Rodzina z problemem alkoholowym

45 minut lekcji... potem 10-15 minut przerwy... Potem 45 minut lekcji z inną klasą. Jak w tak krótkim czasie nauczyciel ma rozpoznać dziecko potrzebujące pomocy? Jak rozpoznać dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym? Co powinno zwrócić uwagę nauczycieli i osób dorosłych, co powinno być sygnałem, że dziecko wymaga pomocy lub rozmowy ze specjalistą?

Twardy świat trzech rad

By „nie zwariować” w rodzinie alkoholika, dzieci uczą się szybko trzech zasad. Jedną z nich jest sposób życia, tzn. „nie czuj” , czyli tłum w sobie uczucia, nie okazuj ich, a wtedy w domu będzie spokój i tobie będzie łatwiej żyć. Dlatego dzieci te potrafią być wzorowymi uczniami, nie sprawiającymi problemu. Z czasem nie potrafią już nawet powiedzieć co czują. Stają się jak sejf, w którym zamknięta jest bomba. Trudno jest do niego znaleźć szyfr (uświadomić dziecku, że ma prawo do uczuć, że wszystko, co czuje, jest dobre) i otworzyć go tak, żeby bomba nie wybuchła i nie zniszczyła wszystkiego dokoła (trzeba nauczyć dziecko nazywać i okazywać uczucia, zwłaszcza te trudne).
Kolejna zasada nakazuje: „nie mów” . Nikt w rodzinie alkoholowej nie nazywa problemu, bo wtedy wszyscy czują się, jakby go nie było i wobec tego nie trzeba go rozwiązywać. Matka często dzieciom tłumaczy, że „tatuś jest chory, że zmęczony, że boli go głowa”. Dziecko nie rozumie, dlaczego rodzina się tak zachowuje. Rozumie jednak, że stanie się coś złego, jeżeli powie komukolwiek o sytuacji w domu. Z jednej strony nie umie więc mówić o alkoholizmie, a drugiej wie, że nie wolno mu mówić. Z czasem zaczyna się także po prostu wstydzić. Nawiązanie kontaktu z drugą osobą dodatkowo utrudnia trzecia zasada: „nie ufaj” . Dziecko bardzo szybko uczy się, że może polegać tylko na sobie. Rodzice stają się bowiem osobami, które nie dotrzymują obietnic, okłamują, są nieprzewidywalne i zdradzają powierzone im tajemnice. Jednocześnie dzieciom nasuwa się prostu wniosek: jeśli najbliższe mu osoby nie są godne zaufania, to tym bardziej nie można liczyć na pomoc innych dorosłych, w tym nauczycieli.
Paradoksalnie, im bardziej maleje poczucie wartości dzieci z rodzin alkoholowych, tym bardziej szukają one uznania w oczach osób dorosłych i na ich opinii budują poczucie własnej wartości. To jest szansa-furtka, z której można i trzeba korzystać, by nawiązać współpracę z uczniem. Jednocześnie warto pamiętać, że te dzieci bardzo dużo w życiu doświadczyły i nawet jeśli popełnimy jakieś błędy w rozmowie z nimi, to najważniejsze jest, by ich nie odtrącić i nie pozostawić samych.

Jak być rodzicem własnego rodzica

W zdrowym domu rodzice opiekują się dziećmi, pozwalając im doświadczać różnych ról. W rodzinie patologicznej dzieci, by przetrwać, stosują rożne mechanizmy obronne (opisane wcześniej). Jednym z takich mechanizmów są sztywne i destrukcyjne role podejmowane przez dzieci, czyli określony sposób zachowania i reagowania na daną sytuację. Można powiedzieć, że na skutek doświadczeń dziecko z takiej rodziny wygląda jak dziecko, w dużej mierze zachowuje się jak dziecko, lecz dzieckiem przestaje być bardzo wcześnie.

Oto krótkie zestawienie obronnych wzorów funkcjonowania dzieci:
1. Bohater rodzinny - to najczęściej jedynak lub najstarsze dziecko, które w sytuacji domowego chaosu wyznacza sobie rolę osoby odpowiedzialnej za wszystko; rezygnuje z ważnych osobistych celów życiowych, by kształcić rodzeństwo, godzić rodziców; dziecko to ma małą świadomość swoich potrzeb i nie potrafi dbać o siebie; wyrasta z niego na ogół perfekcjonista i pracoholik, cierpiący stale na głód uznania i oceniający swoją wartość zależnie od tego, co mówią inni ludzie;
PRZYKŁADY ZACHOWAŃ:
a) stara się wszystko robić perfekcyjnie (zachowuje się wzorowo; ubiera schludnie); być najlepszy w klasie, w zawodach itp.;
b) nie potrafi pogodzić się z porażką;
c) często spóźnia się na lekcje (zajmuje się rodzicami, domem i rodzeństwem);
d) jest nad wiek odpowiedzialny i rozwinięty, jest rodzicem swoich rodziców;
e) jest często najgrzeczniejszym dzieckiem w klasie;
f) nie okazuje negatywnych uczuć;
g) nie rozmawia o swojej rodzinie lub robi to niechętnie, często przy tym kłamiąc;
h) nie umie odmawiać.
2. Wspomagacz - to dziecko najbliższe wzoru współuzależnienia; przyjmuje postawę opiekuńczą wobec rodzica; jego głównym zadaniem jest łagodzenie konfliktów między rodzicami oraz chronienie alkoholika przed skutkami jego picia; to ono wylewa alkohol do zlewu lub przynosi go do domu, żeby alkoholik nie wyszedł, by się upić; wyszukuje powody i usprawiedliwienia dla picia, manipuluje, by alkoholik pił mniej;
PRZYKŁADY ZACHOWAŃ:
a) wcześnie sam zaczyna nadużywać alkoholu;
b) trudno mu się skupić na lekcji, ciągle myśli o czymś innym;
c) nagromadzona złość nieraz powoduje nagłe, nieopanowane wybuchy gniewu;
d) często zaczyna coś robić i nie kończy;
e) nie ma marzeń i własnych planów (jego życie i myśli koncentrują się wokół pijącego rodzica);
f) nie uczestniczy w dyskotekach i innych imprezach.
3. Kozioł ofiarny - to częsty odbiorca agresji alkoholika, wyrzutów i upokorzeń; jest „tym złym” w rodzinie; na niego przelewana jest cała odpowiedzialność za niepowodzenia problemy rodziny; dziecko takie, chcąc za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę rodziców, zaczyna rozrabiać, wagarować i przysparzać problemów; zżera go złość na rodziców, za to, że go nie kochają, i na rodzeństwo, że jest bardziej kochane; złość ta jest jednak często maskowaniem uczuć związanych z samotnością, odrzuceniem i poczuciem krzywdy;
PRZYKŁADY ZACHOWAŃ:
a) dziecko jest przeważnie złym uczniem; łamie wszelkie zasady i reguły;
b) wagaruje, ucieka z domu;
c) odcina się od bliskich, a uznania szuka w grupach z marginesu społecznego;
d) jest zbuntowane i agresywne;
e) często sięga po alkohol i inne środki psychoaktywne, stając się w ten sposób kandydatem na przyszłego potencjalnego alkoholika;
f) nastolatki wcześnie rozpoczynają życie seksualne.
4. Maskotka - to dziecko urocze, przymilne, pełne wdzięku; czuje się odpowiedzialne za rozładowanie napięć w domu, ale czyni to żartami, psotami, zręcznie opowiedzianym dowcipem; u podstawy tego zachowania leży lęk wzmacniany faktem, że nikt nie traktuje „błazna” poważnie, a on sam zatraca granicę między rzeczywistością a żartem, zawsze robiąc dobrą minę do złej gry; charakterystycznym uczuciem maskotki jest strach, często nie do końca uświadomiony;
PRZYKŁADY ZACHOWAŃ:
a) komik klasowy;
b) zwraca na siebie uwagę poprzez śmieszne żarty, głupie zachowania;
c) życie „traktuje z przymrużeniem oka”;
d) często nie może przez dłuższy czas usiedzieć na miejscu;
e) często nie słucha nauczyciela i nie jest w stanie spokojnie pracować;
f) na trudną sytuację najczęściej reaguje śmiechem lub żartem.
5. Aniołek - stara się dokładnie wykonywać wszystkie polecenia i łatwo przystosowuje się do warunków, pozostając prawie niezauważalne; jest zwykle najmłodszym dzieckiem w rodzinie, wycofanym w świat swoich fantazji i marzeń; ma silnie wykształcony odruch ucieczki w sytuacjach trudnych oraz gotowość do tzw. przymykania oczu i udawania, że nie ma czegoś, co jest; jest dzieckiem nie stawiającym żadnych wymagań ani żądań; często jest także nazywane „dzieckiem zapomnianym” - nikt bowiem nie daje mu tego, co w dzieciństwie niezbędne: nikt nie interesuje się, co ono robi, nikt nie chwali za osiągnięcia, nikt nie łagodzi dziecinnych lęków; zagubione dziecko nie buntuje się, ale znosi biernie swój los;
PRZYKŁADY ZACHOWAŃ:
a) dziecko bardzo ciche i niezauważalne;
b) ma swój wyimaginowany świat i zmyślonych przyjaciół;
c) czasem do szkoły przynosi ulubioną lalkę;
d) z powodu nieśmiałości i cichości, często jest upokarzane;
e) często to ono podpiera ściany na korytarzu;
f) nie spotka się go na boisku czy w grupie kolegów lecz raczej w chórze szkolnym lub nad jakimś trudnym zadaniem, zleconym przez nauczyciela, albo w kącie przy lekturze ulubionej książki;
g) ulega słabostkom (nadwaga, zaspokajanie apetytu na smakołyki)*.

Nieme prośby o pomoc

Powstają jeszcze inne sygnały, które wskazują na występowanie problemu alkoholowego w rodzinie dziecka.
1. Sygnały związane z wyglądem ucznia:
a) chodzenie w znoszonych, dziurawych ubraniach;
b) brak niektórych ubrań (np. dresów, adidasów);
c) brak przyborów szkolnych;
d) sińce i znaki po uderzeniach, opór ucznia przed ćwiczeniem w krótkich spodenkach, przed przebieraniem się;
e) wygłodzenie; niezdrowy wygląd.

2. Sygnały związane z zachowaniem w grupie:
a) izolowanie się od otoczenia;
b) niebranie udziału w imprezach, wycieczkach;
c) strach przed wystąpieniami na forum klasy;
d) nienawiązywanie bliższych kontaktów z rówieśnikami lub poszukiwanie przyjaciół w środowiskach z marginesu społecznego;
e) agresja wobec otoczenia (bicie kolegów; wyzwiska; kłótnie);
f) trudności z mówieniem o własnych uczuciach;
g) duża zmienność przeżywanych emocji (często dana emocja jest nieadekwatna do sytuacji);
h) strach przed niektórymi miejscami;
i) kłamanie „na zawołanie” nawet w błahych sprawach.

3. Sygnały związane z zachowaniem wobec osób dorosłych:
a) nieposłuszeństwo na lekcjach; ignorowanie poleceń nauczyciela;
b) „pyskowanie”;
c) zachowania agresywne;
d) strach przed rozmową z osobami dorosłymi; unikanie takich rozmów;
e) zachowanie „przytulanki”, która niemal trzyma się „spódnicy” nauczycielki;
f) „branie do serca” każdej, nawet najdrobniejszej opinii, a przy tym niezwykła pamiętliwość szczegółów (np. drobnych żartów);
g) strach przed dotykiem (dziecko nie chce, by je głaskano czy przytulano).

4. Sygnały związane z zachowaniem wobec rodziców:
a) niepoznawanie rodziców;
b) silny opór przed wracaniem z nimi do domu;
c) strach przed rodzicami (np. dziecko zaczyna się inaczej zachowywać przed końcem lekcji, pojawia się panika, lęk).

5. Sygnały związane z zachowaniem wobec siebie:
a) autoagresja (bije sam siebie, bije się po twarzy, wyrywa sobie włosy);
b) mówienie do siebie;
c) posiadanie wyimaginowanego przyjaciela;
d) picie alkoholu, sięganie po narkotyki, osobliwy i rzucający się w oczy styl ubioru;
e) niskie poczucie własnej wartości.

6. Sygnały związane z powierzanymi im zadaniami:
a) nieodrabianie prac domowych;
b) zapominanie o powierzonych im zadaniach;
c) dużo nieobecności w szkole, wagary;
d) trudności z koncentracją i z pamięcią.

7. Inne.
Tu można zaliczyć sygnały i wskazówki zawarte w twórczości dzieci alkoholików. Powszechnie wiadomo, że twórczość plastyczna jest formą ekspresji uczuć i emocji. Rysowanie, klejenie itp. są czynnościami, podczas których dzieci nieświadomie „mówią” prawdę o swojej sytuacji i niejednokrotnie „wołają” o pomoc.
Warto, by nauczyciel w ramach poznawania uczniów poprosił ich o narysowanie rodziny (nie wolno mówić, czyjej - swojej lub nie - po prostu rodziny), przy użyciu kredek ołówkowych. Na pewne cechy rysunku nauczyciel (nawet początkujący) powinien od razu zwrócić uwagę i zapewnić dziecku kontakt z pedagogiem czy psychologiem w celu wyjaśnienia wątpliwości. Do tych sygnałów należą wszelkie odchylenia od normy charakteryzującej rysunki dzieci w danym wieku a także:
1) słabo zintegrowane części ciała lub brak niektórych części ciała;
2) niewielkie wymiary postaci;
3) zmniejszenie postaci ojca czy matki, bądź narysowanie ich w sposób mniej staranny niż pozostałych członków rodziny;
4) przesadnie duże wymiary postaci;
5) deformacje postaci ludzkich;
6) izolowanie własnej postaci od reszty rodziny;
7) pominięcie postaci lub członka rodziny;
8) pominięcie własnej postaci lub pomniejszenie jej;
9) malowanie jednym kolorem;
10) używanie dużej ilości koloru czarnego;
11) silny nacisk kredki na kartkę (kredka przebija na drugą stronę);
12) sztywne i krótkie kreski (mało ruchów półkolistych);
13) bardzo małe rysunki, zajmujące niewielką część kartki;
14) rysunki przedstawiające sceny z życia rodzinnego związane z przemocą czy piciem alkoholu.

Uwaga! Trzeba pamiętać, że chłopcy z reguły rysują gorzej niż dziewczęta.
Trzeba pamiętać, że wystąpienie któregokolwiek z tych symptomów nie oznacza jednoznacznie, że dziecko jest synem lub córką alkoholika i kwalifikuje się do natychmiastowej pomocy. Warto jednak poobserwować dziecko i w razie wątpliwości skontaktować z pedagogiem lub psychologiem.

Małgorzata Chojak
NOTKA:
Małgorzata Chojak - doktorantka w Instytucie Pedagogiki UMCS, wychowawczyni w MOW, pracownik socjalny OPS

* S. Wegscheider-Cruse, Nowa szansa - nadzieja dla rodziny alkoholowej, Warszawa, Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 2000, s. 87-145; W. Sztander, Poza kontrolą, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1995, s. 15-19; M. Kucińska, Bohater, maskotka, niewidzialne dziecko, „Charaktery”, nr 11, 2002, s.40-43.

---