1.
Wytrzymałość, czyli zdolność do wykonywania długotrwałych wysiłków o określonej intensywności bez objawów wyczerpania (120-160 skurczów serca na minutę). Wytrzymałość zależy od układu krążenia, oddychania, wydzielania i termoregulacji, oraz od takich czynników psychicznych jak silna wola i motywacja.
Jest to cecha motoryczna człowieka, która wyraża się najogólniej w braku przejawów zmęczenia przy wykonywaniu znacznych wysiłków ruchowych. Wytrzymałość zależy od:
- sprawności narządów wegetatywnych (układu krążenia, oddychania, wydzielania, termoregulacji),
- ekonomiczności pracy,
- czynników psychicznych (woli, motywacji).
Metodyka kształtowania wytrzymałości polega na wielokrotnym doprowadzeniu organizmu do optymalnego poziomu zmęczenia, co przez mechanizmy adaptacyjne prowadzi do zjawiska „superkompensacji” (odbudowy z „nadmiarem”) i przyczynia się łącznie z efektami adaptacji psychicznej do podnoszenia poziomu wytrzymałości.
Przy ćwiczeniu elementów wytrzymałości musimy pamiętać, że dzieci relatywnie szybko się męczą i również szybko odzyskują siły, musimy więc tak dozować ćwiczenia żeby ich nie przemęczyć.
Na poziom wytrzymałości mają wpływ poniższe czynniki
- odporność na zmęczenie centralnego układu nerwowego, poprawę tego wskaźnika możemy uzyskać ćwiczeniami o jednostajnej, umiarkowanej intensywności (np. biegiem),
- siła woli, nabiera znaczenia w miarę narastającego zmęczenia a jednocześnie konieczności kontynuowania rywalizacji. Organizm posiada rezerwy, które można uruchomić tylko poprzez działania wolicjonalne (odpowiednią motywację, nastawienie psychiczne),
- wydolność tlenowa czyli szybkość transportu tlenu w organizmie oraz zdolność do szybkiej regeneracji i podejmowania nowej pracy. Poprawienie wydolności tlenowej to podstawowe zadanie większości dyscyplin sportowych. W uderzanych sportach walki praca przebiega w warunkach tlenowych i beztlenowych. Jeden rodzaj wydolności warunkuje drugi oraz wzajemnie się uzupełnia. Wydolność tlenowa to fundament, na którym można dopiero kształtować zawodnika,
- wydolność beztlenowa to poziom (ilość) ATP i fosfokreatyny w mięśniach oraz szybkość zamiany tych związków w energię. Sprawność tych mechanizmów rzutuje na skuteczność zawodnika w warunkach maksymalnego wysiłku, narastającego zmęczenia i niedoboru tlenu.
Ogólne zasady trenowania wytrzymałości tlenowej:
- czas ćwiczenia (np. biegu) dla początkujących 10-20 minut, dla zaawansowanych 30-60 minut a nawet więcej,
- intensywność średnia, taka by u początkujących przekraczała 130 uderzeń na minutę, u zaawansowanych 140-165 uderzeń na minutę.
- czas ćwiczenia może być podzielony na serie (np. bieg 600-1000 r wtedy między przerwami konieczna jest przerwa 3-4 minuty z lekkimi ćwiczeniami,
- ilość serii zależy od poziomu wyszkolenia (od kilku do kilkunastu Przerywamy trening przy widocznych objawach zmęczenia lub wzroście wartości tętna powyżej 165 uderzeń / min.
Ogólne zasady trenowania wytrzymałości beztlenowej
- czas ćwiczenia 5-120 sekund,
- przerwy wystarczająco długie (2-10 minut) by uzupełnić dług tlenowy,
- intensywność ćwiczeń (np. szybkość biegu) prawie maksymalna,
- jedno ćwiczenie wykonujemy w 4-6 seriach. Metody treningowe.
a) metoda ciągła
polega na umiarkowanej intensywności pracy ciągłej przez 10-20 minut (dla zaawansowanych 30-60 minut). Może to być np. bieg. Wartość tętna 140-165 uderzeń na minutę. Metoda ta rozwija wyłącznie procesy tlenowe. Polecana jest dla początkujących a w większych dawkach dla każdej klasy zawodników.
b) metoda zmienna
polega na zmianie intensywności pracy od umiarkowanej do submaksymalnej bez przerywania ćwiczenia. Może to być bieg z córy i pod górę lub bieg z przyspieszeniami. Duża szybkość ćwiczenia (biegu) winna trwać stosunkowo krótko (1-10 minut), średnia intensywność pracy - dłużej. Gdy po maksymalnym biegu (czy wysiłku) zwalniamy to jednak nie możemy dopuścić do spadku tętna poniżej 130 uderzeń / minutę lecz znowu powinniśmy przyśpieszać. Całkowity czas zajęć nie powinien przekraczać 90 minut. Jest to metoda bardzo efektywna i przydatna w kształtowaniu wytrzymałości ogólnej.
c) mała zabawa biegowa
jest to zestaw ćwiczeń do wykonywania w terenie. Wprowadza elementy rywalizacji biegowej, urozmaica i ożywia zajęcia.
- l część trwa 20-30 minut (trucht, ćwiczenia kształtujące i koordynacyjne, lekkie ćwiczenia rozciągające i gibkościowe),
- 2 część trwa ok. 20 minut, składa się z 4-6 serii umiarkowanie szybkiego biegu na dystansie ok. 400 m. przeplatanego przyspieszeniami 10-50 metrowymi. Po biegu kilka ćwiczeń siłowych,
- 3 część trwa 20-25 min. i obejmuje 5-10 min. spokojnego biegu, kilka minut ćwiczeń rozluźniających, kilka minut truchtu, przejście do marszu i zakończenie,
d) metoda interwałowa
czas ćwiczeń i długość przerwy jest ściśle zaplanowana. W przerwach nie ma pełnej regeneracji sił.
- ćwiczenie trwa 30-90 sekund z submaksymalną intensywnością,
- wykonuje się od kilku do kilkunastu serii,
metoda bardziej przydatna w rozwijaniu wytrzymałości specjalnej. Np. wykorzystujemy w zadanym czasie i tempie kombinacje technik na tarcze lub worek. Dobre wyniki daje też kombinacja tej metody ze zmienną. Np. :
- intensywne ćwiczenie 15 sek. - 2 min. (może to być sprint w wytrzymałości ogólnej lub praca na worku w trenowaniu specjalnej),
- zamiast przerwy - wysiłek o średnim natężeniu 2-8 min. (bieg -wytrzymałość ogólna, ćwiczenia techniczne - wytrzymałość specjalna),
- powrót do pierwszego ćwiczenia i tak kilka serii.
Pamiętajmy, że w każdej metodzie należy stosować progresję wysiłku stosownie do wzrostu wytrzymałości. Można to czynić wydłużaniem czasu trwania ćwiczenia, zwiększaniem intensywności (szybszy bieg) czy ilość serii.
2.
Rozwój motoryczny dzieci i młodzieży w procesie ontogenezy
Wszechstronny rozwój człowieka polega nie tylko na rozszerzaniu zakresu wiedzy, kształtowaniu uzdolnień, wyrabianiu aktywnej postawy w stosunku do otaczającego środowiska, ale także na rozwijaniu sprawności motorycznej.
Rozwój fizyczny człowieka jest wypadkową wielu różnych przemian zachodzących w organizmie w trakcie ontogenezy. Ważną rolę odgrywają tu czynniki endogenne, np. rozwój somatyczny, dojrzewanie układu nerwowego, zmiany biochemiczne i fizjologiczne, a także egzogenne: styl życia, reagowanie na bodźce środowiska zewnętrznego, poziom umysłowy, wymagania stawiane przez wykonywaną pracę czy określoną dyscyplinę sportu itp. Istotną rolę odgrywają predyspozycje wrodzone, a więc uwarunkowania genetyczne. Czynnik genetyczny stanowi nadal podstawową i jak dotychczas nienaruszalną bazę właściwości ludzkiego organizmu także pod względem rozwoju motorycznego. On warunkuje somatotyp osobnika i jego nerwowo - mięśniowe właściwości. Na to nadkładają się modyfikujące wpływy środowiska naturalnego i kulturalnego tj. fizycznego i duchowego.
Rola aktywności fizycznej w umacnianiu zdrowia i przedłużaniu pełnej sprawności pozwalającej osiągnąć optymalną jakość życia, znana była już w starożytności. Współcześnie ranga świadomej i systematycznej aktywności fizycznej w kształtowaniu ogółu zachowań człowieka wzrosłą niepomiernie w związku z jej możliwościami, nie tylko zapobiegania, ale nawet leczenia chorób cywilizacyjnych. Racjonalna i systematyczna aktywność fizyczna prowadzi do morfologiczno - czynnościowego doskonalenia narządów i stopniowego zwiększania się zdolności przystosowawczych organizmu do wysiłku oraz odporności ustroju na zmęczenie i ujemne wpływy środowiska zewnętrznego, w tym zwłaszcza stresów, których w nadmiarze dostarcza współczesne codzienne życie.
Poziom sprawności motorycznej u ludzi bywa różny, od niskiej u osób pozbawionych możliwości ruchu, do wysokiej u sportowców. Jednocześnie winien on być optymalny dla każdego człowieka w zależności od płci i wieku. U dzieci i młodzieży jej poziom winien stymulować ich rozwój - somatyczny, psychiczny, intelektualny i społeczny.
Motoryczność dziecka przejawia się w jego ruchach o różnej i natężeniu. Działania ruchowe są możliwe dzięki pracy mięśni, układowi kostnemu i połączeniom stawowym. Im bardziej są one rozwinięta, tym wyższa jest sprawność ruchowa. Cechy sprawności w procesie rozwoju ulegają zmianom zwiększając swą wartość do pewnego okresu, a później obniżając ją. Dla utrzymania wysokiego poziomu cech motorycznych należy prowadzić aktywny pod względem ruchowym tryb życia. Warunkiem wspomagającym aktywność fizyczną są umiejętności ruchowe o charakterze utylitarnym i zabawowym. Tempo rozwoju cech motorycznych u dzieci w młodszym wieku szkolnym nie jest równomierne, w poszczególnych zakresach bywa różne dla chłopców i dla dziewcząt.
Natomiast do sprawnych fizycznie zalicza się ludzi szybkich, silnych, zręcznych w czynnościach ruchowych, niezależnie od budowy ich ciała, prawidłowości rozwoju i od potencjału ich rozwojowych możliwości (M. Żebrowska, 1982). Sprawność fizyczna zależy od genetycznych właściwości człowieka: uzdolnień ruchowych, sprawności zmysłów, proporcji ciała, temperamentu. Jest to zespół czynników o charakterze endogennym. Zespół czynników egzogennych odnosi się do środowiska zewnętrznego i trybu życia szkolnego. Wysoka wydolność fizyczna stanowi podstawę dla wykonywania wysiłku i zachowania homeostazy oraz pomaga w adaptacji organizmu do nowych, trudnych sytuacji życiowych; co jest ważne w momencie przekraczania progu szkolnego (7 rok życia), a także przy przechodzeniu kolejnych etapów życia szkolnego.
Organizm ludzki ani pod względem morfologicznym, ani funkcjonalnym nie jest stworzony do stanów spoczynkowych. Racjonalna i systematyczna aktywność ruchowa prowadzi do morfologiczno - czynnościowego doskonalenia narządów i stopniowego zwiększania się zdolności przystosowawczej organizmu do wysiłku oraz odporności ustroju na zmęczenie i ujemne wpływy czynników środowiskowych. Należy zwrócić na to uwagę głównie w młodszym wieku szkolnym i w okresie dorastania.
Kształtowanie u dzieci i młodzieży wszechstronnej sprawności fizycznej na wysokim poziomie możliwe jest wówczas, gdy będziemy pamiętać o tym, że:
bodziec tylko wówczas jest skuteczny, jeśli istnieje możliwość biologicznego dostosowania się do niego (chodzi tu o biologiczne możliwości w poszczególnych okresach rozwojowych),
siła bodźców powinna być systematycznie podwyższana w miarę obserwacji poprawy wydolności i sprawności fizycznej,
ze względu na właściwości psychiczne dzieci w klasach I - IV około 40 % ćwiczeń powinno być przeprowadzonych w atrakcyjnej formie zabawowej.
Aktywność fizyczna jest najistotniejszym środkiem do realizacji celów postawionych przed wychowaniem fizycznym w szkołach na różnym poziomie nauczania. Ćwiczenia fizyczne o odpowiedniej częstotliwości, czasie trwania i intensywności są jednym z warunków dobrego zdrowia, wzrostu odporności organizmu, właściwego stanu fizycznego i odpowiedniego poziomu sprawności motorycznej. Pobudzają one dojrzewanie ośrodków ruchowych w mózgu i przyspieszają tym samym rozwój motoryczności, która obejmuje całokształt czynności ruchowych człowieka.
Okres wczesnoszkolny obejmujący dzieci do 12 roku życia charakteryzuje duża aktywność fizyczna i potrzeba ekspansji ruchowej. Okres ten nazywany jest „złotym wiekiem” w rozwoju motorycznym dziecka. W miejsce nadpobudliwości i rozrzutności ruchowej pojawia się celowość i ekonomia ruchów. Występuje równowaga procesów pobudzania i hamowania.
W młodszym wieku szkolnym dla pełnego rozwoju motorycznego dziecka konieczna jest stymulacja tego rozwoju poprzez zajęcia wychowania fizycznego, umożliwiające opanowanie podstawowych umiejętności ruchowych i wiadomości zawartych w programie nauczania. Ograniczenie aktywności fizycznej w tym zakresie, a także zaniedbania w wychowaniu fizycznym mogą doprowadzić do tego, iż dziecko wejdzie w dorosłe życie z niskim poziomem umiejętności ruchowych. Stan ten prowadzi do ograniczenia możliwości korzystania z wielu form aktywnego wypoczynku np. pływania, jazdy rowerem, na nartach, dających poczucie zadowolenia i radości życia.
W starszym wieku szkolnym, dojrzewania płciowego, motoryczność młodzieży ulega przejściowemu zakłóceniu. Pojawia się niechęć do ruchu w ogóle, zwłaszcza u dziewcząt. Jednocześnie obserwuje się zjawisko niezręczności ruchowej, wzmożenie napięcia mięśniowego, powrót rozrzutności ruchowej, czy niepokoju motorycznego przejawiającego się w ruchach - tiki, grymasy, miny.
Zachęcanie młodzieży w okresie dojrzewania płciowego do ruchu i zaproponowanie jej, zwłaszcza dziewczętom, form ruchu, które są atrakcyjne i zaspokajają ich potrzeby psychospołeczne stanowi szanse na kontynuowanie aktywności fizycznej w dalszych latach życia.
Na podstawie szeregu badań przeprowadzonych w naszym kraju stwierdzono, iż młodzież wkracza w dorosłe życie z wyraźnie małą aktywnością fizyczną, słabo wykształconą i wcześnie wygasłą potrzebą ruchu. Styl życia, który prowadzi w następnych latach swego życia, sprzyja przedwczesnemu starzeniu się motoryki. W wyniku zmniejszenia z wiekiem spontanicznej aktywności fizycznej dochodzi do zjawiska inwolucji motorycznej, tj. obniżenia jej poziomu. Stąd też, osoby w wieku dojrzałym powinny dostosować swoją pozazawodową aktywność fizyczną do własnych potrzeb psychosocjalnych i celów zdrowotnych. Ulatowski stwierdza, iż mimo unifikacji warunków życia polskiego społeczeństwa ciągle występują istotne różnice w rozwoju ruchowym i poziomie sprawności motorycznej młodzieży w zależności od: pochodzenia społecznego, statusu wykształcenia rodziców, poziomu urbanizacji, miejsca zamieszkania i rodzaju szkoły.
W społecznym odbiorze ważne jest upoważnienie przekonania, iż aktywność fizyczna jest niezwykle istotnym, ale tylko jednym z wielu elementów wpływających na zachowanie zdrowia i aktywność zawodową. Promowanie korzyści płynących z aktywności fizycznej winno mieścić się w strategii wiodącej do osiągnięcia lepszego zdrowia społeczeństwa. Regularnie wykonywane ćwiczenia fizyczne stanowią istotny składnik zdrowego stylu życia.
Wielorakie przejawy i uwarunkowania ruchu oraz specyfika rozwoju ruchowego człowieka i możliwości jego stymulacji stały się ważnym aspektem badań naukowych. Na tle tych poszukiwań badawczych ukształtował się z biegiem lat kierunek podejmujący próby kompleksowego i syntetycznego ujęcia zagadnień motoryczności, teoretycznego i praktyczno-metodycznego zespolenia poglądów oraz rezultatów i metod badań wielu nauk. Tę intrygującą i generalizującą rolę spełnia dziś w naukach o kulturze fizycznej, tworząca się dyscyplina nauki - antropomotoryka (teoria motoryczności), jako nauka o przejawach, możliwości i potrzebach ruchowych człowieka.
We współczesnej teorii motoryczności ogół zdolności motorycznych dzieli się w zależności od zróżnicowanego podłoża strukturalno - funkcjonalnego na: zdolności koordynacyjne -uwarunkowane przede wszystkim procesami sterowania i regulacji ruchami oraz zdolności kondycyjne - zdeterminowane głównie procesami energetycznymi. Ogniwo pośrednie pomiędzy w/w grupami zajmuje gibkość. Zgodnie z przyjętymi ustaleniami, przygotowanie kondycyjne osobnika obejmuje kształtowanie trzech podstawowych zdolności: szybkości, siły oraz wytrzymałości.
W rozwoju cech motorycznych osobnika występuję trzy etapy: wzrastania, stabilizacji i inwolucji.
Proces intensyfikacji i regresu w tempie rozwoju motorycznego cechuje jednak określona atadialność, a następstwo osiągania przez poszczególne cechy motoryczne wartości szczytowych wynika z pewnych ogólnobiologicznych prawidłowości.
W Polsce badania nad dynamiką przemian pokoleniowych w sprawności fizycznej mają i wieloletnie tradycje. Główny nurt prac dotyczy badań nad poziomem, strukturą oraz przemianami sprawności motorycznej dzieci i młodzieży.
Z badań nad zmiennością ontogenetyczną poszczególnych cech motorycznych wynika, iż żadna z nich nie powtarza drogi rozwojowej innej cechy (Mydlarski 1934, Trześniowski 1961, 1963, 1981, 1991, 1996, Deniusiuk i Milcerowa 1969, Deniusiuk 1968, 1975, Wolański i Parizkowa 1976, Osiński 1994, Raczek 1991, Drabik 1992, Szopa 1996, Przewęda 1981, 1992, 1996, Sozański 1985, 1994, Ważny 1977, 1981, Ulatowski 1987, Zaciorski 1970, Pilicz 1988, 1997, a dynamika tempa zmian jest w szczególności zależna od etapu rozwoju biologicznego oraz od płci badanych.
Oprócz wymienionych badań ogólnopolskich przeprowadzono wiele badań regionalnych, których celem było określenie poziomu sprawności fizycznej dzieci i młodzieży oraz wykazanie tendencji rozwojowych uczniów z różnych regionów kraju: Raczek i Mynarski w wybranych środowiskach Śląska (1992, 1986), Kołodziej (1970) i Zieliński (1993) dzieci i młodzież kielecka, Rzepka, Kiełbicka, Zabawski - dzieci i młodzież regionu śląskiego (1981), Wojdon - Machała i in. dzieci sieradzkie (1982), Berdychowski, Szymańska (1977), Drabik - dzieci i młodzież regionu gdańskiego (1992), Prus - młodzież piotrkowska (1978), Nowicki - dzieci i młodzież regionu bydgoskiego (1985), Puczyński, Thomas - dzieci Pomorza środkowego (1980), Bergier - dzieci i młodzież makroregionu środkowo-wschodniego (1982, 1992, 1993), Janusz, Jarosińska - dzieci i młodzież wrocławska (1981), Malinowski - dziecko poznańskie (1976), Osiński - dzieci i młodzież poznańska (1993, 1988), Szopa, Sakowicz (1987), Szopa Żak (1986). Szopa, Mleczko, Cempla (1985), Żak (1991) dzieci i młodzież krakowska, Bocheńska, Chrzanowska (1993), Klimek (1978), Kaliczyński (1987) dzieci regionu szczecińskiego, Arlet - dzieci nowosądeckie (1989), Błyszczuk (1987), Panek (1979) dzieci z regionu limanowskiego, Żukowski - młodzież warszawska (1966), Cicirko - dzieci i młodzież regionu chełmskiego (1991), Saczuk - dzieci i młodzież regionu zamojskiego (1991), Pańczyk - dzieci i młodzież regionu siedleckiego (1991), Czaplicki - dzieci i młodzież regionu Północno - Wschodniej Polski (1982, 1988, 1992, 1994, 1996).
Problematyce badań sprawności fizycznej młodzieży akademickiej poświęcono, jak dotychczas mniej publikacji naukowych. Jedne z pierwszych były prace Pilicza.
W różnych typach uczelni prowadzono obserwacje nad stanem zdrowia, aktywnością fizyczną, rozwojem somatycznym, sprawnością motoryczną i wydolnością fizyczną studentów: Przewęda 1992, Obodyński 1983, 1995, Lewandowski, Sarwińska 1993, Lukaszewska 1973,
Januszewski 1970, Lubaś 1980, Fiedor 1979, Mleczko 1986, Czaplicki 1997 i 2000, Kuraś 1962, Ślężyński 1991, Tatarczuk 1993 i 2000.
Badania te wykazały, iż dużym utrudnieniem w dokonywaniu oceny wspomnianych cech jest stosowanie różnych tekstów i prób. Stąd też nagromadzony materiał nie zawsze nadaje się do porównań i uogólnień, co stanowi jedną z przyczyn niezbyt jasnego obrazu rozwoju sprawności motorycznej w tym wieku.
Stwierdzono, iż duży wysiłek umysłowy oraz mało higieniczny tryb życia tej grupy młodzieży daje podstawy do obaw o jej stan zdrowia, rozwój fizyczny i poziom sprawności motorycznej. Młodzież studiująca narażona jest na działanie szeregu niekorzystnych czynników związanych z tokiem studiów. Trwająca niejednokrotnie po kilkanaście godzin na dobę praca umysłowa prowadzi do ograniczenia aktywności fizycznej i czasu przeznaczonego na wypoczynek. Rozłożone w ciągu całego dnia zajęcia sprzyjają nieregularnemu odżywianiu. Ujemny wpływ na samopoczucie i stan zdrowia, zwłaszcza studentów młodszych lat, mogą wywierać trudności towarzyszące procesowi adaptacji do nowych warunków i obowiązków panujących na uczelni.
W polskim systemie i stymulowaniu rozwoju młodzieży uczelnia winna być jednym z ogniw wpływających na poziom sprawności na poziomie fizycznej studentów. Ocena poziomu sprawności motorycznej młodzieży akademickiej stanowi integralną część procesu wychowania fizycznego w szkołach wyższych. Ułatwia prowadzącemu zajęcia wychowania fizycznego właściwy dobór grup ćwiczeniowych oraz odpowiedniego programu zajęć ruchowych. W działaniach dydaktyczno-wychowawczych nauczyciel zmierza do celowego kierowania wychowania fizycznego polegającym m.in. na racjonalnym doborze środków i metod oraz dostosowania wielkości obciążeń do psychomotorycznych możliwości ćwiczących. Wynika stąd konieczność ciągłego śledzenia poziomu rozwoju fizycznego i sprawności motorycznej tej grupy młodzieży.
W Polsce nadal istnieją obszary, w których nie przeprowadzono odpowiednich badań długofalowych lub przekrojowych, niezbędnych do oszacowania prawidłowości zjawisk rozwojowych organizmu dzieci i młodzieży. Mimo stosunkowo licznych publikacji rozpoznanie regionalnych różnic rozwoju somatycznego i motorycznego młodej populacji w naszym kraju nie jest w pełni zadawalające. Liczne jeszcze regiony nie były bowiem dotąd objęte badaniami, a do takich zalicza się region Północno-Wschodniej Polski. Region ten nie
doczekał się jeszcze norm rozwojowych i stosunkowo niewiele osób zainteresowanych
problematyką auksologiczną zajmowało się tym terenem.
Zagadnienia współzależności czynników biologicznych, motorycznych i społecznych w rozwoju i wychowaniu człowieka stanowią jeden z ważniejszych metodologicznie problemów interesujących nie tylko teoretyków wychowania fizycznego i sportu, ale również lekarzy, pedagogów, socjologów czy psychologów. Rozumienie tych daje możliwość właściwego kierownika procesem pedagogicznym w dziedzinie szeroko pojmowanego wychowania fizycznego, sport i rekreacji ruchowej. Od wielu lat w naszym kraju dokonywane są oceny stanu biologicznego populacji w wieku rozwojowym i analizowane zmieniające się wpływ różnorodnych czynników środowiskowych, które modyfikują genetycznie zaprogramowany przebieg rozwoju.
W naszym systemie kształcenia i wychowania oraz rozwoju dzieci i młodzieży szkoła jest głównym ogniwem wpływającym na poziom i charakter sprawności fizycznej wszystkich uczniów. Zabiegi szkoły przypadają na najlepsze lata rozwoju ruchowego i jednocześnie na sprzyjający kształtowaniu sprawności fizycznej okres intensywnego rośnięcia i dojrzewania fizycznego, umysłowego, społecznego i emocjonalnego. Szkoła jest kompleksem różnych czynników wpływających na sprawność fizyczną, mogących się jednocześnie zmieniać w zależności od wpływu środowiska, rodzaju szkoły i miejsca w niej wychowania fizycznego. Lekcje wychowania fizycznego w szkole stanowią zorganizowany oraz odpowiednio ukierunkowany proces dydaktyczno-wychowawczy. Jego podstawowym celem jest podwyższanie wszechstronnej sprawności motorycznej dzieci i młodzieży.
3.
Wytrzymałość jako zdolność motoryczna
Pojęcie wytrzymałości jest w literaturze bardzo kontrowersyjne, jest ona bowiem zdolnością złożoną, trudną do określenia i wchodzącą w różne związki z innymi zdolnościami motorycznymi. W teorii oraz praktyce sportu funkcjonuje wiele określeń wytrzymałości. W. Zaciorski (1970) uważa, że „ wytrzymałością nazywamy zdolność do długotrwałego wykonywania jakiejkolwiek pracy bez obniżania jej wydajności”. Niektórzy autorzy określają wytrzymałość jako zbiór zjawisk występujących w celu zapewnienia równowagi procesów biologicznych przy długotrwałym obciążeniu fizycznym, obejmującym znaczną część mięśni ciała ludzkiego. Jeżeli organizm nie jest w stanie dalej zapewnić równowagi procesów w nim przebiegających, występuje zmęczenie.
Klasyfikacja wysiłków wytrzymałościowych jest bardzo utrudniona ze względu na to, że określony poziom wytrzymałości jest niezbędny w każdej dłużej trwającej działalności ruchowej, a charakter wytrzymałości zależy od wielu czynników. Duże znaczenie w kształtowaniu wytrzymałości mają przebiegające w organizmie człowieka procesy energetyczne. Źródłem energii dla pracy mięśniowej są reakcje chemiczne przebiegające z udziałem lub bez udziału tlenu. Stąd też można rozróżnić dwie formy wyzwalania energii i w związku z tym także dwa podstawowe rodzaje wytrzymałości:
-aerobową (tlenową) - w przypadku, gdy intensywność wysiłku pozwala na pokrycie zapotrzebowania na tlen, wówczas energię uruchamia się na drodze tlenowej, dzięki utlenianiu substancji odżywczych, głównie węglowodanów i tłuszczów,
-anaerobową (beztlenową) - gdy przy wysokiej intensywności pracy występuje niedobór tlenu. Mięsień jest więc zmuszony pracować czasowo w warunkach beztlenowych. Doprowadza to do powstania długu tlenowego, który dopiero po wysiłku, w fazie odpoczynku zostaje wyrównany. Źródłem energii są tutaj dwa procesy:
-fosfokinazowy (niekwasowomlekowy - nie wytwarza się kwas mlekowy)
-glikolityczny (kwasomlekowy - proces fermentacyjnego rozpadu węglowodanów w tkankach zakończony wytworzeniem kwasu mlekowego).
Istnieje także podział zdolności wytrzymałościowych według kryterium czasu trwania wysiłku oraz stopnia udziału w nich składowych siły i szybkości. W oparciu o powyższe kryteria wyróżniamy:
-wytrzymałość długiego czasu - przejawia się w ćwiczeniach fizycznych trwających bez przerwy dłużej niż 8 minut z intensywnością wahającą się od małej do średniej. Nie może przy tym występować obniżenie intensywności. Główną rolę odgrywają tu procesy aerobowej przemiany materii. Wysokie wymagania stawiane są układom - sercowo-naczyniowemu i oddechowemu. W związku z tym adaptacja organizmu wymaga wieloletniego i systematycznego treningu.
-wytrzymałość średniego czasu - charakterystyczna dla obciążeń o średniej i submaksymalnej (dużej) intensywności wykonywanej w czasie 2 do 8min. W tym przypadku aerobowe procesy przemiany materii są uzupełniane procesami anaerobowymi. Jej poziom w wielu dyscyplinach sportowych zależy także od wytrzymałości siłowej i szybkościowej.
-wytrzymałość krótkiego czasu -typowa dla ćwiczeń o intensywności wahającej od średniej do submaksymalnej, trwających od 45sekund do 2 min., z wysokim udziałem anaerobowych procesów przemiany materii na skutek znacznie podwyższonej siły bodźca. W dużym stopniu jej poziom zależy także od stopnia rozwoju wytrzymałości siłowej i szybkościowej.
-wytrzymałość szybkościowa - zdolność wykonywania ćwiczeń trwających od 5 do 45 sekund z intensywnością submaksymalną. Wysiłek wykonywany jest głównie w warunkach beztlenowych.
-wytrzymałość sprinterska - charakterystyczna dla wysiłków trwających do 15 sekund
-wytrzymałość siłowa - to odmiana sprawności wytrzymałościowej polegająca na zdolności pokonywania oporu przez dłuższy okres czasu. Charakterystyczna jest duża odporność na lokalne zmęczenie, przejawia się w wysiłkach o dużej intensywności i dużej ilości powtórzeń. W jej obrębie możemy wyróżnić także:
-wytrzymałość statyczną - wyrażającą zdolność do utrzymywania odpowiedniej pozycji pracy (np. utrzymywanie pozycji w zjeździe na nartach).
-wytrzymałość dynamiczną - zdolność wykonywania dużej liczby powtórzeń w określonym czasie lub wyznaczonej liczby powtórzeń w najkrótszym czasie.
Z metodycznego punktu widzenia wyróżnia się trzy rodzaje wytrzymałości:
-ogólną (niespecyficzną) - zdolność do wykonywania długotrwałej, dowolnej pracy o umiarkowanej mocy, bez obniżania jej wydajności i angażującej znaczną część aparatu mięśniowego. Jednak niektórzy autorzy m.in. I. Malarecki (1972) uważają, że wytrzymałość ogólna nie istnieje ponieważ u zawodników istnieją zawsze przejawy specyficzne i są związane z konkretnymi zadaniami ruchowymi .
-ukierunkowaną (specyficzną) -zdolność do przeciwstawiania się zmęczeniu w czasie wykonywania specyficznych długotrwałych wysiłków z intensywnością niską, średnią i wysoką w warunkach względnej równowagi funkcjonalnej przy zachowaniu wysokiej ekonomiki ruchu. Adaptacja ustroju do przyszłych wysiłków specjalistycznych. Można więc mówić o wytrzymałości skocznościowej, rzutowej czy biegowej.
-specjalną (startową) - odporność organizmu na zmęczenie wywołane specyficznym wysiłkiem fizycznym, z intensywnością startową w czasie uwarunkowanym wymogami danej specjalizacji. Definicja ta kładzie nacisk na jakościowy aspekt wykonywanego wysiłku nie zaś na wykonywanie wysiłku w możliwie najdłuższym czasie, lecz zachowanie wysokiej wydolności w warunkach ściśle określonego czasu lub pokonanie wyznaczonego dystansu z prędkością umożliwiającą uzyskanie najlepszego wyniku.
Przedstawione odmiany sprawności wytrzymałościowej pozostają ze sobą w ścisłym związku. Ich proporcjonalny udział uzależniony jest od specyfiki i charakterystycznych wymagań zastosowanych obciążeń fizycznych. W zależności od sposobu wykorzystania wymienionych tu głównych elementów, kształtuje się odpowiedni typ wytrzymałości.
Wytrzymałość jako jedna ze zdolności energetycznych człowieka stanowi podstawowy element jego ogólnej motoryki, określając w znacznym stopniu wysokość potencjału wysiłkowego (Raczek 1988). Rozwija się ona na biologicznym podłożu wydolności fizycznej, będącej zbiorem zdolności do wykonywania dużych i długotrwałych wysiłków fizycznych przy możliwie najmniejszym zmęczeniu i przy równoczesnej wysokiej tolerancji na zaburzenia homeostazy oraz szybkiej odnowy (Szopa 1993). Wytrzymałość ma duże znaczenie w wielu dziedzinach działalności człowieka np. w pracy zawodowej, w służbie wojskowej, a przede wszystkim w sporcie wyczynowym. Pozwala ona na wykonywanie wysiłków fizycznych w różnych warunkach środowiskowych i klimatycznych, w stanach dużych napięć psychicznych, współdecyduje zatem o wartości biologicznej jednostki i dlatego powinna być przedmiotem troski nauczycieli i trenerów. Zdolność ta stanowi niezbędny element każdej postaci działalności ruchowej.
Wytrzymałość jest uwarunkowana olbrzymią ilością różnorodnych procesów przebiegających na różnych poziomach fizjologicznych, poczynając od komórkowego, a kończąc na poziomie całego organizmu. Jej biologiczne podłoże ma bardzo złożony charakter, składają się nań bowiem zarówno predyspozycje strukturalne ( wysokość i masa ciała, masa ciała szczupłego, struktura włókien mięśniowych, proporcje długościowe), jak i energetyczne ( głównie wydolność układów krążenia i oddychania) oraz psychiczne (siła woli, motywacja odporność psychiczna). Ogólnie rzecz biorąc, wytrzymałość charakteryzuje się dużą odpornością wszystkich układów i narządów oraz psychiki na zmęczenie występujące w czasie pokonywania obciążeń treningowych i startowych (Żarek 1990).
Zmiany rozwijające się w organizmie pod wpływem wysiłków wytrzymałościowych mają w szczególności charakter adaptacyjny. Wielkość tych zmian zależy przede wszystkim od intensywności i czasu trwania wysiłku (Kozłowski Nazar 1984). Dzięki zwiększonej ruchomości klatki piersiowej i siły mięśni oddechowych zwiększa się pojemność życiowa płuc, następuje przyrost maksymalnej wentylacji płuc, polepsza się znacznie poziom pułapu tlenowego (mocy aerobowej), co prowadzi do utrzymywania wyższego poboru tlenu podczas długotrwałego wysiłku warunkującego opóźnienie wystąpienia progu anaerobowego. Jednym z przejawów ekonomizującego wpływu treningu - zwłaszcza z przewagą obciążeń wytrzymałościowych - na układ oddychania to zwolnienie rytmu oddechowego (Raczek 1978).
Wieloletni trening wytrzymałościowy wywołuje powiększenie masy krwinek, zwiększenie objętości osocza o 10-15% i związany z tym przyrost ogólnej objętości krwi, wzrasta pojemność wyrzutowa serca o około 30-40%, oraz dochodzi do zwiększenia sieci naczyń włosowatych mięśni o 30-50% ( Costill 1976). W wyniku tego poprawia się ich ukrwienie i zwiększa powierzchnia dyfuzyjna. Zwiększenie maksymalnej ilości krwi tłoczonej przez serce polepsza w procesie treningu możliwości transportowe tlenu oraz surowców energetycznych, hormonów i produktów przemiany materii nawet w warunkach bardzo intensywnego wysiłku (Kubica 1995).
Jednym z objawów adaptacji organizmu do wysiłku jest tzw. serce sportowe. Pod wpływem treningu wzrasta jego objętość i zmniejsza się częstość skurczów serca co przyczynia się do mniejszego pochłaniania tlenu i mniejszego zużycia substratów energetycznych przez serce. Zmiany te zwiększają „rezerwę” kurczliwości mięśnia sercowego i „rezerwę” wieńcowego przepływu krwi, co z kolei prowadzi do przyrostu możliwości wzrostu pracy serca, przy dalszym zwiększaniu obciążenia wysiłkowego (Żarek 1990).
Trening fizyczny zwiększa także odporność organizmu na podwyższenie temperatury ciała i odwodnienia. Zawodnicy trenujący takie konkurencje, jak bieg maratoński, chód sportowy, biegi narciarskie, kolarstwo itd., są bardziej wytrzymali na brak odpowiedniej ilości płynów ustrojowych oraz na podwyższenie ciepłoty ciała. Istotne zmiany obejmują także przyspieszenie i usprawnienie mechanizmów adaptacyjnych po rozpoczęciu i zakończeniu pracy.
Zdolność ta może być kształtowana od najmłodszych lat szkolnych do późnego wieku. Ze względu na związki wytrzymałości z funkcjonowaniem wszystkich układów organizmu, bardzo trudno określić w jakim okresie ontogenezy, a szczególnie wieku rozwojowego, istnieją optymalne warunki dla rozwoju tej zdolności. Nierównomierny rozwój różnych układów i narządów oraz wzajemne zależności wytrzymałości i innych zdolności motorycznych utrudniają również rozwiązanie tego problemu.
J.Raczek (1981) podaje, że wytrzymałość wzrasta wyraźnie u osobników w wieku szkolnym, przy czym szczególne znaczenie dla kształtowania tej zdolności ma okres młodszego wieku szklonego, na który, przypada największy jej przyrost, uwarunkowany naturalnym jej rozwojem. Te wczesne dyspozycje wytrzymałościowe mają swe uzasadnienie w bardzo korzystnej proporcji narządowej dziecka w wieku szkolnym oraz znacznym usprawnieniu funkcji układu sercowo naczyniowego, oddechowego i ruchowego, jak również w stałej harmonizacji ich czynności.
Wskazuje to na znaczne możliwości dzieci w tym wieku do wykonywania wysiłków o charakterze wytrzymałościowym. Pewne zahamowanie rozwoju tej zdolności wynikają prawdopodobnie z uwarunkowań psychologiczno-socjologicznych (np. unikanie przez dziewczęta ćwiczeń wytrzymałościowych w okresie pokwitania), a nie biologicznych.
Zdaniem wielu autorów (Cooper 1986, Drabik 1987,1991, Filin 1969, Fox 1985, Kozłowski 1986, Raczek 1971,1978,1981), nie ma żadnych przeciwwskazań do kształtowania wytrzymałości w wieku dziecięcym. Poglądy głoszące aby „oszczędzać” dzieci lub - co gorsza wyłączać je z systematycznych zajęć, nie znajdują potwierdzenia. Podkreślają jednocześnie, że w treningu dzieci i młodzieży powinno się dążyć do rozwijania przede wszystkim wytrzymałości ogólnej. Stanowi ona bowiem podstawę dla wszystkich rodzajów wytrzymałości specjalnej.
Reasumując, informacje o zmianach występujących w organizmie pod wpływem wysiłku wskazują z jednej strony na stałe podwyższanie maksymalnego poziomu możliwości wysiłkowych organizmu oraz wzrost rezerw czynnościowych, a z drugiej - na kształtowanie się ekonomicznej gospodarki wewnątrz ustrojowej, sprzyjającej uzyskaniu przez organizm wysokiego poziomu „gotowości” do wykonania ciężkiej pracy (Kubica 1995).
Podwyższenie sprawności fizycznej stanowi jeden z głównych celów wychowania fizycznego. Dlatego też rozwój sprawności młodzieży w wieku szkolnym powinien być okresowo sprawdzany, a uzyskane wyniki wykorzystane do oceny, czy stosowane środki, formy i metody nauczania są odpowiednio dobrane. Kontrola i ocena posiada także duże znaczenie wychowawcze bowiem aktywizuje uczniów, włącza do świadomego współdziałania w podnoszeniu własnej sprawności a także zaspakaja potrzebę poczucia własnej wartości.
Kryteria pomiaru wytrzymałości powinny uwzględniać takie próby, które pozwolą na rozwinięcie procesów energetycznych typowych dla wysiłków o charakterze wytrzymałościowym. Wytrzymałość zatem jako funkcja czynności wielu układów oraz procesów przemiany materii musi być mierzona wysiłkiem, w którym dochodzi do wykorzystania ich możliwości i sprawności.
Testy sportowo - motoryczne stwarzając szansę w miarę obiektywnej oceny poziomu sprawności fizycznej uczniów ułatwiają nauczycielowi dobieranie grup ćwiczących w zależności od poziomu usprawnienia. Testy wytrzymałości związane głównie z układem krążeniowo - oddechowym pozwalają na ogólną ocenę funkcjonowania organizmu.
Poziom rozwoju wytrzymałości uczniów należałoby ocenić głównie na podstawie biegu ciągłego na określonym dystansie lub w określonym czasie trwania na bieżni. W biegu ciągłym - oprócz normy czasowej - należy również określić minimalny dystans jaki powinien pokonać uczeń w danym czasie. Przykładem może być Test Coopera - bieg po bieżni okrężnej w ciągu 12 minut, mierzy dystans jaki w tym czasie pokonał uczeń.
Dość często stosowanymi testami na lekcjach wychowania fizycznego są biegi na dystansie 600m. - dziewczęta i chłopcy do 11 roku życia, 800m. - dziewczęta powyżej 12 lat oraz 1000m. - chłopcy powyżej 12 lat (Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej - tłumaczenie S.Pilicz 1971). W tym przypadku ważny jest czas w jakim został pokonany powyższy dystans. Z kolei L. Denisiuk w swoim Teście Sprawności Motorycznej do pomiaru wytrzymałości zaproponował bieg 300m. oraz przysiady z wyrzutem nóg (Denisiuk, Milcerowa 1969, Denisiuk 1975).Czas trwania obydwu prób jest zdecydowanie za krótki dla pomiaru wytrzymałości tlenowej. Pierwsza z wymienionych prób mierzy głównie wytrzymałość szybkościową a druga siłową.
Inną formą pomiaru wytrzymałości może być bieg wahadłowy na dystansie 15 m. (Mynarski i wsp. 1990) lub bieg „ po ósemce” - ograniczonej boiskiem do piłki ręcznej (Mynarski). W pierwszym przypadku uczniowie wykonują próbę na boisku do piłki siatkowej. Biegają wahadłowo na w/w dystansie, a wynik stanowi ilość przebiegniętych 15 - metrowych odcinków w ciągu 3min., natomiast w drugim przypadku dzieci biegają 8 minut po „ósemce”, liczy się ilość przebiegniętych „ósemek” w w/w czasie. Kolejnym przykładem może być jedna z dwóch prób znajdująca się w Teście Sprawności Fizycznej Z. Chromińskiego (1987) .Dzieci w wieku 7-9 lat wykonują bieg za liderem w tempie około 6-7 min/km, natomiast starsi uczniowie bieg na dystansie 600m. - dziewczęta i 1000m. - chłopcy. Kryterium pomiaru jest w obu próbach czas w jakim wykonano ćwiczenie. Także K. Zuchora (1982) w swoim Indeksie Sprawności Fizycznej umieścił dwie próby pomiaru wytrzymałości. W pierwszym przypadku ćwiczący wykonuje bieg w miejscu w tempie około 120 kroków na minutę - wówczas liczy się czas biegu, natomiast druga próba to bieg na odległość - wówczas wynikiem jest przebiegnięty dystans.W praktyce wyczynowego treningu sportowego stosuje się także testy laboratoryjne (tzw. próby czynnościowe), które pozwalają ocenić w sposób bezpośredni lub pośredni możliwości tlenowe lub beztlenowe zawodnika do wykonywania pracy.
Przedstawione do tej pory informacje wskazują, że zróżnicowane muszą być metody diagnozowania wytrzymałości.Wytrzymałość jest jednym z najważniejszych elementów stanowiących o sprawności motorycznej człowieka. Jak już wspomniano wiąże się ona ściśle z funkcjami wielu układów fizjologicznych organizmu, od których zależy nie tylko poziom sprawności ale i zdrowie człowieka. Dlatego też problematyka kształtowania wytrzymałości powinna zająć szczególne miejsce w procesie kierowania rozwojem motorycznym dzieci i młodzieży.