KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA
Komunikacja międzykulturowa jest bardzo szerokim tematem obejmującym szereg zjawisk socjologicznych, psychologicznych, a nawet politycznych. W czasach urzeczywistniającego się McLuhanowskiego postulatu „globalnej wioski” mamy wciąż do czynienia z mieszaniem się kultur, cywilizacji, obyczajowości na drodze licznych migracji czy choćby zwyczajnego ogólnoświatowego przepływu informacji. Wszystko to powoduje, że kontakt z „obcym” zarówno w sensie człowieka jak i kultury staje się nieuchronnym elementem naszego codziennego życia. „Podczas komunikacji z ludźmi należącymi do innych kultur następuje konfrontacja z językiem, zasadami i normami, które różnią się od naszych.” Chcąc, nie chcąc stykamy się z tym, co jest dla nas nowe, nieznane, a przez to budzące niejednokrotnie lęk, który staje się przyczyną dystansu, nieufności, a nawet wrogości. Taki stan rzeczy często prowadzi do ksenofobii, konfliktów i zatargów pomiędzy stronami, utrudnionego lub wręcz uniemożliwionego, dialogu.
Głównym zagadnieniem, które trzeba rozpatrzyć na samym początku rozważań na temat komunikacji międzykulturowej, jest wspomniana już kategoria „obcości”. Należałoby na wstępie wyjaśnić znaczenie tego słowa, jako że będzie ono niezbędne dla właściwego przeprowadzenia dalszego toku tego wywodu. Jako obcego w potocznym języku określamy każdą osobę, która wchodzi w nowe środowisko, wkracza na tereny o niewiadomych mechanizmach i prawach tam rządzących, czy też spotyka nas po raz pierwszy. Nie możemy jednak ograniczać zakresu tego terminu tylko do nazywania poszczególnych ludzi. Obcym zwiemy również ogół tego, co stanowi dla nas jakąkolwiek zagadkę bądź niejasność. Dlatego też w obręb obcości zaliczyć możemy oprócz osób, także ideologie, światopoglądy czy obyczaje. Nieznajomość mechanizmów rządzących daną grupą społeczno-kulturową i obowiązujących w niej zasad wywołuje uczucie niepewności oraz zagubienia na skutek braku kompetencji do dekodowania nadawanych przez nią komunikatów. Możliwości prawidłowego odczytania przekazu rosną wraz ze zwiększaniem się naszego poziomu wiedzy. Brak odpowiednich podstaw do interpretacji określonych zachowań kulturowych prowadzi do kształtowania się stereotypów i swoistej kategoryzacji, dokonywanej na podstawie zasłyszanych opinii, niekoniecznie zgodnych z realnym stanem rzeczy. W ten sposób próbujemy stworzyć pewną klasyfikację, mającą pomoc nam przewidzieć możliwe zachowania komunikacyjne. Często prowadzi to do błędów, które stają się później przyczyną głębszych nieporozumień. „Żeby osiągnąć zdolność prowadzenia dialogu z przedstawicielami innych kultur bez pomyłek i konfliktów, trzeba uzyskać specjalny rodzaj kompetencji, na którą składa się zarówno intencja komunikacyjna, jak i świadomość różnicy kodów i konwencji porozumienia.” W jej obręb zaliczyć należy znajomość schematów reakcji oraz normy zachowań. Jako przykład niech posłuży historia załogi „…statku, na którym Skandynawowie pełnili rolę oficerów, a Filipińczycy stanowili załogę. Różnice kulturowe - na głębszym poziomie - doprowadziły do niepożądanych konfliktów i ostrych dysfunkcji. Skandynawowi zgodnie z tym, co preferuje europejska mentalność, w przypadku zaniedbań i uchybień uważali za swoje prawo i obowiązek służbowy - surowo ingerować i ostro pouczać Filipińczyków. Mieści się to w schemacie „szczerych, męskich, bezpośrednich i jawnych” sposobów rozstrzygania konfliktów interpersonalnych. Z punktu widzenia Filipińczyków sprawa ta wygląda jednak zupełnie inaczej: ich nawyki kulturowe podpowiadają, by w takiej sytuacji zwracać się nie wprost do zainteresowanego, a zrobić mu uwagę dyskretnie, przez trzecią osobę. Uwagi krytyczne i pretensje, kierowane wprost w ostrym marynarskim języku traktowali jako obelgi i uważali za powód do osobistej zemsty. Kapitan i oficerowie - przeciwnie - sposób filipiński gotowi byli zakwalifikować jako niedopuszczalną intrygę i obmowę poza plecami, niegodną człowieka honoru.”
Niezwykle istotne jest również opanowanie mowy gestów, ciała, mimiki, strojów, itp., czyli tego, co nazywamy komunikacją niewerbalną. W poszczególnych grupach kulturowych przekazy te różnie znaczą, a jako komunikat są odmiennie dekodowane, stając się znakiem odnoszącym się do nieraz przeciwstawnych elementów rzeczywistości. Każda kultura ma swój własny zestaw pozajęzykowych treści, które nie mogą być odczytane bez wcześniejszego zapoznania się z tym zasobem. Specyficzne są również kanały, preferowane przez daną społeczność. I tak np. strój jest nadrzędnym nośnikiem informacji dla wszelkich społeczeństw pierwotnych, ludów tubylczych, gdzie po tym, co ktoś ma na sobie rozpoznaje się jego przynależność do danej grupy oraz nierzadko status społeczny. Gesty i mimika są z kolei ulubionym niewerbalnym medium w krajach śródziemnomorskich.
Całość procesów komunikacji międzykulturowej rozgrywa się na kilku płaszczyznach, które można by wydzielić w zależności od tego, czy za komunikację międzykulturową uznamy kontakt międzyjednostkowy, grupowy czy też całych obszarów społeczno-geograficznych. Można zatem wyróżnić następujące poziomy komunikacji międzykulturowej:
komunikacja europejskiego i ogółem zachodniego świata z obszarem cywilizacji wschodu
komunikacja różnych religii
komunikacja poszczególnych grup społecznych, subkultur
komunikacja między mężczyzną a kobietą
komunikacja jednostkowa, interpersonalna
1. Zachód kontra Wschód
Niezwykle ważne przy tym zagadnieniu są źródła ewentualnych konfliktów i sprzeczności. Całość tego problemu wywodzi się z czasów zachodniego kolonializmu, kiedy to kraje Bliskiego Wschodu stały się celem swoistego podboju dla państw Europy, które wkraczając, a wręcz wdzierając się siłą w tamtejszą kulturę, przymusem zamierzały zaprowadzić własny porządek. Wyrazem tych dążeń stały się chrześcijańskie misje, typowo europejskie szkolnictwo, próby zmiany obyczajowości z kwestią statusu kobiet na czele. W wyniku tych działań doszło do licznych zatargów pomiędzy broniących swoich wielowiekowych tradycji Arabami, a kolonialistami. Narodziła się również wrogość wobec Zachodu, który dał się poznać jako zaborczy i narzucający się jako układ odniesienia we wszystkich dziedzinach życia. Ów brak przyjaznych postaw trwa do dziś i wciąż jest przyczyną rozlicznych waśni. Płynie stąd podstawowa trudność na drodze komunikacji. Wschód pamiętający przeszłe zapędy Zachodu nie wydaje się być skory do podjęcia dialogu, obawiając się, że ten znów będzie próbował dyktować swoje warunki. Niezbędna jest tu więc obustronna cierpliwość i rozwaga, a przede wszystkim otwartość na wszelką kulturową odmienność.
2. Religia.
Z poprzednim zagadnieniem wiąże się bezpośrednio kwestia konfliktów religijnych. Nieznajomość systemu wierzeń określonego społeczeństwa staje się przyczyną mylnych sądów na jej temat oraz narastania coraz większej ilości stereotypów, błędnych przekonań i uprzedzeń, stopniowo przeradzających się w postawy nieprzychylne, nieprzyjazne. Działa tutaj znana wszystkim zasada, mówiąca o tym, iż strach rodzi się z niewiedzy. Wszelkie animozje na tym tle powstające często są skutkiem właśnie owego niedoboru poznawczego. Ponadto mamy tu do czynienia z utożsamieniem obcy = zły, wywołanym przez silne tendencje unifikacyjne zachodniej formacji kulturowej, notorycznie rozpatrującej odmienne kultury w kontekście własnej. Z drugiej zaś strony niejednokrotnie napotykamy na takie wyznania, które z ogromna pieczołowitością strzegą sekretów swojej wiary, nie dopuszczając do nich nikogo z zewnątrz, a każdego, kto spróbuje bliżej się z nimi zapoznać traktują jak intruza.
3. Grupy społeczne, subkultury.
Z podobnie nieżyczliwym przyjęciem spotykają się osoby pragnące wejść w jakąś grupę. Do „nowego” podchodzi się z nieufnością, tym większą im bardziej hermetyczna jest dana społeczność. Zawsze jednak łatwiejsze okazuje się wstąpienie w określone szeregi niż pozostanie w nich. Utrzymanie się w grupie wymaga bowiem ogromnego wysiłku i zaangażowania celem jak najszybszego poznania zasad w niej rządzących, co pociąga za sobą konieczność otwarcia się i zaakceptowania owych reguł. Tego zadania nie ułatwia również brak jedności odczuwania, wspólnej bazy doświadczeń, pokrewnej przestrzeni kontekstów czy odniesień. Prowadzi to do zaniechania owego trudu i sklasyfikowania danej grupy na zasadzie omówionej już wcześniej kategoryzacji. Dzieje się to na postawie stereotypów i niekoniecznie reprezentatywnych przykładów. Jako przykład niech posłużą tu dwie subkultury: metalowców i hip-hopowców. Pierwszą niemal od samych jej początków utożsamia się z satanizmem, a druga dość powszechnie przywodzi na myśl grupki wygolonych na łyso postrachów blokowisk. Tymczasem wystarczy bliżej poznać je obie, aby stwierdzić, iż sądy te kompletnie mijają się z prawdą.
4. Płeć.
Patriarchalny charakter naszego społeczeństwa stał się przyczyną podziału zachowań komunikacyjnych na typowo męskie i kobiece. O ich specyfice zadecydował sposób wychowania uwarunkowany przez wielowiekową tradycję, która każe dziecko od samego początku przygotowywać do zgodnej z jego płcią roli społecznej. Dlatego też matka przekazuje córce wartości związane z domowym ogniskiem, macierzyństwem, wpajając jej zasady typowo kobiecego sposobu bycia, wyrażającego się w delikatności, subtelności i wdzięku. Natomiast rolą ojca jest wpoić synowi, iż to on powinien starać się o godny byt przyszłej rodziny oraz nauczenie męskich zachowań, takich jak dystans, oszczędność w okazywaniu uczuć, racjonalne myślenie. We współczesnym świecie reguły te uległy jednak zachwianiu. Pojawili się robiąca karierę, przebojowa feministka i domator zajmujący się dziećmi. Role nałożyły się na siebie, albo wręcz odwróciły, co wywołało konieczność zrewidowania opinii na temat istnienia czysto kobiecej lub męskiej sfery kulturowej. Z problemem tym muszą poradzić sobie zarówno socjologowie, jak i szeroko pojęte media, w których musi znaleźć się miejsce dla tych nowych nadawców/odbiorców.
5. Interpersonalność.
Na tę dziedzinę komunikacji miedzykulturowej składają się elementy wymienione już we wcześniejszej części tych rozważań. Aby móc skutecznie komunikować się na płaszczyźnie jednostkowej, niezbędna jest więc znajomość obszaru kulturowego, z którego pochodzi nasz rozmówca, jego hierarchii wartości, wyznawanych przekonań, grup do których przynależy, a przede wszystkim chęć podjęcia dialogu przy jednoczesnym odrzuceniu jakichkolwiek prób schematycznego osądzania. Tylko wtedy możemy liczyć na komunikacyjny sukces, tak nieodzowny dla dalszego rozwoju współczesnego świata.
BIBLIOGRAFIA
Bauman Zygmunt, Globalizacja: i co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2004.
Bem Sandra Lipsitz, Męskość, kobiecość: o różnicach wynikających z płci, Gdańsk 2000.
Dobek-Ostrowska Bogusława, Podstawy komunikowania społecznego, Warszawa 2002.
Duszak Anna, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa 1998.
Filipiak Marian, Od subkultury do kultury alternatywnej: wprowadzenie do subkultur młodzieżowych, Lublin 1999.
Globalizacja a tożsamość, red. Jerzy Zdankowski, Warszawa 2003.
Globalizacja i my: tożsamość lokalna wobec trendów globalnych, red. Romuald Piekarski,
Michał Graban, Kraków 2003.
Jessel David, Moir Anne, Płeć mózgu: o prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą,
Warszawa 2004.
Kłoskowska Antonina, Kultura masowa: krytyka i obrona, Warszawa 1980.
Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje, red. Alina Kapciak, Leszek Korporowicz, Andrzej Tyszka, Warszawa 1995.
Komunikowanie się we współczesnym świecie, red. Bożydar Kaczmarek i Katarzyna Markiewicz, Lublin 2003.
Kwaśniewski Krzysztof, Zderzenie kultur: tożsamość a aspekty konfliktów i tolerancji,
Warszawa 1982.
Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, red. John Steward,
Warszawa 2002.
Oblicza procesów globalizacji, red. Marek Pietrań, Lublin 2002.
Szymański Władysław, Globalizacja: wyzwania i zagrożenia, Warszawa 2001.
W. B. Gudykunst, Y. Yun Kim, Komunikowanie się z obcymi: spojrzenie na komunikację międzykulturową [w:] Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, red. J. Steward,
Warszawa 2002, s. 525.
A. Tyszka, Rozmowa kultur [w:] Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje,
red. A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka, Warszawa 1995, s. 13.
Ibidem, s. 18.
R. A. Dul, Komunikacja niewerbalna w teorii i badaniach [w:] Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje, red. A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka, Warszawa 1995, s. 63.
Por. E. Rejkłajtis, Zachodnia formacja a dylematy tożsamości elit kultury w świecie arabskim [w:] Globalizacja a tożsamość, red. J. Zdankowski, Warszawa 2003, s. 282-291.
6