Plemię - organizacja polityczna, która wyłania określone organy, podejmuje działania obronne, ma własną nazwę będącą zewnętrzną oznaką jego wewnętrzenej działalności. Posiada swoje terytorium, język i wspólną kulturę.
W okresie wczesnośredniowiecznym na terenie Polski mamy doczynienia z organizacją plemienną. Spokój między plemionami sprzyjał rozwojowi zycia gosp. i kultury materialnej. Podstawą utrzymania ludności było rolnictwo sprzężajne wraz z hodowlą bydła. Rozwój rolnictwa pociągnął za sobą w VIII w. Zmiany w ustroju społecznym. Ustrój rodowo-patriarchalny się rozpadł i przekształcił się we wspólnote terytorialną. Ludnośc supiała się w niewielkich osadach tworzących wspólnotę wiejską. Była to społeczność połączona więzami rodzinnymi, sąsiedzkimi, która tworzyła wspólnotę gosp. interesów. Kilka takich osad nazywan opolem, w którego obrębie doszło do nierówności majątkowych i hierarchizacji społeczeństwa. Od X wieku w obrębie opola wykształciła się hierarchia społeczna, w której biedniejsi szukali pomocy u bogatszych itp. Od organizacji plemiennej do powstania właściwej organizacji prowadziły 3 etapy: 1) świadomość wewnętrznej jedności; 2) koncentracja władzy w ręku dynastii książęcych, które jednak nie umieją narzucić państwu ciężarów przeznaczonych na utrzymanie panujacego; 3) aparat państwowy przy obciążeniu ludności powinnościami.
Państwo oznaczało, że rządzi władca-książę nad różnymi plemionami, ma wojsko i aparat administracyjny, gosp., sądowy, funkcjonują ośrodki władzy politycznej i centra administracyjne. Najwyżsi w hierarchii: możni, potem dziedzce-władykowie, chłopska ludność (najliczniejsza - chłopi-dziecice i chłopi-niedziedzice), ludność niewolna. Poprzez przyjęcie chrześcijaństwa do hierarchii społ dołaczył również kościół.
W średniowieczu w wyniku wielkiej własności ziemskiej następowału uzaleznienie części chlopów od feudałów świeckich i duchownych. Już w XII wieku gwałtownie zanikła liczba chłopów-dziedziców. W tym czasie miały miejsce bunty i zbiegostwo.
Od XIII wieku poprzez nadawanie immunitetów oraz przybywanie ludności spoza granic kraju (chłopi z innych krajów stawiali warunki), postęp techniczny (pług zamiast radła; trójpolówka), rozwój miast, wolność osobista osadników oraz nadawanie obciążeń czynszowych, sytuacja chłopów uległa polepszeniu.
Pojawienie się kmiecia - wolny chłop gospodarujący na własnym łanie przy obowiązku uiszczania czynszu.
Stan społeczny - warstwa ludności majaca specjalne przywileje lub też ich pozbawiona i z tej racji ograniczona w swoich uprawnieniach spolecznych. Stan szlachecki wykształcił się od XIV wieku do XVIII wieku. Jego cechą była całkowita wyłącznośc, mógł do niego należeć jedynie szlachetnie urodzony. Szlachta posiadała herb i własne stroje, aby oddzielic się od reszty społ. Stan duchowny - wchodziło się przez święcenia, mógł byc nim każdy, choć w praktyce głownie szlachta. Stan mieszczański - poczatkowo wiele praw, później ograniczony przez szlachtę.
Już od tworzenia sie polskiej państwowości kultura polskich plemion była zróżniocowana regionalnie.
Wczesne średniowiecze - krajobraz wiejski. Osady wiejskie i targowe. Ulicówki i owalne wsie. Układ pól nieregularny, zagroda głównie z 2 zabudowań: chałupa z bali drewnianych o konstr. zrębowej lub sumikowo-łątkowej i budynek gosp. Podst. gosp. to hodowla i rolnictwo (odłogowe i żarowe). Nazwa wsi od profesji.
Średniowiecze - ustabilizowanie się osad wiejskich. Kolonizacja na prawie niemieckim. Powstanie granic liniowych pomiędzy wsiami. Uregulowanie kształtu pola. Pojawia się łan flamandzki - nowa jednostka miernicza. W wyniku komasacji powstały dwa typy rozplanowania gruntów: układ niwowy - poza niwy pod zabodowę wyznaczano 3 niwy pod zasiewy ozimie, jare i ugór. Każdy osadników otrzymywał swój udział w niwach. Kształty wsi przy tym układzie: okolnica - zabudowania dookoła wewnętrznego placu (zach. Polska), owalnica - dookoła owlnego placu wew, ulicówka - zabudowania wzdłuż ulicy. Układ 2 - wsie łanów leśnych - przy zakładaniu wsi od nowa w wąskich dolinach górskich i wyzynnych otoczonych lasem. Każdy otrzymywał swój pas gruntu (zazwyczaj 1 łan). Zagroda chłopska - trzy oddzielne budynki: łupy, chlew i stodoła.
Miasta średniowieczne - modelowy uklad wynku jako osrodka skupienia. System prawno-organizacyjny.
W średniowieczu wykształciła sie kultura chłopska. Zderzenie z ideologią chrześcijańską miało ogromny wpływ na kształtowanie sie kultury chłopskiej. Wieś była jednostka najwolniej przyjmującą nową ideologię. Elementy pogańskie starano sie ochrzcić, a nie zupełnie usunąć z kultury ludowej. Zmiany jakie wprowadziło chrześcijaństwo miały swoje odbicie w każdej sferze życia. Np. życie prywatne i rodzinne - nastąpiła zmiana obrządku małżeńskiego, kobieta musiała wykazać się wolą wstąpienia w związek małżeński (wcześniej tak nie było), pojawenie się dziecka nieślubnego, brak możliwości rozwodu. Kościół pozostal bez wpływu na kształt wesela. W czasach pogańskich imię miało swoje znacznie - jego brzmienie miało swoje funkcje, po zaprowadzeniu chrześcijaństwa wymagano nadawania chrześcijańskich imion. Zmiana z obrządku ciałopalnego w inhumacyjny. Kiedyś uważano ciało za siedlisko demonów. Przed wprowadzenie chrześcijaństwa panował animizm, kult przyrody, wierzono w magię. Ogień u Słowian jako przedmiot wielkiej czci, związany ze słońcem. Pioruny - dobre demony, które zabijają złe demony; ognia z pioruna nie powinno się gasić. U Słowian istniał panteon bóstw - politeizm hierarchiczny; główny bóg Swarożyc (bóg słońca i ognia). Kalendarz pogańskie kierowany siłami przyrody i zmianami w naturze został zmieniony na kalendarz chrześcijański. Jajka święcone podczas Wielkanocy są uświęceniem przez Kościół starodawnego zwyczaju, mającego swoje analogie w starożytności. Jajko jako symbol zachowanej w zarodku i odradzającej sie siły witalnej, używane było szeroko do praktyk magicznych, zwłaszcza do składania ofiar bóstwom domowym. Siłę jajka wzmacniano poprzez malowanie. Ludność pogańska wykorzytywała chrześcijańskie zwyczaje do własnych potrzeb, np. Na Popielec świętego popiołu używano przeciwko robactwu, święcone palmy miały chronić przed piorunami, równolegle z kultem Chrystusa w Wielki Czwartek dbano o demony domowe. 21 czerwca odprawiano obchód święta lata u Słowian, organizowano igrzyska i zabawy nad brzegiem wód czy na polach lesnych, zapalano świety ogień, który miał moc chronienia i oczyszczania ludzi od chorób. 1 maja na dachu kładziono gałązki, aby bydło dawało dużo mleka, drzewka układano także przed drzwiami. Zwyczaj ten został przez Kościół przeniesiony na Zielone Święta, które zastąpiły także pogańskie świętgo Nowego lata. Znaczenie chrześcijańskich świętych (którzy później przyjęli także imiona słowiańskie) było przyjmowane przez analogię znaczeniową, np. Św. Łukasz kojarzył się z luk (łac.) co oznacza cebulę i przez to jest on patronem ogrodników.
Wpływ kultury elitarnej ka nulturę chłopska jest widoczny w ubiorze. Pod koniec XIII wieku popularne wśród możnych stały się stroje na wzór niemiecki, francuski, angielski wykorzystujace droższe materiały, np. cienkie sukno. Ubiory mieszczan i chłopów w tym czasie nie wykazywały większym zmian. Zróżnicowanie pogłębiło sie jeszcze w XIV wieku, gdy to zagraniczne ubioru zdobyły dużą popularność, a były zakazane dla mieszczen i chłopów. W okresie renesasu wykształciły się 3 typy ubioru: szlachecki, mieszczański i chłopski, co było zewnętrznym wyrazem przynalezności stanowej. Innym przykładem rozdzielenia społeczeństwa na 3 nurty były instrumenty muzyczne. Do przełomu XII/XIII wieku istniały jednolite instrumenty: piszczałki, dudy, bębenki wytwarzane przez amatorów. Jednak wraz z podziałem społeczeństwa nastąpiło zapotrzebowanie na inne instrumenty przez możnych, owe instrumenty wyrabiane były przez wykwalifikowane cechy - stąd dziś mamy intstrumenty ludowe (chłopskie).
Powstanie etosu rycerskiego - przeciwstawne do chłopów. Etos mieszczański reprezentowany przez miejski patrycjat: praca, oszczędność, zapobiegliwość, zysk, usłużność podporządkowane naczelnej idei - interesowi materialnemu.
W późnym średniowieczu nastąpiło w społeczeństwie polskim wyraźne rozdzielenie kultury na 2 nurty: kultury elitarnej (grody, zamki, kościoły, klasztory, dworki, folwarki, rody, herby; orientowanie się wg prawa obiektywnego, np. magdeburskiego - myślenie prawnicze; myślenie historyczne - pamięć o przeszłości na podstawie literatury; ideologia państwowa - Kościół; świadomość narodowa) i kultury chłopskiej (ludowej) - brak myślenia historycznego.
W średniowieczu elementy kalendarza dostosowały się do funkcjonujących od dawna oryginalnych struktur ludowych. Doprowadziło to do powstania kalendarza ludowego, w którym elementy archaiczne miały przewagę i zachowały się niemal do dziś.
II
Wiek XV i XVI to okres odrodzenia kultury. Około XVI wieku wieś osiągnęła szczyt swojego rozwoju gospr. i kulturalnego w ciagu całej epoki feudalnej. Jest to okres powstania polskiego piśmiennictwa (druk), rozwoju szkolnictwa (uniwersytet krakowski), żywych kontaków z zagranicą oraz wpływów renesansowej filozofii. Jest to także okres powstania wielu miast, min. Gdańsk jako osrodek portowy.
W okresie renesansu wykształciły się zasadnicze cechy wsi nowozytnej: chałupy jedno- lub dwuizbowej z sienią i komorą, stodoły oraz budynku dla inwentarza żywego. Chłopki mieli własny żywy i martwy inwentarz, a także własne narzędzia rolnicze. Upowszechnił się dwudzielny wóz z ruchomym przodkiem i nowożytny zaprzęg konny z chomątem i szleją. Zestaw mebli: stół, zydel, łóżka, skrzynie na odzież, półki na naczynia; w mieszkaniach kmieci pojawiły się piece kaflowe (północna Polska). Meble zdobiono poprzez malowanie i rzeźbienie. Odzież chłopska uległa wzbogaceniu.
W tym czasie panowała oligarcia magnacka.
System folwarczno-pańszczyźniany.
Szlachta poprzez uprawnienia i zawłaszczanie ziemii chłopów była w posiadaniu ogromnych połaci ziemi. Rzeczpospolita szlachecka ze scentralizowanego dawniej państwa zmieniła się w zbiór udzielnych państewek magnackich oraz w rzesze większych i mniejszych kompleksów dóbr szlacheckich nazywanych dominiami. Pan feudalny miał w obrębie swych dóbr władzę niemal absolutną. Skupiał w swych rękach władzę ustawodawczą, sądowniczą, wykonawczą, a nawet apelacyjną.
We wsiach czynszowych feudał dostawał daninę od sołtysa wsi i pozostawiał władzę w rękach sołtysa i chłopów. Takie wsie cechowały się lepszą zabudową, większym dobrobytem i wyższą kulturą. Feudał jedynie wyznaczał wilkierze, czyli ogólne nakazy i zakazy: chodzenie do Kościoła, przestrzeganie przykazań itp.
We wsiach samorządnych miały własny samorząd w postaci wójta i ławy wójtowskiej i sądu gromadzkiego. Jednak później samorząd ten został wciągnięty całkowicie pod władzę i wolę feudała. Władza patrymonialna. System ten posługiwał się instytucja gormady - przymusowe zgromadzienie sie wszystkich dorsłych poddanych kilka razy do roku w określonych terminach. Raz do roku odbywały się rugi, sądy rugowe, na których miano donosić i karać. Przez takie działanie feudał utrzymywał w chłopach przeświadczenie, że zakazy i nakazy nie są przez niego narzucane, ale wynikające z porządku na świecie. Patrymonialne rządzenie utrwalał także sam kościół. Chłopski etos: pracowitość, pokora, skromność, pobożność, gospodarność, podporządkowanie się wszelkim nakazom, zdanie się w pełni na łaskę bożą i pańską.
Trzeci typ wsi, to ten, w którym pan rządził bezpośrednio, tylko przy pomocy oficjalistów dworskich. Najgorszy z systemów.
Chłopi w ustroju Polski szlacheckiej.
Chłopi stosowali wszelkie sabotaże i strajki przeciw władzy magnackiej, np. odmawiali odrabiania pańszczyzny. Supliki - skargi chłopskie (chłopi z dóbr królewskich i duchownych) do sądów państwowych. Popularne było zbiegostwo, czasem szlachta podkradała chłopów sąsiadom. Zdarzały się także zbrojne wystąpienia przeciwko panom (dużo wystąpien górali, w Wielko i Małopolsce). W XVIII wieku buntowali sie niemal wszyscy chłopi. Jednak magnaci wynajmowali prywatne wojsko, aby stawiało opór i tłumiło bunt.
Pomimo braku obywatelstwa i praw chłopi brali czynny udział w obronie kraju - byli jednak pachołkami, ciurami obozowymi i brali udział tylko w większych konfliktach. W XVI wieku chłopki zostali wciagnięci do armii jako piechota wybraniecka (na 20 łanów 1 człowiek). Sytuacja ta panowała krótko,ponieważ chłopki po odbyciu służby nie chcieli wracać na pole dlatego magnaci zaczęli sie stawiać. 19 maja 1655 roku ustalono piechotę łanową wybieraną ze wszystkich chłopów ( 1 chłop na 15 łanów).
Renesansowe kształty kultury.
W renesansie rozwijało się piśmiennictwo polskie i łacińskie. W czasie humanizmu, który głosił radość zżycia, chłopi czerpali tę radośc siedząc w karczmach po pracy. Karczma była ich oknem na świat i przez nią kształtowały sie treści życia umysłowego ówczesnej wsi. W czasie tym powstawało coraz wiecej szkół parafialnych, a coraz wiecej synów kmieci uczyło siena uniwrsytetach, jednak szlachta miała negatywny stosunek do uczących sie chłopów, uważali oni, że miejsce chłopa jest na polu. Można przyjąć, że przekaz kultury na wsi był nadal tradycyjny, bezpośredni, w ciągu codziennych sytuacji rodzinnych, sąsiedzkich, wioskowych. Wieś nie składała się tylko z chłopów, dlatego następowało przenikanie kultury wyższej do niższej. Chłopi często jeździli do miasta, gdzie także poznawali inną kulturę.
Kultura renesansu to kultura słowa mówionego i pisanego. Chłopi mieli własną literaturę ustną - folklor. Kolędy gospodarskie - najstarsze znane okazy polskiej poezji ludowej.
Społeczno-kulturowe oblicze okresu sarmatyzmu.
Liczba chłopów wycieńczonych wojnami i epidemiami spadła o połowę. Regres ekonomiczny objął cały kraj i wszystkie dziedziny gospodarki.
Rdzenie sarmatyzmu była idea wolności i związane z nią szlacheckie przywileje stanowe. Wyjątkowa pozycja szlachty wymagała uzasadnienia, ponieważ już nie wynikała ona z posiadania majątku, ani uprawiania jakiegoś konkretnego zawodu. Uprawnień szlachty poszukano w micie o odrębnym od reszty społeczeństwa pochodzeniu szlachty. Sarmatyzm był ideą łączącą szlachte polską, ruską i litewską.
Styl życia sarmaty: wzorzez szlachcica-ziemianina żyjącego sielsko w swej arkadii. Centrami kultury przestały być miasta a stały się dwory magnackie czy pałacowe znajdujace się na wsiach. Cechy szlacheckie: niechęć do cudzoziemszczyzny (ksenofobia), zawzięty tradycjonalizm w umiłowaniu szlacheckiej przeszłości, kult wszystkiego co własne i rodzime, verbum nobile - szlacheckie słowo, stosowane jako święte, niepodważalne zaklęcie, wyrażające pojęcie typowego honoru szlacheckiego; niezajmowanie się pracą (to nalezy do chłopów), handlem (Żydzi), ostentacyjna religijność, waleczność (pojedynki sąsiedzkie), gościnność. Ziemianin czuł się kontunatorem rzymskiej tradycji, jej republikańskich cnót (w Polsce wtedy republika). Szlachta posługiwała się mieszanką języka polsko-łacińskiego w przemowach, albo stawała w pozie Katona. Pijaństwo!!
To, co najbardziej wyróżniało szlachtę to strój. Dominowały wpłyty w Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Wpływ Orientu sprawił, że głównie w XVII wieku język polski przyswioł sobie 400 wyrazów tureckich, arabskich i tatarskich. Strój szlachecki ze wpływami ze wschodu stał się narodowym strojem polskim. Inne stany nie mogły w stroju naśladować stanu szlacheckiego pod karą pieniężną. Stroje stanu szlacheckiego miały jednak wpływ na stroje ludowe.
W tym czasie istniał podział instrumentów na dworskie, które rozwijało i upiększało, miejskie, znacznie od dworskiego skromniejsze i ludowe (dudy, skrzypce, kobza, serby- -- skrzypce łużyckie) - zachowawcze.
Okres sarmacki - ostateczne uformowanie się kultury wsi i chłopów, potem tylko regres (!!!). Katolicyzm ludowy - misje religijne prowadzone przez jezuitów, pijarów. Okres kontrreformacji. W tym czasie liczba zakonów wzrosła o 200%. Religia katolicka stała się głównym środkiem oddziaływania ideologicznego. Mit o Polsce jako o „przedmurzu chrześcijaństwa”. Nakaz wiary, brak tolerancji. Upadek szkolnictwa - szkoły parafialne zastępowane przez jezuickie, także prywatne nauczanie domowe. Koncepcja mejsanistyczna - naród wybrany. Kościół zaczął odgrywać rolę instytucji państwojej, uzyskał kontrolę nad całością życia kulturalnego w kraju. Ponieważ Kościół i jego ideologia nie zdobywały wielkiej sławy wśród chłopów, Kościól musiał zmienić swą politykę. Zaczął przekładac swą ideologię na przykłady z życia chłopskiego, tak, aby trafiała ona do przecietnego, niewykształconego chłopa. Do przestawień scen biblijnych wprowadzono chłopów, Żydów itp. Świętych ubierano w stroje ludowe, a wnętrze kościoła było robione rękami wiejskich artystów. Kościół scalał ludzi i był w tym czasie rozrywką dla chłopów, kazania nie były zbytnio moralizatorskie, po to, aby trafić do chłopów. Ludzie zaczęli wieżyć w diabła i czarownice, w wieku XVII i XVIII spalono 20 - 40 tys. kobiet.
Literaturya w tym czasie miała charakter narodowy. Nowość - panegiryki. W końcu XVI i na początku XVII wieku rozwija się literatura mieszczańska i plebejska. Rozwijał się nurt literatury związany z folklorem, polskie kolędy, pastorałki (tworzone głównie przez jezuitów, adaptacja danych do nowych realiów). Typ literatury folklorystyczno-religinej.
W baroku następuje adaptacja wzorców kultury ludowej do kultury mieszczańskiej i szlacheckiej czy odwrotnie. Następuje rozszerzenie terytorium danych wpływów regionalnych. Przykłady pieśni ludowych, które kiedyś były charakterystyczne dla danego regionu można odnaleźc w całej Polsce jaki poza jej granicami. Drogą kontaktu wsi ze światem był dwór. Wpływ orientu także na folklo i literaturę. Popularne stało się lecznictwo ludowe. W tym czasie duże różnice pozostają w miłości chłopskiej i szlacheckiej. Szlachta nie miała kar za cudzołóstwo, a chłopi tak. Szlachtę cechowały swobodne obyczaje seksualne (np. trzymacie nałożnic, niewierność małżeńska). Na miłość chłopską większy wpływ miał Kosciół, jednak pozostała ona dalej pod wpływem sfery pogańskiej - miłośc jako naturalna dziedzina życia (święto sobótki ku chwale miłości). Sprawy płci były przedstwiane przed ogódek i pruderii. Miłość nie była grzechem (mimo przekazań kościoła). Chłopi mieli naturalne podejście do nagości.
III
Świt nowej rezczywistości.
Od połowy XVIII wieku nastąpił rozwój polskich ośrodków miejskich, rynek wewnętrzny stał się chłonny. Zwiększyła się globalna produkcja rolna. Wskutek kryzysu gosp pańszczyźnianej wzrosła tendencja przenoszenia chłopów na czynsze. Płodozmian, lepszr narzędzia rolnicze. Wzrost popularności sukennictwa, płóciennictwa, powstanie manufaktur sukienniczych, kapeluszniczych. Uprzemysłowienie Górnego Śląska. Nowa filozofia - zrozumieć i poznać świat zgodnie z porządkiem natury. Ciągły postęp poprzez naukę i technikę i zorg działanośc ludzką. Oświeceniowa ideologia: wolność osobista, swoboda działania, prawo do własności, podstawa gospodarki rolnictwo.
Oczynszowanie związane z kryzysem folwarczno-pańszczyźnianym. Poza tym nic nie zrobiono w spr chłopów.
Pod zaborami sytuacja szlachty zaczęła sie pogarszać, stopniwo odbierano szlachcie przywileje. Wtedy też zaczęły pojawiać się głosu o nadaniu praw chłopom. Polscy jakobini skupieni głównie wokół Kuźnicy krytykowali poddaństwo i pańszczyznę, domagali sie pełnoego uobywatelnienia chłopów a także włączenia pospółstwa w życie narodu.
Oświeceniowe odkrycie wsi kultury ludowej.
Pierwszymi, którzy zauważyli kulturę ludową polską byli cudzoziemcy. W oświeceniu rozpoczęły się pierwsze badania kultury. Postulowano o postrzeganie kultury ludowej jako równej kulturze elitarnej. Pojawia się określenie etnografia w różnych językach ( w Polsce ludoznawstwo, potem etnografia). W historii narodowej, w badaniu gminnych tradycji doszło do pierwszego w ogólne sformułowania programu badań ludoznawczych, zarówno typu etnograficznego, jak folklorystycznego. Hugo Kołłątaj zaproponował program badań ludoznawczych. W 1807 i 1809 roku Wawrzyniec Surowiecki rozwinął plan badań o charakterze etnograficznym i archeologicznym w rozprawie O sposobach dopełnienia historii i znajomości dawnych Słowian. Folklor (choć nie używano wtedy jeszcze tego słowa) ujmowano jako źródło do dziejów. Jednak jeszcze wtedy nie rozumiano kultury ludowej. Patrzono na nią racjonalistycznie i porówywano do ówczesnych osiągnięć, przez to kultura ludowa wypadła kiepsko.
IV
Romantyzm - narodziny idei.
Rozmantyzm przeciwstawiał się elitarnemu intelektualizmowi i racjonalizmowi. W miejsce rozumu postawiono intuicję, wyobraźnię, uczucie, wiarę. Źródłem nowej ideologii była twórczośc J.J Rousseau. Zainteresowanie twórczością ludową jako rzekomym pierwszym okresem twórczości artystycznej.
Europejski pochód romantyzmu.
Herder przedstawiał szczęśliwy byt danych Słowian i ich wspaniałą przyszłość. Stało sie to podstawą do powstania mitu. Literatura ludowa jako dusza narodu. W czasie romantyzmu Słowanie byli bardzo wychwalani i byli przedmiotem zainteresowań wieu zagrnicznych twórców.
Romantyzm polski a pieśń ludowa.
Poezja ludowa w okresie rozbiorów była traktowana jako ostoja ducha narodu. Miała ono nie tylko odtworzyć słowiańską przeszłość, ale także rozbudzić nastroje narodowo-wyzwoleńcze. Romantyczni twórcy wzbudzili poszechne zainteresowanie ludową twórczościa folklorystyczną. Dostrzegali odrębność kultury chłopskiej w zestawieniu z kosmopolityczną-elitarną kulturą szlachecką, przypisując tej pierwszej podstawowe znaczenie dla polskiej identyfikacji narodowej. Cała ówczesna twórczość elitarna powstała z inspiracji folklorystycznych, weszła na stałe do polskiej kultury narodowej.
Chodakowski. Mit słowiańskości i ludowości.
Zoran Dołęga Chodakowski (Adam Czarnocki) poświęcił swe życie badaniu folkloru. Rozprawa O Słowiańszczyźnie przed Chrześcijaństwem. Przez 10 lat badał kulturę słowiańską wedrując po różnych państwach, zebrał ponad 2 tys. pieśni. Wg Chodakowskiego tylko lud był nosicielem słowiańskiej (i polskiej) tradycji narodowej, poczas gdy szlachta wyobcowała się narodowo. Myśliciele romantyzmu stworzli dwa mity: słowiańskości i ludowości.
Słowiańskość to idea związku i przynależności narodów słowiańskich do wielkiej rodziny słowiańskiej. Romantyzm słowiański stworzył utopię słowiańską (szczęśliwy okres pierwotnych dziejów słowian cechujący się sielskością i łagodnością życia ludu rolniczego).
Ludowość to zjawisko bardzo szerokie wyrażajace zarówno konkretne postawy jak i treści, różne jednak w różnych warunkach krajowych. Obejmuje stosunek do spraw ludu jako części społeczeństwa uwidoczniony w typowo ówczesnym określeniu „ludolubstwa” oraz dodatnie wartościwanie niektórych wytworów ludu. Lud jako bekształtna masa bez różnicowania na regiony i kulturę.
Kulturowo-narodowy posiew romantyzmu.
Motyw Piasta - symbol polskiego chłopa, nie uciemiężonego, wyzyskiwanego i przepracowanego, ale kmiecia pełnego godności osobistej, najlepszych cech umysłu i charakteru. To także symbol szczęśliwego okresu dziejów chłopskich i pradawnej chłopskiej kultury.
Teoria dwóch kultur - chłopskiej i szlacheckiej - zawierała w przekonaniach romantyków-demokratów apotezę tej piewszej jako kultury rodzimej, orygianlnej, polskiej, nieskażonej wpływami zwenętrznymi zarówno chrześcijańskimi, jak i szlacheckimi. Zawierała też krytykę tej 2, która związana była z wyzyskiem pańszczyźnianym, wielowiekowym uciskiem chłopów, pozbawienia ich praw osobistych i publicznych. Romantycy twierdzili, że kultura polska może się odrodzić tylko na pdstawie wartości kultury chłopskiej, wtedy dopiero obejmie ona cały naród i stanie się kulturą w pełni narodową, oryginalną polską.
Wzór-ideał chłopa - wzór izydorowy - wzór chłopa znajdującego swoje szczęście i radość nie tylko w znojnej pracy, ale przede wszystkim po śmierci, w raju niebieskim, gdzie miał otrzymać nagrodę za pracę na swoim i na pańskim. Propagowanie idealnej gminy chłopskiej, takiej, która żyła zgodnie z dworem, podlegała władzy patrymonialnej pana z dworu, tworzyła wraz z nim sielankę wiejską. Myśl romantyczna nie zmierzała - jak oświeceniowa - do bliższego poznania tej wiejsko-chłopskiej rzeczywistości. Zamiast tendencji do poznawania -narzucała tej rezczywistości swój obraz i to nie tylko zawężony, jednostronny, ale także idealizujący ujmujący tę rzeczywistość tak, jak się ją chciało widzieć.
Mit racławicki - zwycięztwo racławickie nie miało większego znaczenia militarnego, za to ogromne moralne. Ostatecznie mit racławicki został utrwalony w latach trzydziestych XIX wieku, w czasie i po powstaniu listopadowym. Mit wszedł w ciągu XIX wieku na stałe do polskiej myśli narodowej i stał się źródłem ożywionego prądu twórczości - poetyckiej, prozaicznej, publicystycznej, a także plastycznej. Nieoczekiwanie chłop stał sie główną ostoją polskości, jezyną nadzieją na przyszłość.
Dwa nurty w romantyzmie: historyczno-narodowy - naród stracił niepodległość; idea ocalenia narodu i Polski. Estetyczno-literacki - wysokie uznanie poezji ludowej jako równej twórczość poetyckiej i tworzenie dzieł literackich wg odkrytych kanonów poezji ludowej.
Przenikanie się i przejmowanie niektórych elementów kultury ludwej do kształtujacej się kultury narodowej, jak też wykorzystywanie artystycznego dorobku ludu do własnej twórczości artystycznej. Było to zjawisko, które można nazwać folkloryzmem.
Folkloryzm - tańce ludowe, muzyka romantyczna (Chopin, Moniuszko, Kolberg).
Prąd oświeceniowy ze swoim racjonalizmem i realizmem sprawił, że wieś polska stała się poraz pierwszy tematem plastycznej twórczości artystycznej. Norblin zapoczątkował nurt realistyczego malarstwa rodzajowego, stworzył wielostronne oblicze wsi polskiej i chłopów, czym oddziałał na potomnych twórców.
Silnie przejawiała się ludowość w literaturze pięknej i poezji.
Romantyzm był pierwszym okresem w dziejach, w którym ludość zajęła uprzywilejowane miejsce w nowożytnej kulturze polskiej, postawił kulturę ludową wśród najwyższych wartości narodowych, traktował tę kulturę jako źródło prawd czystych, naturalnych, nieskalanych cywilizacją.
V
Wieś i kraj z lotu ptaka.
W zaborze pruskim dokonano najszybciej uwłaszczenia chłopów (1816, potem 1823). Uregulowano układ gruntów, oddzielając je ściśle od dworskich oarz nadając im nowe rozplanowanie: układ blokowy. Trzecią część liczny wsi zupełnie przebudowano, nadając im regularny kształt: ulicówka, rzędówka, owalnica.
W zaborze austriackim - możliwośc nauki dzieci chłopskich w mieście, poprawiło się prawo chłopa do ziemii, upowszechnił się ustrój samorządny wsi. Gdy sytuacja się pogorszyła obciążono chłopów obowiązkiem służby wojskowej i podatkami państwowymi. Wskutek przeludnienia wsi, rozdrobnienia gospodarwstw, ogólnej trudnej sytuacji ekonomicznej tych ziem panowaławe wsi nędza galicyjska.
Księstwo Polskie - 1807 nadanie chłopom wolności osobistej, przez co wyrugowano część ludności ze wsi. 1864 - uwłaszczenie chłopów. Wsie o charakterze ulicówek i rzędówek.
Wieś wielkopolską, śląską, pomorską, mazursko-warmińską cechowały: zwarta zabudowa drewniana i po części już murowana, regularne układy gruntów, rozwinięta sieć dróg kołowych i żelaznych łączących wsie z miastami. Zabudowania mieszkalne, nazywane domami, a nie chałupami, miały wszędzie kominy. Nie było już chat kurnych, a wyposażenia wnętrz były urozmaicone. Najwcześniej przechodzono z gosp trójpolowej na płodozmian i wcześnie zaczęły się pojawiać ulepszenia techniczne: ulepszone radło, nowe typy pługów, brona żelazna.
Na ziemiach zaboru austriackiego i rosyjskiego dominowała długo jeszcze trójpolówka, drewniany płóg i brony, miejscami drewniana socha, sierp. Chałupy budowane z drewna były jeszcze kurne, kryte słomą, o jednej czy najwyżej dwóch izbach mieszkalnych. Wszystko co potrzebne do życia wyrabiano we wsi.
Stroje ludowe uległypo uwłaszczeniu znacznemu wzbogaceniu, zarówno pod wzgl kolorystyki, kroju jak i ozdób. Najczęściej występowały wsie pełne: zagrody chłopskie z położonym w środku kościołem, plebanią, często budynkiem szkolnym, pocztą, urzędem gminnym. We wsi lub obok niej młyn wodny lub wiatrak; w środku wsi lub z boku dwór i folwark z towarzyszącymi mu gruntami i lasami. Typowym elementem takie wsi byli Żydzi.
W czasie zaborów zwiększyła się liczba ludności, sporo ludzi przenosiło się do miast. Nastąpiła wielka emigracja do Ameryki i Brazylii.
8