Oznaczanie narkotyków we włosach

Test jako środek prewencji

Testowanie jest jednym ze środków służących do walki z zagrożeniami związanymi ze stosowaniem substancji psychotropowych lub środków odurzających potocznie zwanych narkotykami. Ze względu na coraz powszechniejsze stosowanie narkotyków przez osoby z różnych kręgów społecznych, spektrum osób objętych testami również znacząco się rozszerza. W Polsce naocznym przykładem jest wyposażenie patroli policji drogowej nie tylko w alkomaty, ale również w testy do badania obecności narkotyków w ślinie. W Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej coraz powszechniejszy staje się screening lub wyrywkowe badania nie tylko kierowców, ale również pracowników i dzieci przez rodziców.

Rodzaje testów

Testy można podzielić na dwie grupy: wykonywane w laboratorium, lub wykonywane w warunkach „domowych”. Te pierwsze są przeprowadzane przez fachowców, na podstawie przesłanego materiału, te drugie są wykonywane przez osoby, które zaopatrzyły się np. w aptece w odpowiednie preparaty testowe używane wg dołączonej do nich instrukcji.

Inną klasyfikacją testów jest podział pod względem materiału do badań. Powszechnie stosuje się - jako testowany materiał - mocz, krew, ślinę lub włosy.

Wady i zalety poszczególnych testów

Zaletą testów laboratoryjnych jest precyzja i możliwość dokładnego określenia rodzaju substancji. Kłopotliwe jest natomiast dostarczenie próbki do badań, ze względu albo na konieczność wizyty w laboratorium, albo z powodu konieczności przesłania próbki testowanego materiału do laboratorium. Konieczne jest również zachowanie odpowiedniego reżimu przechowywania próbek przed poddaniem ich analizie (w przypadku gdy wydłuża się czas od pobrania próbki do wykonania analizy).

Testy do samodzielnego wykonania pozbawione są tych niedogodności. Są też często konkurencyjne cenowo. Ich wadą jest niestety to, że reagują na określoną grupę substancji i nie identyfikują jednoznacznie użytego środka. Stąd też mogą być źródłem wyników fałszywie pozytywnych (potwierdzając użycie środka w sytuacji, gdy osoba testowana nie miała kontaktu z narkotykiem). Dodatkowo niedoświadczone osoby wykonujące test najczęściej w warunkach wzburzenia lub podenerwowania łatwo mogą popełnić błąd.

Oceniając przydatność poszczególnych tkanek jako materiału do badań musimy pamiętać, że czas obecności narkotyków w płynach ustrojowych jest stosunkowo krótki. W zależności od substancji i metabolizmu badanej osoby może się on wahać od kilku godzin do kilku dni. Aby mieć pewność, że test spełnił swoją funkcję, musimy wiedzieć, że został wykonany w odpowiednio krótkim czasie od momentu użycia narkotyku. A najczęściej takiej wiedzy nie mamy. Wady tej pozbawione są włosy, w których narkotyki wbudowują się trwale w strukturę włosa i nie są z niej usuwane wraz z upływem czasu.

Testowanie we włosach zdobywa sobie coraz większą popularność mimo wysokiego stopnia komplikacji i kosztów. Główne zalety tej metody to długie „okno czasowe”, w którym możemy badać, czy doszło do stosowanie narkotyku przez badaną osobę. Badania na grupie 445 osób, które miały określić, jaki procent z nich używa narkotyków na podstawie 3 metod badań (ankiety, badania moczu, badania włosów), wyraźnie wskazują na najwyższą skuteczność testów we włosach¹.

Testy we włosach:

1. umożliwiają określenie przybliżonego czasu, w którym doszło do zażycia środków,

2. pozwalają na dokładne określenie użytej substancji,

3. utrudniają zafałszowanie próbki oddawanej do badania. Próbki moczu mogą być łatwo zafałszowane tak, aby dały negatywny rezultat. Próbki włosów są praktycznie wolne od tej wady. Co prawda wraz z rozpowszechnianiem się tego typu testów pojawiły się również szampony, które jakoby usuwają metabolity z włosów, ale ich skuteczność została zakwestionowana w szeregu badań²;

4. umożliwiają niekrępujące pobieranie próbki;

5. eliminują efekt kontaminacji zewnętrznej. W ostatnich latach postęp technik analitycznych wyeliminował jedną z podstawowych wad - wyniki fałszywie pozytywne stwierdzone na przykład po przebywaniu w pomieszczeniu, w którym palono narkotyk (dotyczyło to głównie związków THC obecnych w przetworach konopi). Oznaczanie obecności metabolitów związków daje obecnie w badaniach włosów jednoznaczną odpowiedź.

Funkcje i odbiorcy testu

Ze względu na fakt, że testowanie włosów umożliwia przegląd długiego odcinka czasu (w którym mogło dojść do przyjęcia narkotyku), ta forma testu jest idealnym rozwiązaniem, gdy chcemy sprawdzić osobę, której nie przyłapaliśmy na gorącym uczynku. Możliwość testowania - mimo braku zewnętrznych objawów stosowania narkotyków - powoduje, że test we włosach staje się narzędziem profilaktyki, zwiększając motywację osoby używającej narkotyków do utrzymania abstynencji, wywołaną obawą przed ujawnieniem kontaktów z narkotykami.

Wśród klientów zlecających wykonanie testu we włosach można wyróżnić 3 grupy:

Rodzice i partnerzy

Funkcją testu jest tu sprawdzenie, czy bliscy (dzieci lub partnerzy życiowi) nie eksperymentują z niebezpiecznymi substancjami. Nawet pojedyncze eksperymenty z narkotykami powodują narażenie się na przedawkowanie, zatrucie, popełnienie przestępstwa.

Test pozwala także monitorować abstynencję osób, które miały epizody stosowania narkotyków.

Pracodawcy

Wiele firm, zwłaszcza z branż wrażliwych, takich jak transport, wytwarzanie i przesyłanie substancji niebezpiecznych, ochrona, wojsko, testuje kandydatów do pracy, przeprowadza wyrywkowe kontrole pracowników, wprowadza także testowanie jako standardową procedurę przy badaniu okoliczności wypadków.

Wiele głośnych katastrof (na przykład katastrofa ekspresu kolejowego Amtrak w 1987 w Maryland, w której zginęło 15 osób), było spowodowanych stosowaniem przez pracowników środków psychotropowych w czasie służby lub bezpośrednio przed nią. Wyrywkowe badania wśród pracowników transportu miejskiego wykazały obecność narkotyków w moczu u 0.7% spośród 6200 przebadanych osób³.

Prawnicy

Testy wykorzystywane są również jako dowód pomocniczy w sprawach z zakresu prawa cywilnego i karnego, gdzie fakt zażywania narkotyków może wpłynąć na decyzję sądu. Dominujące są tu sprawy o rozwód, separację, przyznanie praw do opieki nad dzieckiem.

Testy na świecie

W chwili obecnej liderem w wykorzystaniu testów na obecność narkotyków są Stany Zjednoczone. Około 80% dużych korporacji stosuje screening kandydatów do pracy⁴. Wśród agencji stanowych odsetek kandydatów do pracy sprawdzanych na obecność narkotyków wynosi 76%⁵. Ze względu na wymienione zalety coraz większa ilość testów to testy wykonywane we włosach. W kwietniu 2004 amerykańska agencja SAMSHA (Substance Abuse and Mental Health Services Administration) - część federalnego departamentu zdrowia - zaproponowała nową metodykę wykonywania obowiązkowych testów zawierającą testy we włosach.

W Europie sytuacja różnie się diametralnie w zależności od kraju. W Wielkiej Brytanii około 18% firm stosuje różne formy testów jako element polityki firmy wolnej od narkotyków⁶. W Wielkiej Brytanii nie ma prawa legalizującego obowiązek poddania się badaniom, nie ma też prawa zakazującego przeprowadzanie testów.

Drugi biegun reprezentuje Holandia, gdzie prawo zakazuje testowania kandydatów do pracy. Testy przeprowadzane są tylko w wybranych firmach z branży petrochemicznej i transportu morskiego na podstawie porozumienia pomiędzy pracodawcami, radą pracowniczą i związkami zawodowymi. Sytuacja zmienia się jednak bardzo dynamicznie. Włochy zamierzają wprowadzić od przyszłego roku obowiązek testów dla kierowców autobusów. Przyczyną była seria katastrof, w których ofiarami były dzieci, spowodowanych przez kierowców prowadzących po zażyciu marihuany.

W Polsce nie istnieje przepis prawny regulujący testowanie pracowników przez pracodawców. Testy wykonuje się w ściśle określonych grupach (np. oficerów pokładowych), ale wynika to z wymagań zagranicznych armatorów a nie wymogów polskiego prawa. W ostatnim czasie powstał projekt nakładający na pracodawców obowiązek niedopuszczenia do pracy pracowników znajdujących się pod wpływem narkotyków. Należy się spodziewać, że zostaną również wprowadzone ustawowe narzędzia, pozwalające pracodawcy egzekwować ten obowiązek.

Procedura testów

Testy wykonywane są w specjalistycznym laboratorium, do którego należy przesłać próbkę włosów. Wystarczająca próbka to kosmyk o grubości mniejszej niż średnica ołówka. Niektóre laboratoria podają, że kosmyk powinien składać się z około 50 włosów. Włosy zwyczajowo ścina się na głowie. Zebranie próbek z innej części ciała nie wpływa negatywnie na wynik testu. Ważne jest, aby włosy zostały ścięte tuż przy skórze. Przysłanie samych końcówek ograniczy zakres „okna czasowego”, w którym mogło dojść do kontaktu osoby testowanej z narkotykiem. Należy pamiętać, że obecność narkotyków nie zostanie stwierdzona, jeśli włosy zostały ścięte tuż po zażyciu narkotyku. Substancje potrzebują około jednego tygodnia na wbudowanie się w strukturę włosa. Dopiero po upływie tego czasu będzie możliwa ich detekcja.

W laboratorium - po usunięciu zanieczyszczeń zewnętrznych - włosy są mielone i rozpuszczane w roztworach, co służy przejściu oznaczanych substancji do fazy ciekłej. Odpowiednio spreparowane próbki poddawane są analizie immunoenzymatycznej z użyciem spektrofotometru. W przypadku pozytywnego wyniku tego etapu próbka analizowana jest za pomocą spektrometru masowego sprzężonego z chromatografem cieczowym lub gazowym. Analiza spektrometrii masowej przez analizę ładunku i masy cząsteczki pozwala dokładnie zidentyfikować rodzaj substancji i to już na bardzo niskim poziomie stężenia. Międzynarodowe Stowarzyszenie Analiz Włosów (SOHT)⁷ rekomenduje następujące limity detekcji:

Amfetaminy	2 ng/1mg
Kokaina	0,5 ng/1mg
Metabolity kokainy	0,05 ng/1mg
THC (składnik marihuany)	0,1 ng/1mg
Kwas kanabinolowy (marker konsumpcji marihuany i haszyszu)	0,2 pg/1mg
Opiaty	0,2 ng/1mg

gdzie: 1 ng = 10^-9 g, 1 pg = 10^-12 g.

Wyniki testu udostępniane są anonimowo na stronie internetowej, jedynym sposobem identyfikacji próbki jest numer PIN, jaki klient otrzymał w momencie złożenia zamówienia.

Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że wykrycie obecności narkotyków we włosach nie świadczy o uzależnieniu danej osoby. Jest to tylko stwierdzenie faktu obecności określonej substancji, czasem możliwe już po pojedynczej próbie.

Możliwe jest zebranie wystarczającej ilości włosów bez wiedzy osoby badanej, ale nie jest to polecany sposób. Po pierwsze chodzi o prawidłowe relacje w rodzinie. Po drugie prawo stanowi, że włosy mogą zostać przesłane do badań tylko za zgodą badanej osoby, chyba że jest to dziecko znajdujące się pod opieką prawną.

Podsumowanie

Testowanie włosów jest metodą nową. Jej komercjalizację umożliwił niesłychany postęp w technikach analitycznych. Metoda jest powszechnie akceptowana i znajduje odzwierciedlenie w ustawodawstwie wielu krajów.

Specyfika testów we włosach powoduje, że poza funkcją potwierdzenia, stają się one narzędziem profilaktyki antynarkotykowej.

Przypisy:

1. Hersch R., McPherson T., Cook R. (2002). Substance Use In The Construction Industry: A Comparison of The Assesment Methods. Substance Use and Misuse 37 (11).

2. J. Parkes (2004). Hair-testing for illicit drugs, British Journal of Forensic Practice.

3. Norbeck H. (2002). Experiences of Three Years of Drug Testing at Stockholm Transport, Hans-Erik Norbeck Feelgood AB, Section for Traffic and Transportation, Stockholm, Sweden.

4. American Management Association, Drug Testing and Monitoring Survey, (1998).

5. Bureau of Justice Statistics (2004) Law Enforcement Management and Administrative Statistics, 2000: Data for Individual State and Local Agencies with 100 or More Officer. NCJ 203350.

6. European Workplace Drug Testing Association.

7. Society of Hair Testing.

---