ROZDZIAŁ II
PRZEMOC I AGRESJA WŚRÓD OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE.
Przemoc i agresja towarzyszy nam w życiu codziennym, zauważamy ja nie tylko w mass mediach różnego rodzaju, ale także w naszym najbliższym otoczeniu. Wiele mówi się o samych bestialskich aktach przemocy i agresji wśród młodzieży w szkołach, na ulicach, ale również we własnych domach, które moim zdaniem powinny być ostoją bezpieczeństwa i spokoju. Z racji wykonywanego zawodu skupiam się tylko na przemocy i agresji wśród młodzieży, szczególnie niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym. Pragnę uświadomić poprzez przeprowadzone badania i obserwacje iż przemoc i agresja wśród osób upośledzonych umysłowo w bardzo dużym stopniu spowodowana jest bezradnością i nieumiejętnością komunikacji ze społeczeństwem, terapeutami a nawet najbliższą Im rodzinom. W rozdziale tym pragnę przedstawić etiologię przemocy i agresji oraz proces społeczny zachodzący w trakcie wywoływania owych stanów.
2.1.PRZEMOC I AGRESJA- ETIOLOGIA ZJAWISKA.
Przemoc nie jest szeroko definiowanym pojęciem, ponieważ oznacza pewien podtyp agresji obejmujący skrajne formy agresji fizycznej. Według Barbary Krahe przemoc to: „ silne oddziaływanie na osobę lub własność w celu zniszczenia, ukarania lub kontroli”. Autorka przedstawia funkcjonalną typologię, przedstawiając sześć poszczególnych funkcji w zachowaniu:
Zmiana sytuacji awersyjnej lub ucieczka z niej;
Wzmocnienie pozytywne, to znaczy osiągniecie konkretnego celu;
Wyładowanie negatywnego pobudzenia afektywnego;
Rozwiązywanie konfliktu;
Zdobycie szacunku;
Atak na zdefiniowanego kulturowo wroga, czyli członka dewaluowanej grupy obcej.
Według definicji przyjętej w Słowniku języka polskiego przemoc to: „siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt. Zdaniem Ireny Pospiszyl przemoc to: wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobista wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji. W polskiej literaturze kryminologicznej wielu autorów preferuje wąskie rozumienie przemocy zakładając iż jest nią: „ rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka, lub groźba jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie szkód fizycznych w postaci śmierci lub uszkodzenia ciała bez wglądu na to, czy działanie sprawcy stanowiło cel sam w sobie, czy miało charakter instrumentalny”. Aby owa przemoc mogła zaistnieć w powyżej przedstawionych sytuacjach musi zaistnieć agresja, która jest priorytetem do wytworzenia się zachowań o charakterze przemocy. Agresja pojmowana jest w literaturze psychologicznej jak i pedagogicznej jako pewna forma zachowania społecznego. W Słowniku psychologii możemy odnaleźć następująca definicję agresji: są to wszelkie działania, które charakteryzują się wrogością, a powodowane są strachem, frustracja bądź pragnieniem wywołania takich stanów emocjonalnych u innych, lub też do lansowania własnych poglądów czy interesów. Agresja jako stan w którym znajduje się człowiek, towarzyszy każdemu z nas i cechuje się pewnymi zachowaniami społecznymi. Zdaniem Adama Frączek, który określa agresja jako: „ Szczególny rodzaj czynności realizowany przez ludzi; jest to czynność, która w jakimś momencie rozpoczyna się, jest przez coś uruchamiana, tworzy określona strukturę jakąś funkcje czy też prowadzi do dającego się wyróżnić wyniku. W wyniku tym powstaje szkoda i cierpienie u osób- przedmiotów agresji, które zarazem nie maja uzasadnienia w tym, ze w dalszych konsekwencjach są użyteczne i wartościowe z punktu widzenia jednostki”. Zauważa on, iż agresja zazwyczaj jest poprzedzona frustracją, która bezwzględnie powoduje wystąpienie agresji. Owa frustracja jest bodźcem który w wyniku ciągłego powtarzania może nauczyć zachowań agresywnych. Natomiast Władysław Szewczuk określa agresję w słowniku psychologicznym jako: „ działania fizyczne lub słowne, których celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej- rzeczywiste lub symboliczne- jakieś osobie lub czemuś, co ją zastępuje”. Przy definiowaniu agresji trzeba zwrócić uwagę na poszczególne kryteria wyszczególnione, które przyporządkowują pewne zachowania agresywne do klas zachowań agresywnych. Owe kryteria wyodrębniła Dobrochna Wójcik i zaliczyła do nich:
Występowanie aspektu emocjonalnego w zachowaniu np. niechęć, złość, gniew;
Intencjonalność czynienia szkody, kierowanie się motywem czynienie zła, wyrządzenia krzywdy przedmiotowi działań;
Spowodowanie konkretnych konsekwencji zachowań- efekt działań w postaci zadania cierpienia;
Modyfikujący wpływ kontekstu społecznego zachowań, związanego np. z pełnieniem roli społecznej, statusu społecznego, władzy czy realizowania poszczególnego zadania.
Według wielu autorów pojęcie agresja jest nierozerwalnie związane z pojęciem agresywność, która zdaniem Moniki Guszkowskiej oznacza stałą właściwość człowieka, polegająca najczęściej na nieumiejętności kontrolowania własnych reakcji agresywnych, oraz stałej wrogości wobec innych osób. Agresywność ta może przejawiać się w różnych formach:
Napastliwości fizycznej, używanie przemocy fizycznej wobec innych osób;
Napastliwości słownej, kłótnie , krzyki, groźby, pretensje, przekleństwa;
Napastliwości pośredniej, wyrządzenie krzywdy osobie będącej przedmiotem agresji nie wprost tylko np. przez złośliwe obmawianie, skażenie, niszczenie cudzej własności;
Negatywizmu, zachowania opozycyjne przejawiające się w odmowie współpracy, biernym uporze aż do jawnego buntu;
Podejrzliwości okazywanie jawnej nieufności, brak zaufania do ludzi;
Urazy, poczucia złości i nienawiści za rzeczywiste lub urojone krzywdy;
Drażliwości, gotowość do wyrażania negatywnych odczuć, zrzędliwość, szorstkość;
Poczucia winy, odczuwanie wyrzutów sumienia.
Choć przedstawione powyżej formy agresywności w dużej mierze decydują o charakterze przejawianej agresywności to zdaniem Adama Mikruta „ do czynności agresywnych zalicza się tylko tę klasę zachowań w wyniku której powstaje szkoda i cierpienie u osób- przedmiotów agresji, które zarazem nie mają uzasadnienia w tym, że w dalszych konsekwencjach są użyteczne i wartościowe z punktu widzenia jednostki”.
Agresywność można również definiować w następujący sposób: „ stała właściwość człowieka, nabyta i utrwalona w procesie rozwoju na podstawie uczenia się społecznego, a polegająca na częstych, nieadekwatnych do bodźca reakcjach agresywnych o znacznym nasileniu, występujących w stosunku do szerokiego zakresu obiektów społecznych. Ponadto występuje często nieumiejętność kontrolowania reakcji, a także wyraźne odczuwanie i przejawianie wrogości do otoczenia”. Marek Kosewski charakteryzuje osobę agresywną jako kogoś kto:
W sposób szczególny spostrzega sytuację zewnętrzną, dostrzega w niej więcej niż inni sygnałów wywoławczych agresji, jak i interpretuje je jako szczególnie frustrujące lub zagrażające;
Uczy się agresji za pomocą obserwacji i naśladownictwa oraz uzyskuje gratyfikację w wyniku agresywnych zachowań. Utrwalony w ten sposób nawyk reakcji agresywnych ujawnia się w sytuacji emocjonalnego pobudzenia gniewu, jak i w sytuacji instrumentalnej, dążenia do celu oraz zaspokojenia potrzeb;
Ma słabo utrwalone mechanizmy kontroli agresji. Ujawnia deficyt więzi społecznych. Brak akceptacji ze strony innych i słaba internalizacja norm i wartości społecznych. W wyniku tego nie jest w stanie kontrolować swojego agresywnego zachowania w sposób inny niż obawa przed karą i zewnętrzną presją;
Ma osobnicza zdolność do szczególnego natężenia ujemnych, negatywnych emocji w określonych sytuacjach.
Wszystkie te cechy wyżej wymienione są bardzo bliskie cechą, które charakteryzują agresywne zachowania osób niepełnosprawnych intelektualnie w trakcie ich bezsilności i nieumiejętności komunikacji ze społeczeństwem.
2.2. RODZAJE AGRESJI
Różnorodność cech posiadanych przez człowieka powoduje, iż nasze zachowania niekiedy w tych samych sytuacjach, bardzo się różnią. Agresja również nie jest stałym jasno określonym procesem, który zachodzi u poszczególnych jednostkach. Stanisław Siek dzieli agresje na: fizyczną oraz werbalną- słowną. Agresja fizyczna: „ to atak skierowany przeciwko innemu obiektowi- innej osobie, przy pomocy własnych organów, lub różnych przedmiotów. Jego celem jest krzywda lub ból fizyczny ofiary lub tez usuniecie przeszkody czy wyeliminowanie źródła szkodliwych bodźców. Przejawem agresji fizycznej są: wszczynanie bójki, zamierzone niszczenie przedmiotów, znęcanie się nad zwierzętami czy łamanie roślin”. Natomiast agresję słowną charakteryzuje jako kierowanie pod adresem osoby atakowanej słownych bodźców, wywołujących u niej poczucie krzywdy, odrzucenia, poniżenia lub strachu. Przejawem tego typu agresji jest wyśmiewanie, wyzywanie, grożenie, inicjowanie kłótni, rozpowszechnianie złośliwych plotek. Irena Obuchowska przedstawia agresję gniewną i instrumentalną. Agresja gniewna, czyli: „wrodzoną reakcje organizmu, na zablokowanie dążeń lub doznanie szkody”, zaś agresja instrumentalna to: „ wyuczona czynność sprawiająca ból i cierpienie, powodująca szkodę, podstawową funkcją tego rodzaju agresji jest realizacja dla jednostki potrzeb”. Tę klasyfikację uzupełnił Adam Frączek o agresję zadaniową, która wywołana jest ze względu na wykonywanie jakiegoś zadania, związana często z pełnieniem ról społecznych: rodzica, nauczyciela, opiekuna. W literaturze również dostępny jest podział agresji na rodzaje ze względu na stopień aktywności agresora. Podział ten charakteryzuje agresje aktywną, która obejmuje te działania szkodzące innym, które od agresora wymagają przejawiania reakcji instrumentalnych, przyjmujących najczęściej postać działań bezpośrednich. Agresja bierna natomiast występuje przy braku aktywności agresora zazwyczaj jest udaremnieniem czyjejś skierowanej na cel aktywności na skutek jego fizycznej obecności lub powstrzymaniem się od określonego działania. Ma ona zazwyczaj charakter bezpośredni. Irena Obuchowska, która już wyodrębniła podział na agresje instrumentalną oraz gniewną, w dalszych swych pracach przedstawia nam kryterium podziału agresji ze względu na czynniki społeczno- kulturowe wyróżniając: agresję dopuszczalną przez daną kulturę to znaczy kary, więzienia, wojny jak i również agresję odrzucaną przez nie. Ostatnia klasyfikacją którą przedstawię, autorstwa Adama Frączka opierać się będzie na cechach formalnych, celach i funkcjach, na których bazował autor by dokonać następujących podziałów:
Agresja reaktywno- emotogenna;
Agresja zadaniowo instrumentalna;
Agresja dla przyjemności- sadystyczna;
Agresja wroga- destruktywna.
Przedstawione podziały i rodzaje agresji, bardzo szczegółowo przedstawiają nam fakt, iż każdy typ agresywnego zachowania powinien być rozpatrzony indywidualnie ponieważ jest on zależny od wielu uwarunkowań, także od rodzaju niepełnosprawności intelektualnej. Aby ukazać szczegółowo dalsze aspekty agresywności wśród ludzi przedstawię także teorie i uwarunkowania społeczne, które są od siebie zależne.
2.3. TEORIE AGRESJI.
W literaturze zauważamy mnogość teorii agresji, przedstawię po krótce te które uważam za najistotniejsze pod kontem tematyki owej pracy. Każda z przedstawionych poniżej teorii odnosi się w taki sam sposób do osób w normie intelektualnej, jak i osób niepełnosprawnych umysłowo w różnorodnym stopniu.
Marek Kosewski przedstawia dość ciekawą teorię agresji, którą oparł na teorii biologicznej. Uważa on, iż: „ determinanty agresji, są wrodzonymi cechami organizmu, jego strukturze lub funkcjach neurologicznych czy fizycznych”. Teoria ta nie pozwala jednak jednoznacznie uznać, iż jest ona inicjatorem zachowań agresywnych. Pierwszym jednak prekursorem rozważań nad teoriami agresji, zdecydowanie był Zygmunt Freud znany nam z opracowania teorii psychoanalizy. Uważa on, że agresja sama w sobie jest działaniem popędowym a psychoanaliza: „utrzymuje, że agresja jest nieuniknionym mechanizmem regulacyjnym, niezbędnym dla życia ludzkiego i przetrwania. Przeciwdziała ona samozagładzie, pełni również funkcje adaptacyjne, lecz również jest zjawiskiem niepożądanym i szkodliwym”. Sama psychoanaliza kreuje dwa podstawowe zachowania w formie dwóch popędów: libido- popęd seksualny i ego- instynkt przetrwania i samoobrony. Natomiast odpowiedzialne za regulacje funkcji człowieka są dwie siły biologiczne tzn. instynkt życia i miłości- eros i instynkt śmierci- thanatos. Pierwszy z nich odpowiedzialny jest za kontynuacje poszczególnych doświadczeń, rozwój i życie. Natomiast drugi ma za cel stan bezruchu i śmierci. Instynkt śmierci poszukuje realizacji poprzez okresowe rozładowanie, uwolnienie nagromadzonej przez ego energii. Połączenie instynktu śmierci z seksualnością chroni jednostkę przed wszelkimi formami destrukcyjnymi. W ujęciu tej teorii agresja leży w naturze ludzkiej i stanowi przejaw wrodzonego popędu. Jest ona nieuniknionym mechanizmem regulującym, niezbędnym do życia i przetrwania. Natomiast teoria, która odnosi się do pojmowania agresji przez pryzmat frustracji przedstawia: „ frustracje wywołuje pobudzenie do szeregu różnych rodzajów zachowań, a jednym z nich jest pobudzenie do pewnej formy zachowań agresywnych”. Niektóre zachowania agresywne są modyfikowane przez spostrzegane przez jednostkę sytuacje, które zostają zinterpretowane. W zależności jaka jest owa interpretacja danych sytuacji może być również odmienna oceniana jako frustracja lub tez nie. Jeżeli jednak jest to frystrujace zachowanie, wytwarzają się czynniki emocjonalne, zazwyczaj czynnik gniewu i tworzy potencjalna gotowośc osoby do wytworzenia zachowań agresywnych.
Dominującą teoria agresji jest zdaniem Krzysztofa Konarzewskiego teoria uczenia się oparta na wzmocnieniach pozytywnych i negatywnych, lub tez na obserwacji, naśladownictwie, modelowaniu, bezpośrednim doświadczeniu, które prowadzą do kształtowania zachowań agresywnych. W klasycznej teorii uczenia się wzmocnienie pozytywne jak i negatywne jasno decydują o kształtowaniu się agresji oraz jej skuteczności w działaniu. Dzieje się tak jeżeli zachowanie agresywne ma jakiś cel, a zrealizowanie go ma większa wartość niż proponowana nagroda za powstrzymanie się od wykonania agresji. Ostatnia teoria którą pragnę po krótce przedstawić, dotyczy uczenia się zachowań agresywnych od społeczeństwa. Przedstawiana przez Marka Kosewskiego obrazuje nam obserwacje zachowań agresywnych na które przyzwala społeczeństwo, nie reagując tym samym akceptując je. Te zachowania ogółu społeczności sprzyjają uczeniu się ich. „ Otoczenie kształtuje człowieka- a ten z kolei kształtuje i wybiera sobie swoje otoczenie społeczne”. Ostatnia z przedstawionych w tym rozdziale teorii, moim zdaniem jest najbliższa osobą niepełnosprawnym intelektualnie. Zachowania agresywne w ich wykonaniu są zainicjowane najczęściej przejawami bezradności i braku nieumiejętności komunikacji społecznej z innymi jednostkami. Zazwyczaj są one wykreowane w trakcie wielu lat uczestnictwa w zajęciach terapeutycznych prowadzonych przez nieprzygotowane z danej dziedziny osoby. Niegdyś owi terapeuci przyzwalali na pewne zachowania, by uniknąć innych. Aktualnie samodzielnie przyzwalając na nie, przyzwolili na społeczna ich akceptację, tudzież naukę tych niepożądanych zachowań przez spokojniejszych uczestników, którzy również wymuszali na opiekunach owym zachowaniem mało poważny stosunek do wykonywanych obowiązkowych czynności z zakresu życia codziennego.
2.4. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE WPŁYWAJACE NA PRZEJAWY AGRESJI WŚRÓD OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE.
Uwarunkowania społeczne wpływające na agresję u osób niepełnosprawnych intelektualnie są różnorodne w zależności od niepełnosprawności oraz środowiska w którym się wychowuje lub pracuje. Na przejawy agresji wpływa bardzo dużo czynników, które są od siebie zależne. Aby szczegółowo zobrazować owe uwarunkowania, pragnę przedstawić je na istotnych płaszczyznach: rodzina- dom oraz szkoła- placówka w której przebiega dalsza socjalizacja osób niepełnosprawnych intelektualnie. Według Adama Mikruta rodzina jest tym środowiskiem, które oddziaływuje na człowieka najdłużej, niekiedy przez całe życie. Co spostrzec możemy u dorosłych dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Jednakże wpływ wychowawczy rodziny najsilniejszy jest we wczesnych stadiach rozwoju człowieka. Jednostka nie podlega jeszcze wtedy żadnym innym wpływom grub społecznych, stowarzyszeń, instytucji. Istnieją jednak cechy funkcjonalne wspólne dla wszystkich stadiów wychowania w rodzinie, a mianowicie:
„ Rodzina zaspokaja podstawowe, biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka, kształtując zarazem nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne,
Rodzina pokazuje dziecku dorobek kultury, społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodźców zewnętrznych;
Rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku, modeli osobowych i wzorców zachowań w konkretnych sytuacjach życiowych;
Rodzice i inni członkowie rodziny pokazują dziecku modeli określony system wartości i norm społecznych;
Rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka, przyjmowania przez nie działań i obowiązków wykraczających poza osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie, pełnienia ról społecznych;
Rodzina jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje ono swe siły i możliwości, znajduje oparcie i punkt odniesienia w rodzicach lub innych członkach rodziny, na ich wsparcie , rade, pomoc dziecko zawsze może liczyć”.
Jeżeli choć część wymienionych cech rodziny zostaje w niej rozwinięta, w trakcie procesu socjalizacji dziecka, mniejsze jest prawdopodobieństwo wykreowania nawyku zachowań agresywnych dziecka. Owe zachowania mogą być zależne od postaw rodzicielskich. Zdaniem Marii Ziemskiej, która opracowała typologię postaw wychowawczych, wyróżnić można: „postawy pozytywne i negatywne z wychowawczego punktu widzenia. Podstawą wyróżnienie postaw negatywnych są dwa krzyżujące się wymiary: nadmierny dystans uczuciowy- nadmierna koncentracja na dziecku oraz zbytnia dominacja lub uległość. Te zaburzenia kontaktu z dzieckiem wyznaczają takie nieprawidłowe postawy jak: unikająca, odtrącająca zbyt wymagająca i nadmiernie ochraniająca”. W trakcie własnej pracy terapeutycznej zauważyłam często postawę nadmiernie ochraniającą dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Co jest swoistym ograniczeniem rozwoju osobowości osób niepełnosprawnych umysłowo, pobudzanym przez wszelakie zajęcia terapeutyczne. Istotne, wpływające na zachowania agresywne są rodzaje wzmacniania pozytywnego i negatywnego. Zdaniem Ireny Jundziłł: „mimo oczywistej prawdy potwierdzonej wielokrotnie badaniami, nagradzanie jest bardziej skutecznym środkiem wychowawczym od karania, to właśnie to ostatnie dominuje w rodzinnych systemach wychowawczych”. Oprócz przemocy fizycznej, do form przemocy wobec dzieci, zalicza się jeszcze przemoc emocjonalną: upokorzenie dziecka, poniżanie go, naruszenie jego poczucia własnej godności. Bycie świadkiem przemocy, to nie tylko bezpośrednia obserwacja awantur i bicia, lecz również obserwacja zewnętrznych skutków przemocy zdemolowanego mieszkania, śladów krwi, siniaków, potarganego ubrania, rozbitych okularów, widoku policjantów. Wszystkie przedstawione tu czynniki lub ich brak wpływają negatywnie na zachowania dziecka, kształtują niepożądane przez nas zachowania agresywne, które musza znaleźć ujście w dorosłym życiu. Niejednokrotnie jest tak, że dziecko rozpoczynające nowy etap socjalizacji, którym jest szkoła pełne obaw i leków oraz negatywnych doświadczeń wyniesionych z domu staje się agresorem, próbując uwolnić swoja psychikę od coraz to trudniejszych emocji negatywnych wpada w ciąg kolejnych zachowań agresywnych na nowej płaszczyźnie którą jest szkoła. Wiele zachowań agresywnych zdaniem Jana Kołodziejczyka związanych jest z wpływem grupy rówieśniczej. Jest tak zwłaszcza wtedy gdy w grupie występują normy przyzwalające na tego typu zachowania. W takich warunkach uczniowie mogą wskazywać skłonność do prześladowania innych:
Powielają zachowania agresywne znaczących członków grupy, zwłaszcza tych którzy uważani są za silnych i odważnych;
Odnoszą korzyść w postaci zdobywania popularności lub pozycji w grupie;
Zachowania agresywne nie spotykają się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych;
Następuje dyfuzja odpowiedzialności, odpowiedzialność za zachowanie rozkłada się na członków grupy;
Prześladowanie trwające dłuższy czas powoduje zmianę stosunku członków grupy do ofiary, która jest przestrzegana jako mniej wartościowa, zasługuje na takie traktowanie.
Zachowanie agresywne w szkole, w oparciu o grupę rówieśniczą jest bezpieczniejsze z punktu widzenia agresora. W tłumie jest on mniej widoczny a sama kara czy niwelowanie owego zachowania gubi się przy wielu osobach.
B. Krahe, Agresja, Gdańsk 2006, s. 19
Tamże, s.19
M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1979, s.986
I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1998, s. 14
K. Krajewski, O pojęciu przemocy w kryminologii, „Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne”, 1998 t. 19, s. 71; J. Błachut, A. Geberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 1999, s. 261
A.S.Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000, s. 28
A. Frączek, Agresja- psychologiczny punkt widzenia. W: I. Kurcz, J. Reykowski (red.). Studia nad teorią czynności ludzkich, Warszawa 1975, s.38
Tamże, s. 39
W. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Warszawa 1979, s. 56
D. Wójcik, Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej,Wrocaw 1977, s. 10
M. Guszkowska, Społeczne i psychologiczne uwarunkowania agresywności młodzieży w okresie adolescencji, W: A. Rejzner (red.). Agresja w szkole, spojrzenie wieloaspektowe, Warszawa 1994, s. 39
A. Mikrut, Agresja młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną- uwarunkowania i przejawy, Kraków 2005, s.11
D. Wójcik, Środowisko rodzinne a poziom agresywności … op.cit., s.10
M. Kosewski, Agresywni przestępcy, Warszawa 1977, s. 102
S. Siek, Wybrane metody badania osobowości, Warszawa 1983, s. 328-329
Tamże, s. 329
I. Obuchowska, Przemoc w wychowaniu, Warszawa 1989, s.16
A. Frączek, Agresja- psychologiczny punkt widzenia. W: I. Kurcz, J. Reykowski (red.). Studia …op.cit., s.42
Tamże, s. 43
I. Obuchowska, Przemoc w…op.cit. , s.16
A. Frączek, Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, W: Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychospołeczna, red. A. Fraczek, I. Pufal- Struzik, Kielce 1996, s. 13
M. Kosewski, Agresywni przestępcy, op.cit. s. 104
Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, Warszawa 1984, s. 58
Tamże, s. 59-61
M. Kosewski, Agresywni przestępcy, op.cit. s. 67
Tamze, s. 68-70
K. Konarzewski, Karanie jako metoda wychowawcza, Kwartalnik pedagogiczny, Warszawa 1979, s. 37-39
Tamże, s. 42-52
M. Kosewski, Agresywni…op.cit., s. 99
A. Mikrut, Agresja młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, Kraków 2005, s.65
M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1981, s. 441
P. Brzozowski, Postawy wychowawcze rodziców a agresywność dzieci, W:Z badań nad postawami rodzicielskimi, red. K. Pośpiszyl, Lublin 1988, s. 132
I. Jundziłł, Dziecko ofiara przemocy, Warszawa 1993, 65
W. Badura- Madej, W: A. Dobrzyńska- Mesterhazy, Przemoc w rodzinie, interwencja kryzysowa i psychoterapia, Kraków 2003, s. 88
J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole, Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, Kraków 2003, s. 14
12