Elwira Flis

i

Krzysztof Flis

PROCES BADANIA STATYSTYCZNEGO.

RODZAJE BADAŃ

Badanie statystyczne to zespół czynności, których celem jest zebranie, odpowiednie przetworzenie i analiza informacji dotyczących określonej na początku badania zbiorowości (populacji) statystycznej i cech poszczególnych jednostek tej zbiorowości podlegających badaniu.

Wstępem do wszelkiego rodzaju badań statystycznych jest więc określenie przedmiotu i zakresu badania, czyli zdefiniowanie zbiorowości, jednostek i cech statystycznych, które będą podlegały badaniu.

Przedmiotem badań są określone zbiorowości (populacje), które stanowią zbiór jednostek powiązanych ze sobą logicznie i jednocześnie nie identycznych.

Badania statystyczne prowadzone są w kilku etapach. W literaturze przedmiotu najczęściej wymienia się cztery podstawowe etapy badania statystycznego :

Tabela 1. Etapy badania statystycznego

Prawidłowa realizacja poszczególnych etapów badania decyduje o prawidłowości całego badania i zrealizowaniu założonego celu. Jeżeli którykolwiek z etapów zostanie niezrealizowany nieprawidłowo to cel badania nie zostanie osiągnięty a tym samym wyniki badania będą bezużyteczne lub będą podstawą nietrafnych decyzji.

Tabela 1. Etapy badania statystycznego

ETAPY BADANIA STATYSTYCZNEGO	Wykaz czynności wchodzących w skład danego etapu
I. Przygotowanie badania	1. programowanie badania 2. ustalenie celu badania statystycznego (określenie ogólnych oraz szczegółowych celów badania i hipotez roboczych) 3. określenie przedmiotu badania (zbiorowości i jednostki statystycznej pod względem rzeczowym, terytorialnym i czasowym) 4. ustalenie zakresu badania - właściwe określenie jednostki sprawozdawczej (źródeł danych) czyli materiału statystycznego 5. decyzja co do metody badania (pełne czy częściowe) 6. dobór jednostek do próby 7. sporządzenie harmonogramu - planu badania i wydatków 8. sporządzenie odpowiedniej liczby kopii formularzy i instrukcji statystycznych 9. przeszkolenie osób prowadzących obserwację statystyczną
II. Obserwacja statystyczna (zebranie materiału i przygotowanie do opracowania)	1.ustalenie wartości cech ilościowych lub odmian cech jakościowych u wszystkich jednostek badanej zbiorowości (generalnej bądź próbnej) 2.kontrola formalna i merytoryczna zebranych danych
III. Opracowanie i prezentacja materiału statystycznego	1. grupowanie lub klasyfikacja 2.zliczanie danych 3.tabelaryczna prezentacja materiału statystycznego 4. graficzna prezentacja materiału statystycznego
IV. Analiza opracowanego materiału statystycznego - podstawa wyciągnięcia wniosków	1.opis statystyczny 2. wnioskowanie statystyczne (badania częściowe- próba losowa)

Aby badanie można było uznać za statystyczne musi ono spełniać następujące warunki:

Rysunek 1. Warunki badania statystycznego

Każde badanie statystyczne wymaga ustalenia właściwej metody, gdyż dysponujemy wieloma sposobami poznawania własności zbiorowości statystycznych. Odpowiedni wybór metody decyduje o jakości badania, tzn. przede wszystkim rzutuje na możliwość dokładnej analizy zebranych materiałów statystycznych i wnioskowanie na ich podstawie. Wybór metody uzależniony jest od:

Rysunek 2. Czynniki warunkujące wybór metody

Najważniejszymi z nich są czynniki natury statystycznej, do których zaliczamy: cel badania, rodzaj zbiorowości statystycznej, temat badania i stopień jego szczegółowości.

Występują też czynniki, które można nazwać czynnikami pozastatystycznymi, rzutującymi na proces organizacji badania. Głównie są to ograniczone ilości środków, jakimi rozporządzamy na przeprowadzenie badania, tzn. ograniczone fundusze oraz możliwości techniczne i materiałowe (druk odpowiedniej liczby formularzy i instrukcji statystycznych), ograniczona liczba osób, które mogą być zatrudnione w prowadzeniu badania. Wypada również wspomnieć już na marginesie o dużym znaczeniu czynnika czasowego, co oznacza, że wybór metody zależy od długości okresu, jakim dysponujemy na przeprowadzenie badania. Ponieważ na większość czynników pozastatystycznych możemy w mniejszym lub większym stopniu wpływać, dlatego wszelkie próby modyfikacji metod badan statystycznych rozpoczynamy właśnie do tej grupy czynników.

Rysunek 2. Czynniki warunkujące wybór metody

Podstawowe kryterium podziału metod badań statystycznych związane jest z udziałem zbiorowości statystycznej w badaniu. Jest więc to podział ze względu na liczbę jednostek statystycznych objętych badaniem. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się następujące metody badań statystycznych:

Rysunek 3. Metody badań statystycznych

Badania pełne (kompletne, całkowite, wyczerpujące) - polegają na tym, że informacje o badanych cechach statystycznych są gromadzone od wszystkich jednostek statystycznych wchodzących w skład zbiorowości statystycznej.

Badania niepełne (niekompletne, częściowe, fragmentaryczne) - obejmują wybrane jednostki zbiorowości statystycznej.

Decyzja o przeprowadzeniu częściowego badania statystycznego zamiast pełnego może być podjęta z następujących przyczyn:

• zbiorowość statystyczna jest tak liczna, ze badanie pełne byłoby zbyt kosztowne bądź wymagałoby zbyt długiego czasu

• badanie ma charakter niszczący

• chodzi jedynie o wyniki orientacyjne

W praktyce badania częściowe są stosowane częściej niż badania pełne. Wynika to stąd, że nie zawsze jest możliwe zbadanie całej zbiorowości generalnej dotyczy to zbiorowości bardzo licznych lub zbiorowości nieskończonych występujących w naukach eksperymentalnych. Za badaniami częściowymi przemawiają względy ekonomiczne (obniżają one koszty badań) oraz aktualność wyników badania (skracają czas przeprowadzonych badań). Badania częściowe musza być stosowane wtedy gdy jednostki statystyczne w trakcie badań ulęgają zniszczeniu (np. badanie jakości produktów).

Szacunek statystyczny (szacunek wartości) - polega na określeniu przybliżonej wielkości zjawisk, jeżeli między wielkościami tych zjawisk występuje jakiś związek.

Rysunek 3. Metody badań statystycznych

Innym kryterium podziału badań statystycznych jest częstotliwość ich prowadzenia. Na podstawie tego kryterium wyróżniamy następujące rodzaje badań pełnych i częściowych:

Rysunek 4. Rodzaje badań pełnych i częściowych

Badania ciągłe - polegają na tym, że obserwowanie i rejestrowanie określonych zdarzeń i faktów odbywa się w sposób ciągły. Dotyczą one tylko niektórych, ściśle określonych faktów i zdarzeń. Przykładem tego typu badania statystycznego jest np. rejestracja urodzeń, zgonów, małżeństw przez urzędy stanu cywilnego.

Badania okresowe są badaniami powtarzalnymi - prowadzi się je w pewnych zazwyczaj ściśle określonych odstępach czasu. Przykładem tego typu badań są np. powszechne spisy ludności, spisy rolne , przemysłu.

Badania doraźne (sporadyczne, jednorazowe) są prowadzone wówczas, gdy zapotrzebowanie na określony rodzaj informacji pojawia się bardzo rzadko i jest spowodowane nieprzewidzianymi przyczynami. Przykładem tego typu badań są np. klęski żywiołowe spowodowane powodzią lub pożarem.

Rysunek 4. Rodzaje badań pełnych i częściowych

Rysunek 5. Podział badań statystycznych

Najczęściej stosowanymi badaniami pełnymi są:

Spis statystyczny - jest to badanie polegające na zbieraniu informacji o wartości cechy statystycznej bezpośrednio o wszystkich jednostkach tworzących zbiorowość statystyczną. Jest to doraźne lub okresowe badanie statystyczne obejmujące wszystkie jednostki zbiorowości statystycznej (np. w Polsce przeprowadza się np. co 10 lat narodowy spis powszechny ludności). Informacje te są zbierane od rachmistrzów spisowych a następnie utrwalane na formularzach spisowych przygotowanych przez instytucję organizującą spis. Jest to badanie kosztowne i wymaga odpowiedniego przygotowania technicznego i organizacyjnego.

Rejestracje statystyczne - polegają na wpisywaniu zdarzeń i faktów do odpowiednich rejestrów a te zarejestrowane fakty i zdarzenia tworzą materiał statystyczny. Przy rejestracji statystycznej nie występuje tak jak przy spisie bezpośrednia obserwacja statystyczna lecz informacja jest zgłaszana w punktach rejestracyjnych. Wyróżniamy 3 rodzaje punktów rejestracji statystycznej:doraźną, jednorazową i bieżącą

Rejestracja doraźna - polega na tym, że w wyznaczonym okresie określone osoby zgłaszają się w wyznaczonych miejscach i udzielają odpowiednich informacji np. rejestracja przed poborowa.

Rejestracja jednorazowa jest odmianą spisu statystycznego, różni się zakresem, który jest węższy od spisu i techniką przeprowadzania np. rejestracja zakładów rzemieślniczych.

Rejestracja bieżąca polega na ciągłym, bieżącym i systematycznym notowaniu określonych zdarzeń i faktów będących przedmiotem badania (np. ewidencja urodzeń, ewidencja ruchu ludności, rejestracja przedsiębiorstw (REGON) itp.

Sprawozdawczość statystyczna - polega na przekazywaniu przez jednostki sprawozdawcze osoby fizyczne, podmioty gospodarcze i instytucje jednostkom nadrzędnym lub organom statystycznym określonych informacji liczbowych opisowych obligatoryjnie na odpowiednich formularzach wykorzystując zarówno opis liczbowy jak i słowny np. zeznania podatkowe. Jest to najbardziej powszechna metoda badań statystycznych pełnych.

Wśród badań statystycznych częściowych wyróżnia się:

Badania reprezentacyjne - oparte są na części zbiorowości wybranej losowo aby stanowiła ona miniaturowy obraz całej zbiorowości. Ta wybrana grupa jednostek nazywa się próbą. Podstawowym problemem w stosowaniu metody reprezentacyjnej jest odpowiedni dobór jednostek próby tak aby próba stanowiła odzwierciedlenie badanej zbiorowości statycznej. Zebrane wyniki uogólniamy na całą zbiorowość. Badania te są bardzo wartościowe bo pozwalają z dużym prawdopodobieństwem uogólnić wyniki uzyskane ze zbiorowości próbnej na całą populację generalną i są tańsze od badań całkowitych.

Badania monograficzne - polegają na szczegółowym, z wielu punktów widzenia potraktowanym opisie i analizie wybranej jednostki statystycznej lub niewielkiego zespołu jednostek. Wybrana w sposób świadomy jednostka powinna być typowa, powszechnie występująca lub wskazująca kierunek rozwoju, a więc przodująca. Jest to ustalona część zbiorowości, obejmuje obserwację grupy społecznej, wsi, miasta np. przykładem badania monograficznego jest badanie warunków życia ludności w mieście Stalowa Wola w pewnym okresie czasu.

Badania ankietowe - badania sondażowe prowadzi się w sytuacjach, w których chcemy ustalić nie same fakty, lecz opinie o nich. Informacje o zbiorowości statystycznej lub zjawiskach są gromadzone za pomocą ankiety rozesłanej do ściśle określonych osób, instytucji lub przedsiębiorstw lub losowo wybranych respondentów. Są dość często wykorzystywaną metodą badań i sprowadzają się głównie do zbierania informacji pierwotnych. Wymagają dobrego opracowania ankiety np. preferencje konsumentów, ocena poziomu życia w gospodarstwach domowych, badania opinii publicznej przeprowadzane przez OBOP.

Kolejną metodą badań statystycznych jest szacunek statystyczny - jest to takie postępowanie, w którym na podstawie pewnych znanych nam cech zbiorowości ustalamy liczbowo inne nieznane, te same lub pokrewne cechy tej samej zbiorowości. Przeprowadzenie szacunku jest możliwe wówczas gdy między znanymi a nieznanymi cechami występują określone relacje liczbowe oraz gdy dobrze znamy pod względem merytorycznym problematykę, której szacunek dotyczy.

Metody szacunku statystycznego:

Interpolacja - polega na szacowaniu nieznanych wartości cechy w dowolnym punkcie przedziału na podstawie znanych, dostępnych wartości sąsiednich (późniejszych lub wcześniejszych) należących do tego przedziału.

Ekstrapolacja - polega na ustalaniu nieznanych wielkości w dowolnym punkcie wykraczającym poza przedział wartości znanych np. prognozowanie.

Badania statystyczne są niezbędnym narzędziem stosowanym przez przedsiębiorstwa i instytucje występujące na rynku. Dzięki informacjom z nich uzyskanych łatwiej jest podejmować strategiczne działania rynkowe.

Bibliografia:

1. Komosa A., Musiałkiewicz J., Statystyka, Wyd. EKONOMIK, Warszawa 2002;

2. Michalski T., Statystyka, Wyd. WSiP, Warszawa 1999;

3. Seidel R., Statystyka, Wyd. eMPi2, Poznań 1997;

4. Sobczyk M., Statystyka, Wyd. UMCS, Lublin 1998;

5. Tatarzycki P., Statystyka po ludzku, Wyd. Złote myśli,

1

Szacunki interpolacyjne i ekstrapolacyjne

Badania niepełne (częściowe) - obejmują niektóre jednostki

Badania pełne (całkowite, wyczerpujące) - obejmują wszystkie jednostki danej zbiorowości statystycznej

Wybór metody

uzależniony jest od

czynnika czasowego

ilości środków jakimi rozporządzamy na przeprowadzenie badania

szczegółowości badania

tematu badania

rodzaju zbiorowości

statystycznej

celu badania

Musi określać prawidłowości charakteryzujące całą zbiorowość

Prawidłowości musza dotyczyć zmiennych (cech) w tej zbiorowości

Musi dotyczyć zbiorowości statystycznej

Warunki badania statystycznego

sprawozdawczość statystyczna

ekstrapolacja

interpolacja

badanie reprezentacyjne

badanie monograficzne

badanie ankietowe

bieżąca

jednorazowa

rejestracja statystyczna

spis statystyczny

SZACUNEK STATYSTYCZNY

BADANIE CZĘŚCIOWE

BADANIE PEŁNE

BADANIA STATYSTYCZNE

stosowanych metod analizy (opis lub wnioskowanie statystyczne)

Badania pełne mogą być:

doraźne

ciągłe

okresowe

---