca (paroksytonicznego) zamiast starannego i wynikającego z historycznego rozwoju na trzeciej sylabie od końca wyrazu (akcentu proparoksytonicznego). Obecnie norma użytkowa dopuszcza akcentowanie drugiej głoski od końca w formach 1. i 2. os. l.m. cz. przeszłego, np.:

Chodzi|liśmy zamiast cho|dziliśmy; chodzi|liście zamiast cho|dziliście; nudzi|liśmy się zamiast nu|dziliśmy się

Czas zaprzeszły

Wśród czasów przeszłych dziedziczonych z epoki przedpolskiej znajdował się również tzw. czas zaprzeszły. Używano go do wyrażenia czynności starszej niż inna czynność przeszła lub do określenia czynności dawno minionej. Czas zaprzeszły był czasem złożonym, składał się z formy imiesłowu czasu przeszłego czynnego II i czasu przeszłego złożonego słowa posiłkowego być, np.:

l.p. l.m.

1. os. zrobił był jeśm - >| zrobiłem był zrobili byli jesmy ->| zrobiliśmy byli

2. os. l.p. zrobił był jeś ->| zrobiłeś był zrobili byli jeście ->| zrobiliście byli

3. os. l.p. zrobił był jest ->| zrobił był zrobili byli są ->| zrobili byli

Formy czasu zaprzeszłego pojawiały się w literaturze dawnej. We współczesnej polszczyźnie praktycznie nie występują, pojawiają się sporadycznie w celach stylizacyjnych lub u przedstawicieli najstarszego pokolenia użytkowników polszczyzny.

Ćwiczenia i pytania kontrolne:

1. Jak w języku staropolskim wyglądała odmiana w czasie przeszłym w l.p. i mn. czasownika słyszeć?

2. Co świadczy o dawnym złożonym charakterze dzisiejszych form czasu przeszłego?

3. Przedstaw ewolucję czasu przeszłego złożonego w języku polskim.

4. W poniższym fragmencie „Kazań świętokrzyskich” wskaż formy dawnych czasów przeszłych prostych: Usłyszew to krol Ezechijasz (...), pośpieszychą się do kościoła na modlitwę przed Boga wszemogącego i poczęchą się modlić, iżby je Bog zbawił od mocy krola pogańskiego.

5. Omów pochodzenie form: chodziłem, chodziłeś, chodziliśmy, chodziliście.

6. Objaśnij staropolskie formy: robił jest, robili jeśmy, robili są.

---