Czynniki glebotwórcze - elementy środowiska geograficznego wpływające na powstawanie i rozwój gleb. Czynniki wpływające na proces glebotwórczy prowadzą do powstania i rozwoju określonych typów gleb. Czynniki te występują jednocześnie, a typ gleb zależy od charakteru ich oddziaływania. Zdarza się, że jeden z czynników dominuje.
Podłoże skalne, jako podstawa, na której rozwija się gleba, jest istotnym czynnikiem glebotwórczym. Tworzy ono szkielet mineralny, umożliwiający dalsze zmiany. Skała macierzysta dostarcza glebie składników mineralnych. Ich wodny roztwór decyduje o żyzności gleby. Uziarnienie, (czyli wielkość ziaren i ich kształt) skał podłoża ma wpływ na przepuszczalność, od której zależy obecność w glebie powietrza i wody, a zatem również żyzność. Podłoże skalne jest najistotniejsze w początkowym stadium rozwoju gleby. Tylko na obszarach górzystych, ze względu na ciągle usuwanie wierzchniej warstwy, co uniemożliwia rozwój gleby, znaczenie tego czynnika nie maleje z upływem czasu.
Rzeźba terenu wpływa na przebieg denudacji, czyli usuwania zwietrzeliny z powierzchni skały. Równiny umożliwiają dłuższy rozwój gleby. Na obszarach bardziej urozmaiconych duże znaczenie ma wielkość nachylenia stoku: przy sporym nachyleniu gleba często pozostaje w stanie inicjalnym. Z kolei ekspozycja stoku (jego wystawienie na działanie promieni słonecznych) zmienia warunki klimatyczne, co powoduje zróżnicowanie gleb w obrębie nawet jednego wzniesienia. Gleby na stokach południowych mają skład bogatszy w substancje humusowe od gleb stoków północnych. Woda jest czynnikiem glebotwórczym o bardzo dużym znaczeniu, choć może zarówno tworzyć, jak i niszczyć. Silne opady wypłukują z gleby wartościowe składniki. Ale bez udziału wody niemożliwy byłby rozwój organizmów w glebie i roślin na jej powierzchni. Woda wspomaga też proces wietrzenia, wzbogacający glebę. W czasie wezbrań i powodzi dostarcza cennych osadów glebom znajdującym się w dolinach i deltach rzecznych. Czynnikiem różniącym gleby jest również klimat. Pod wpływem klimatu na obszarach o podobnej budowie podłoża mogą wykształcić się różne typy gleb. O powstawaniu ich decydują takie elementy klimatu, jak: temperatura i wilgotność powietrza oraz opady atmosferyczne, a w klimatach suchych dodatkowo wiatr. Silny wiatr, nawet na obszarach równinnych, z łatwością wywiewa z gleby cząstki rozstrzygające o jej żyzności. Opady są z kolei głównym źródłem wilgoci w glebie. Mniej ważna jednak jest ich wielkość, a bardziej - rozmieszczenie w czasie. Dla gleby i rosnących na niej roślin najkorzystniejsze są opady równomiernie rozłożone w ciągu roku. Ciepły klimat pozytywnie wpływa na rozwój gleby ze względu na zwiększoną aktywność biologiczną żyjących w niej organizmów. Wysoka temperatura przyspiesza tempo biochemicznych procesów rozkładu materii organicznej.Za najważniejszy czynnik glebotwórczy uważana jest biosfera, czyli roślinność i zwierzęta. Zespół organizmów glebowych, zwany edafonem, przyspiesza proces glebotwórczy i decyduje o jego charakterze. Bakterie i grzyby rozkładają martwą substancję organiczną, sprowadzając ją do postaci przyswajalnej dla roślin. Zwierzęta żyjące w glebie spulchniają ją i wzbogacają w materię organiczną. Jednak głównym źródłem substancji próchnicznych są dla gleby rosnące na niej rośliny. Czynnikiem glebotwórczym jest również działalność człowieka. Zazwyczaj dostrzega tylko jej niszczące skutki, niewątpliwie znaczne. Ich przejawem są zdegradowane i zanieczyszczone gleby w wielu rejonach świata. Warto zwrócić uwagę na fakt, że niektóre gleby są uprawiane od kilku tysięcy lat, a ich produktywność wcale nie spadła, a w wielu wypadkach wręcz wzrosła. Żyzność gleb poprawia się dzięki starannej uprawie, zwłaszcza w efekcie nawożenia. Gleby bielicowe, na przykład, należące do najsłabszych, dzięki zabiegom agrotechnicznym znacznie zyskują na produktywności.Niezmiernie ważnym czynnikiem glebotwórczym jest czas. Proces glebotwórczy przebiega zwykle powoli. Gleba, podobnie jak organizm, przechodzi stadia rozwojowe, poczynając od gleby inicjalnej, poprzez dojrzałą do starej. W Polsce występują gleby młode, powstałe w plejstocenie i holocenie. Na obszarach międzyzwrotnikowych Afryki, ze względu na równinny charakter i brak zlodowacenia, gleby są bardzo stare i pochodzą prawdopodobnie z trzeciorzędu. W odsłonięciach i odkrywkach geologicznych możemy spotkać gleby kopalne, czyli dawne gleby przykryte później pokrywą skał w wyniku procesów geologicznych.
Gleby astrefowe- gleby,które powstają niezależnie od strefy klimatycznej.
1. rędziny tworzą się na występujących wietrzejących wapieniach ,poziom próchnicy zalega na skale macierzystej- brak pozostałych poziomów. Są urodzajne ale trudne do uprawy najczęściej do roślin okopowych.
2. mady(aluwialne)- tworzą się wzdłuż dolin rzecznych i na obszarach ujściowych z drobnego materiału naniesionego przez rzeki. Bogate w próchnice , nadają się do wszystkich upraw lecz często wymagają melioracji. Największe obszary w Egipcie , Mezopotamii, w Indiach na nizinie Chińskiej
3. czarne ziemi- są to gleby powstałe w procesie bagiennym. Są to gleby bardzo żyzne, ale trudne do uprawy.
4. bagienne-są to gleby powstałe na bagnach, na mało urodzajne nawet po osuszeniu
5. górskie- występują na obszarach górskich są to glebami słabo urodzajne.
Polska leży w strefie gleb:
- brunatnych i bielicowych - około 82 %.
- czarnoziemy - około 1% - powstałe na lessach - Nizina Wielkopolska, Wyżyna Sandomierska, okolice Krakowa
Pozostałe grupy gleb zajmują małe powierzchnie:
- gleby bagienne (około 9%) - gleby słabe, złe, nieurodzajne, powstałe w wyniku nagromadzenia szczątków roślinności bagiennej w warunkach beztlenowych - tereny bagien nad Notecią, Warmią, Wieprzem
- mady (około 5%) - powstały na mułach rzecznych, występują w dolinach rzek, na Żuławach Wiślanych
- czarne ziemie (około 2%) - gleby żyzne, urodzajne, powstałe na terenach zabagnionych, ich czarne zabarwienie spowodowane jest duża zawartością próchnicy - okolice Wrocławia, Kujawy
- rędziny (około 1%) - gleby dość urodzajne, powstałe na skałach węglowych - Niecka Nidy, Polesie Lubelskie
Inne gleby:
- gleby górskie ( Karpaty, Sudety)
- gleby zdegradowane przez człowieka i przemysł (okręgi przemysłowe, aglomeracje miejskie)
W Polsce wprowadzono podział na sześć klas bonitacyjnych ( I - gleby bardzo dobre, VI - gleby złe). Najwięcej jest gleb średnich (IV klasa), a najmniej bardzo dobrych ( I klasa).
Dobre gleby w Polsce układają się w dwa pasy:
- równoleżnikowy - od Wyżyny Lubelskiej po Nizinę Śląską
- południkowy - od Niziny Śląskiej w kierunku północno-wschodnim do Żuław i Warmii