KIERUNKI ZMIAN POLITYKI KONSUMENCKIEJ UE
Zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską, zadaniem Wspólnoty - na mocy Art. 2 - jest:
„[…] popieranie w całej Wspólnocie
- harmonijnego, zrównoważonego i stałego rozwoju działalności gospodarczej,
- wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej,
- równości mężczyzn i kobiet,
- stałego i nieinflacyjnego wzrostu,
- wysokiego stopnia konkurencyjności i konwergencji dokonań gospodarczych,
- wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego,
- podwyższania poziomu i jakości życia,
- spójności gospodarczej i społecznej oraz
- solidarności między Państwami Członkowskimi.”
Zadanie to realizowane jest przez ustanowienie wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej oraz urzeczywistnianie wspólnych polityk lub działań określonych w Traktacie.
Zgodnie z Art. 3 Traktatu, działalność Wspólnoty obejmuje między innymi przyczynianie się do wzmocnienia ochrony konsumentów.
Istotną cechą polityki konsumenckiej jest jej horyzontalność, a więc przenikanie zagadnień konsumenckich przez wszystkie inne aspekty prawne i gospodarcze objęte aktywnością UE. Zasada horyzontalności ochrony konsumentów ma zastosowanie do wszystkich sektorów gospodarki i wszystkich rodzajów umów.
Europejska polityka konsumencka przyczyniając się do poprawy jakości życia wszystkich obywateli Unii, jest dla Komisji strategicznym priorytetem. Jej efektywność jest kluczowa dla takiej modernizacji gospodarki europejskiej, by była ona konkurencyjna dla innych gospodarek światowych (przede wszystkim amerykańskiej). Wspólnoty Europejskie od momentu powstania wywodziły działania związane z ochroną konsumentów z traktatowego celu nadrzędnego powołania Wspólnot, jakim jest wysoka jakość życia.
W roku 1975 uchwalono pierwszy program konsumencki: Wstępny Program dotyczący polityki ochrony i informowania konsumentów.
Wstępny Program potwierdzał zmianę podejścia Wspólnot do pożądanego standardu życia. Otóż standard ten przestał być rozumiany wyłącznie w sposób ilościowy, jako wzrost dochodu i siły nabywczej obywateli, niezbędny stał się rozwój aspektów jakościowych w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc obejmujących zdrowie i bezpieczeństwo, ochronę interesu ekonomicznego, dostęp do edukacji i informacji, swobodę zrzeszania i reprezentacji, dostęp do wymiaru sprawiedliwości, czyli podstawowe prawa konsumentów.
Kolejnym krokiem w kierunku utworzenia polityki konsumenckiej Wspólnot był obowiązujący od 1 lipca 1987 r. Jednolity Akt Europejski. Głównym celem tego Traktatu było stworzenie do końca 1992 r. Jednolitego Rynku Wewnętrznego, na którym nie występują ograniczenia w swobodnym przepływie osób, kapitału, towarów i usług.
Jednolity Akt Europejski w sposób jednoznaczny obligował Państwa Członkowskie do ściślejszej współpracy, a Komisję do wzmożenia prac na rzecz wzmocnienia wspólnego rynku. Zobowiązywał także Państwa Członkowskie, by przy tworzeniu ustawodawstwa dotyczącego jednolitego rynku zapewniały wysoki poziom ochrony konsumentów (Artykuł 100a Traktatu).
Jednak znaczący rozwój polityki konsumenckiej Wspólnot Europejskich nastąpił dopiero po podpisaniu w 1992 r. w Maastricht przez państwa członkowskie Traktatu o Unii Europejskiej, który - o czym była mowa na wstępie - wprowadza w Art. 3 do zadań UE wzmocnienie ochrony konsumentów, samej zaś ochronie konsumentów poświęca odrębny artykuł (Artykuł 129a Traktatu). Zaowocowało to przyjęciem wielu dyrektyw konsumenckich w kolejnych latach.
Osiągnięcia poprzednich lat zostały potwierdzone przez obowiązujący do dziś w tych sprawach Traktat z Amsterdamu z 1997 roku, w którym gwarantowany konsumentom przez Wspólnoty zakres ochrony obejmuje: ochronę zdrowia, bezpieczeństwo, ochronę interesów ekonomicznych, zapewnienie prawa do informacji, edukacji i organizowania się dla ochrony ich interesów (Artykuł 153 Traktatu). Oznacza to znacznie większy wpływ konsumentów na sprawy ich dotyczące.
Traktat mówi wprost o rosnących związkach między interesem konsumentów i innymi interesami występującymi na rynku i w polityce społecznej. Obliguje też instytucje Wspólnoty i Państwa Członkowskie do uwzględniania interesów konsumentów w trakcie tworzenia i realizowania innych polityk i działań.
Obecnie obowiązująca Strategia Polityki Konsumenckiej na lata 2002 - 2006, określa 3 średnioterminowe cele tej polityki w Unii Europejskiej:
wysoki wspólny poziom ochrony konsumentów
skuteczne przestrzeganie zasad ochrony konsumentów
włączenie organizacji konsumenckich do polityk prowadzonych przez UE
Takie zakreślenie celów ma pomóc w integracji problematyki konsumenckiej z innymi prowadzonymi przez Wspólnotę politykami, tak aby możliwe było osiągnięcie przez konsumentów maksymalnych korzyści z Rynku Wewnętrznego.
W ramach celu 1 za główne działania uznano prace nad ograniczeniem nieuczciwych praktyk handlowych oraz bezpieczeństwem usług.
W rocznym Programie działań na rok 2006 na realizację działań w ramach celu 1 „Wysoki poziom ochrony konsumentów” przeznaczono w bieżącym roku 2,86 miliona euro, z czego finansowane są:
- działania komitetów naukowych ds. produktów (nieżywnościowych),
Decyzją komisji 2004/210/WE powołano 3 komitety: Komitet naukowy ds. Produktów Konsumenckich, Naukowy Komitet ds. Ryzyk dla Zdrowia i Środowiska naturalnego oraz Naukowy Komitet ds. nagle pojawiających się lub nowo identyfikowanych ryzyk dla zdrowia (np. BSE czy ptasia grypa). Ich zadaniem jest naukowe doradztwo w określonych dziedzinach.
Komitet ds. produktów (max 19 członków, na 3 lata) zajmuje się zabawkami, kosmetykami, tekstyliami, art. gospodarstwa domowego (np. proszki do prania), ale też usługami (np. tatuaże)
- badania jakościowe i ilościowe dostarczające danych i wiedzy w sprawach związanych z ochroną konsumentów (m.in. badania cen usług, Eurobarometr)
- techniczna analiza norm bezpieczeństwa i udział konsumentów w pracach normalizacyjnych
- analiza wpływu Dyrektywy 2002/65 na sprzedaż usług finansowych na odległość.
W ubiegłym roku uchwalono Dyrektywę w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych, która definiuje praktyki wprowadzające w błąd i agresywne i ma ujednolicić ochronę przed takimi praktykami na całym obszarze UE.
W ramach celu 2 priorytetowe działania to rozwój administracyjnej współpracy Państw Członkowskich w dziedzinie ochrony konsumentów oraz rozwój mechanizmów rozstrzygania sporów konsumenckich.
Jeśli chodzi o rok 2006 i działania w ramach celu 2 „Skuteczne przestrzeganie zasad ochrony konsumentów”, środki przeznaczono przede wszystkim na działalność Europejskich Centrów Konsumenckich (8,6 mln euro), a także na działania związane z poprawą bezpieczeństwa produktów (900 tys. Euro).
Zaś aby osiągnąć cel 3 przewidziano przegląd dostępnych metod udziału organizacji konsumenckich w tworzeniu polityk Wspólnotowych, jak również uruchomienie projektów edukacyjnych i wzmacniających merytorycznie organizacje konsumenckie.
Realizacji w 2006 r. celu 3 „Włączenie organizacji konsumenckich do polityk prowadzonych przez UE” służy finansowanie kampanii informacyjnych o prawach konsumentów w poszczególnych krajach (w Polsce taka kampania była prowadzona w 2005 roku) oraz specjalistyczne szkolenia dla organizacji konsumenckich na temat prawa konsumenckiego UE, zarządzania projektami unijnymi oraz Public Relations (organizowane przez BEUC).
Organem Komisji Europejskiej odpowiedzialnym za politykę konsumencką jest Dyrekcja generalna ds. ochrony zdrowia i konsumentów (DG SANCO). Kompetencje DG SANCO są podzielone na zdrowie publiczne, bezpieczeństwo żywności oraz sprawy konsumenckie. Za jej działalność odpowiada Komisarz ds. ochrony zdrowia i konsumentów, którym obecnie jest Cypryjczyk Markos Kyprianou.
W kwietniu 2005 roku Komisja przedstawiła opracowaną przez DG SANCO Strategię działań w obszarze ochrony zdrowia i konsumentów. Był to bardzo ambitny dokument, którego istotną nowością jest łączne podejście do ochrony zdrowia i ochrony konsumentów.
Komisja zauważa w nim, że zgodnie z Art. 153 i Art. 152 Traktatu jest wiele celów łączących obie polityki UE, wśród nich:
- promocja ochrony zdrowia,
- informacja i edukacja,
- bezpieczeństwo,
-integracja polityki ochrony zdrowia i ochrony konsumentów z wszystkimi innymi politykami Wspólnot..
Cele polityki ochrony zdrowia i ochrony konsumentów osiągane są przy pomocy zbliżonych rodzajów działań, takich jak dostarczanie informacji, konsultacja interesariuszy, kampanie, szacowanie ryzyka. Połączenie obu obszarów powinno więc - zdaniem Komisji - zaowocować większą spójnością działań i lepszym `wykorzystaniem funduszy.
Wspólnym nadrzędnym - Traktatowym celem obu polityk jest poprawa jakości życia obywateli UE, cele Strategii na najbliższe lata wstępnie zdefiniowano jako:
1. ochrona obywateli przed wszelkim ryzykiem i zagrożeniem, kontrola którego wykracza nie tylko poza możliwości indywidualnych osób, ale także nuie może być skutecznie prowadzona przez pojedyncze Państwo Członkowskie (np. zagrożenia dla zdrowia, niebezpieczne produkty, nieuczciwe praktyki handlowe)
2. Wzrost zdolności obywateli do podejmowania lepszych decyzji związanych z ich zdrowiem i interesem konsumenckim
3. Ukierunkowanie działań Wspólnoty w taki sposób, by sprawy ochrony zdrowia I konsumentów stały w centrum zainteresowania i tworzenia polityk..
W swojej propozycji Komisja przewiduje następujące wzajemnie uzupełniające się wspólne działania dla obu polityk:
- poprawa komunikacji z obywatelami w celu zapewnienia im informacji, jakich potrzebują dla ochrony swojego zdrowia i interesów konsumenckich, np. poprzez otwieranie stron internetowych, kampanie zmierzające do poprawy świadomości, szersze publiczne konsultacje, badania, konferencje i punkty informacyjne.
- większe zaangażowanie organizacji konsumenckich i działających na rzecz ochrony zdrowia w tworzenie polityki w UE, np. poprzez wspieranie współpracy w ramach sieci, szersze publiczne konsultacje i lepsze przedstawicielstwo w organach konsultacyjnych. Organizacje te potrzebują aktywnych i profesjonalnych przedstawicieli, ciągle w całej Europie są one zbyt słabe.
- stworzenie w komisji metody integracji obu polityk z innymi politykami UE oraz wymiana pozytywnych doświadczeń między Państwami Członkowskimi. W zakresie polityki konsumenckiej dotyczy to przede wszystkim regulacji poszczególnych rynków, praw obywateli, konkurencji, usług interesu ogólnego, normalizacji oraz społeczeństwa informacyjnego.
Niestety negocjacje budżetowe na lata 2007 - 2013 okazały się niekorzystne dla obu polityk, w szczególności dla polityki konsumenckiej, był nawet taki moment, że budżet planowano zmniejszyć o 50%, nie rezygnując równocześnie z rozwijania powołanych w 2005 r. dwóch nowych urzędów: Europejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oraz Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC).
Zanim utworzono EFSA od 1997 r. działało 8 naukowych Komitetów oraz Komitet sterujący, z czego 5 zajmowało się bezpieczeństwem żywności (1. ds. żywności, 2.karmienia zwierząt, 3.zdrowia zwierząt, 4.środków weterynaryjnych związanych ze zdrowiem ludzi, 5.roślin), a 3 produktami nieżywnościowymi. Po utworzeniu EFSA, przejął on kompetencje komitetów `żywnościowych”, zaś komitety `nieżywnościowe' zostały zreorganizowane Decyzją Komisji 2004/210/WE
Obecnie, trwają prace, w tym konsultacje publiczne, nad opracowaniem dwóch odrębnych Programów: Zdrowia i Ochrony Konsumentów na lata 2007 - 2013. Pytania, które kieruje Komisja również do polskich rzeczników konsumentów dotyczą:
- Identyfikacji wyzwań, które czekają konsumentów w najbliższych latach:
W projekcie Strategii za największe wyzwania i tendencje spodziewane w latach 2007 - 2013 uznaje się starzenie się ludności, problemy z wykluczeniem, postępującą złożoność rynków, problemy z ukończeniem budowy Rynku wewnętrznego oraz konieczność skuteczniejszego egzekwowania prawa konsumenckiego. Jaki są inne strategiczne wyzwania dla konsumentów?
- Celów Programu, które w efekcie zmniejszenia funduszy przeznaczonych na realizację polityki konsumenckiej muszą być zrewidowane, a które obecnie są następujące:
zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów, zwłaszcza dzięki lepszemu udokumentowaniu, konsultacji i reprezentacji interesów konsumentów
zapewnienie skutecznego stosowania zasad ochrony konsumentów, zwłaszcza dzięki współpracy w ich przestrzeganiu, informację, edukację i dostęp do wymiaru sprawiedliwości
- Podejścia do Nowych Państw Członkowskich
- Poszerzenia wiedzy na temat konsumentów i rynków
- Ochrony prawnej konsumentów
- Egzekwowania prawa
- Edukacji i informacji konsumenckiej
- Integracji interesu konsumentów
- Międzynarodowych aspektów polityki konsumenckiej
Rozwój polityki konsumenckiej w Polsce rozpoczął się w latach 90-tych i inspirowany był traktatem akcesyjnym z Unią Europejską. Kompetencje w tym zakresie powierzono Urzędowi Antymonopolowemu (obecnie Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, działający na podstawie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów).
Pierwszy rządowy program polityki konsumenckiej powstał w roku 1998 i potwierdzał uznanie jako gwarantowanych praw konsumentów do bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, ochrony interesów ekonomicznych, informacji i edukacji, dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz reprezentacji.
W ramach prowadzonych działań do 2003 r. transponowano do polskiego prawa, na ogół w formie odrębnych ustaw, wszystkie dyrektywy konsumenckie UE i stworzono instytucjonalne podstawy funkcjonowania systemu ochrony konsumentów.
Strategia polityki konsumenckiej na lata 2004-2006 stanowi czwarty z kolei dokument rządowej polityki konsumenckiej na przyszłe lata. Zakres działań w ramach strategii jest ściśle skoordynowany ze wspólnotową polityką konsumencką, która od 1 maja 2004 odnosi się także do polskich konsumentów. Prowadzone działania mają doprowadzić do realizacji następujących celów:
- tworzenie bezpiecznego i przyjaznego konsumentowi rynku,
- promowanie dialogu społecznego na rzecz ochrony konsumentów i mechanizmów samoregulacji,
- tworzenie efektywnego sytemu informacji, poradnictwa i dochodzenia roszczeń konsumenckich oraz
- prowadzenie pro-aktywnej polityki informacyjnej i edukacyjnej.
UWAGA:
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów prowadzi do dnia 15 sierpnia 2006 r. konsultacje społeczne dotyczące nowej Strategii Polityki Konsumenckiej na lata 2007 - 2013. Szczegóły na stronie www.uokik.gov.pl
Wykład na szkolenia powiatowych/miejskich rzeczników konsumentów zorganizowane przez SKP i Kancelarię Adwokacką Prawa Konkurencji - Marek Tadeusiak, finansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach programu Phare 2003 - projekt PL2003/004-379/01.10/P „Wzmocnienie polityki ochrony konsumentów”
Traktat z 7 lutego 1992 r. ustanawiający Wspólnotę Europejską (Traktat z Maastricht), art. 2, tekst skonsolidowany: Dziennik Urzędowy C 325 z 24 grudnia 2002 r
Traktat, art. 3
Commission communication COM(2000) 154 final of 9 February 2000; Strategic Objectives 2000-2005 `Shaping the new Europe'.
Council Resolution on a Preliminary Programme of the European Economic Community for a Consumer Protection and Information Policy (Rezolucja Rady z dnia 14.04.1975 r. w sprawie wstępnego programu EWG dotyczącego polityki ochrony i informowania konsumentów), O.J. C 92 of 25.04.1975.
Treaty on European Union, Maastricht 7 February 1992.
Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the Economic and
Social Committee and the Committee of the Regions, Consumer policy strategy 2002-2006, (COM(2002) 208, final, Dziennik Urzędowy 2002/C 137/02
Dyrektywa 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. dotycząca sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniająca dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE, Dziennik Urzędowy L 271 , 09/10/2002 P. 0016 - 0024
Directive 2005/29/EC of the European Parliament and of the Council of 11 May 2005 concerning unfair business-to-consumer commercial practices in the internal market and amending Council Directive 84/450/EEC, Directives 97/7/EC, 98/27/EC and 2002/65/EC of the European Parliament and of the Council and Regulation (EC) No 2006/2004 of the European Parliament and of the Council ('Unfair Commercial Practices Directive').
Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic And Social Committee And The Committee Of The Regions `Healthier, safer, more confident citizens: a Health and Consumer protection Strategy'
Proposal for a DECISION OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL establishing a Programme of Community action in the field of Health and Consumer protection 2007-2013, COM (2005) 115 final
USTAWA z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. tekst jedn. z 2003 nr 86, poz. 804 ze zm.)
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Strategia Polityki Konsumenckiej na lata 2004 - 2006, www.uokik.gov.pl
6