POSTĘPOWANIE CYWILNE

PRAWO POSTĘPOWANIA to prawo o charakterze instrumentalnym regulujące działalność określonych podmiotów mającą na celu urzeczywistnienie albo tylko ustalenie prawa materialnego w ujęciu indywidualno- konkretnym w sytuacji, gdy urzeczywistnienie to nie nastąpiło albo nie może nastąpić w zwykłym obrocie prawnym albo też gdy zachodzi potrzeba ustalenia istnienia albo nieistnienia tego prawa.

PRAWO MATERIALNE to prawo, które sąd stosuje rozstrzygając o przedmiocie postępowania.

PRAWO JURYSDYKCYJNE reguluje przesłanki, przy istnieniu albo nieistnieniu których dopuszczalne jest w prawidłowo wszczętym i przeprowadzonym postępowaniu rozstrzygnięcia na podstawie prawa materialnego o przedmiocie postępowania.

Rodzaje postępowań:

1. sądowe:

a) cywilne,

b) karne,

c) sądowo- administracyjne,

d) konstytucyjne ( przed TK i TS ),

2. niesądowe:

a) administracyjne,

b) legislacyjne

POTĘPOWANIE CYWILNE to prawnie zorganizowane działanie ludzkie służące załatwianiu spraw cywilnych ( czyli rozpoznaniu tych spraw, przymusowym wykonaniu orzeczeń sądowych i innych aktów w tych sprawach oraz dokonywanie innych czynności w tych sprawach ), a więc

a) ustalaniu i urzeczywistnianiu norm prawnych indywidualno- konkretnych z zakresu prawa cywilnego,

b) wydawaniu zarządzeń, zwolnień, zezwoleń, mających znaczenie prawne,

c) prowadzeniu działalności dokumentacyjno- rejestrowej mającej znaczenie prawne,

d) dokonywaniu innych czynności określonych w ustawie,

Z punktu widzenia celu postępowania cywilnego rozróżnić należy:

a) POSTĘPOWANIE ROZPOZNAWCZE ma na celu ustalenie istnienia albo nieistnienia normy prawnej indywidualno- konkretnej,

- proces,

- postępowanie nieprocesowe,

- postępowanie zabezpieczające,

- postępowanie w razie zaginięcia luz zniszczenia akt,

- postępowanie o uznanie orzeczeń sądów zagranicznych,

- postępowanie przed sądem polubownym,

- postępowanie o nadanie ( zagranicznemu ) tytułowi egzekucji klauzuli wykonalności,

b) POSTĘPOWANIE WYKONAWCZE ma na celu przymusowe urzeczywistnienie tej normy.

- właściwe postępowanie egzekucyjne

c) POSTĘPOWANIE ROZPOZNAWCZO- WYKONAWCZE,

- postępowanie układowe,

- postępowanie upadłościowe,

W postępowaniu cywilnym występują:

a) POSTĘPOWANIE GŁÓWNE ( w sprawie ) mające bezpośrednio na celu załatwienie sprawy cywilnej, w której zostało wszczęte,

b) POSTĘPOWANIE WYPADKOWE mające na celu rozstrzygnięcie kwestii proceduralnej, warunkujące częstokroć możliwość przeprowadzenia postępowania głównego lub ubocznego ( np. zbadanie czy dana strona posiada zdolność procesową ),

c) POSTĘPOWANIE UBOCZNE mające na celu rozstrzygnięcie kwestii proceduralnej związanej z postępowaniem głównym, nie warunkującej jednak możności jego przeprowadzenia ( np. postępowanie o zwolnienie od kosztów sądowych ).

Prawo rzymskie nie znało rozróżnienia prawa procesowego i materialnego, choć Gaius w swych Instytucjach poświęca księgę IV "prawu, które dotyczy powództw" ( ius, quod ad actiones pertinet ). Inny był także sposób rozumowania:

Dzisiaj: "Jeżeli mam uprawnienie, to otrzymam ochronę procesową"

W Rzymie: "Jeżeli otrzymam ochronę procesową, to mam uprawnienie"

Stąd rzymskie prawo procesowe przedstawia się najczęściej przed prawem materialnym

PROCES to w prawie rzymskim umowa stron tej treści, że spór zostanie rozstrzygnięty przez osobę trzecią- sędziego rozjemczego, wyrok nie mógł decydować o kwestii umową nie objętej..

Sposoby na urzeczywistnienie swego prawa:

1. POMOC WŁASNA- realizowana jedynie siłami zainteresowanej jednostki bądź grupy społecznej,

a) o charakterze zaczepnym ( ofensywnym ) zmierzająca do zmiany istniejącego stanu rzeczy ( samopomoc ), aby ją zwalczyć, stosowano rozmaite sankcje:

- ustawy julijskie: przepadek mienia, infamia,

- dekret boskiego Marka ( 161- 180 ): wierzyciele, którzy dochodzili swych roszczeń inaczej niż na drodze postępowania sądowego tracili te należności,

- konstytucja 389 ( w przypadku pozasądowego dochodzenia prawa własności utrata tego prawa ),

Paulus: "Ochrona prawa należy do władzy" ( podniesiona do rangi ogólnej zasady prawnej w Digestach ).

b) o charakterze obronnym ( defensywnym )- zmierzająca do utrzymania istniejącego stanu rzeczy ( obrona konieczna )- jest to odparcie siłą siły, która jest poważna, bezpośrednia i poważna.

VIM.. VI DEFENDERE OMNES LEGES OMNIAUE IURA PERMITTUNT- "Wszystkie ustawy i wszystkie prawa pozwalają się bronić przed siłą przy użyciu siły".

2. POSTĘPOWANIE POLUBOWNE

SĄD POLUBOWNY to niepaństwowy sąd powołany zgodną wolą stron stosunku cywilnoprawnego do rozstrzygnięcia/rozstrzygania sporu między nimi wyrokiem mającym moc równą wyroku sądu państwowego. Sąd ten nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, lecz jedynie rozpoznaje i rozstrzyga sprawy cywilne.

a) stały- istniejący już w chwili zapisu ( sądownictwo biskupie w cesarstwie chrześcijańskim- Episcopalis audientia ),

b) powołany ad hoc- arbiter jako osoba prywatna lub kolegium sędziów,

ZAPIS NA SĄD POLUBOWNY to nieformalna umowa stron o poddaniu sprawy pod rozstrzygnięcie tego sądu ( compromissum ) zabezpieczana karami umownymi ( stipulationis poenae ) na wypadek niewykonania rozstrzygnięcia.

receptum arbitri- nieformalna umowa przez którą dana osoba przyjmowała dobrowolnie na siebie funkcję arbitra, sankcjami za niedotrzymanie przez niego zobowiązania były pretorskie środki przymusu- grzywna ( multa ) lub wzięcie w zastaw przez magistraturę określonych przedmiotów ( pignoris capio )

W prawie justyniańskim istniały 2 sposoby zapisu:

a) pisemnie lub przez oświadczenie do protokołu sądowego polubownego przy jednoczesnej przysiędze stron i arbitra,

b) poprzez uznanie rozstrzygnięcia sporu w formie pisemnej lub milcząco przez niedokonnanie opozycji ( attestatio ) w ciągu 10 dni.

Jeżeli strona uchyla się od wyroku sądu polubownego, wówczas druga strona może wnieść skargę ( powód- actio in factum ) albo zarzut ( pozwany- exceptio veluti pacti ) przed sąd państwowy, skierowane na niewykonanie orzeczenia,.

3. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM PAŃSTWOWYM, o którym mowa będzie dalej.

a) postępowanie legisakcyjne,

b) postępowanie formułkowe,

c) postępowanie kognicyjne

PODMIOTAMI POSTĘPOWANIA CYWILNEGO są podmioty uprawnione do dokonywania czynności postępowania we własnym imieniu, względnie w imieniu państwa. Dzielą się na:

1. Organy procesowe,

a) magistratury jurysdykcyjne:

W Rzymie:

- konsulowie w zakresie jurysdykcji niespornej ( iurisdcitio voluntaria )

- pretorowie ( od 367 r. p.n.e. ) w zakresie jurysdykcji spornej ( iurisdictio contetntiosa )

- edylowie kurulni ( w sprawach targowe z dziedziny handlu niewolnikami )

W Italii i na prowincjach

- pretor peregrynów ( od 242 r. p.n.e. ),

- urzędnicy delegowani przez władze municypalne w Italii,

- namiestnicy w prowincjach ( proconsul, legatus ) oraz delegowani przez nich urzędnicy ( kwestorowie ),

- rada przyboczna ( consilium ) dobierana do pomocy przez magistratusa

Od organów procesowych należy odróżnić personel wykonawczy, sprawujący jedynie pomoc techniczną: pisarze ( scribae ), strażnicy przyboczni ( lictores ), posłańcy ( viatores ).

WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU ( forum competens ) to zakres spraw, które sąd ten może rozpoznawać lub też zakres czynności pełnionych przez ten sąd.

WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA oznacza zakres spraw, które mogą rozpoznać sądy ze względu na przedmiot tych spraw: Ze względu na to dzielono sprawy na:

- causae maiores ( sprawy większe ),

- causae minores ( sprawy mniejsze )

Jurysdykcja magistratury obejmowała:

a) sądownictwo sporne ( iurisdictio cententiosa ), polegające na kierowaniu postępowaniem sądowym in iure:

- do oznacza wyznaczenie sędziego do postępowania in iudicio,

- dico- słowa uroczyście wypowiadane przez magistraturę w postępowaniu in iure,

- addico- przysądzenie przedmiotu sporu po stronie procesowej, jeżeli proces kończył się w postępowaniu in iure,

b) sądownictwo niesporne ( iurisdictio voluntaria- gdy chodziło o sporządzenie pewnego aktu prawnego przy współudziale magistratury ),:

c) prowadzenie procesu i wydawanie wyrokó w postępowaniu nadzwyczajnym,

d) wydawanie rozporządzeń tymczasowych ( w razie stosowania interdyktów, missio in possesionem, restitutio in integrum ),

WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWA to zakres sprawy, które mogą rozpoznać sądy poszczególnych okręgów sądowych.

- ogólna ( ACTOR SEQUITUR FORUM REI )- Powód podąża za sądem pozwanego,

- przemienna ( powód może wybrać sąd właściwości ogólnej bądź inny wskazany w ustawie )

- wyłączna ( w pewnych przewidzianych przez ustawę wypadkach powództwo należy wytoczyć przez sąd wskazany w ustawie ):

- forum delicti comissi ( sąd miejsca popełnienia deliktu ),

- forum rei sitae ( sąd miejsca popełnienia rzeczy ),

- forum contractus ( sąd miejsca zawarcia kontraktu ),

- forum soluti contractus ( sąd miejsca wykonania kontraktu ),

Ze względu na źródło określające właściwość miejscową rozróżnić należy:

- właściwość ustawową ( określoną przez ustawę ),

- właściwość umowna ( strony mogły także wybrać dowolny sąd dla rozpatrzenia swej sprawy- proragatio fori- umowa prorogacyjna ),

- właściwość delegacyjna ( wyznaczona przez odpowiedni organ procesowy ),

WŁAŚCIWOŚĆ FUNKCJONALNA oznacza zakres czynności pełnionych przez dany sąd.

b) sędzia, mogący występować jako:

- przewodniczący,

- sąd jednoosobowy ( jednostkowy- iudex unus ), osoba prywatna ( iudex privatus ) powołana do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, na drodze losowaniu lub porozumienia między stronami przez magistraturę i uczestników sporu na podstawie państwowej listy osób, które odpowiadały stawianym wymogom ( album iudicum selectorum ) układanej przez pretora ( za republiki ) i cesarza ( za pryncypatu )

- arbiter- sędzia ( zazwyczaj kilku ), który rozstrzygał spory o podział gruntów, o miedzę graniczną, później zaś sprawy, w których chodziło o rozstrzygnięcie wątpliwego stosunku prawnego między stronami, np. sprawy o podział spadku ( sąd ten nazywał się arbitrium- nie należy mylić go z sądem polubownym ),

- rekuperator- w kolegiach złożonych z 3 lub 5 delegowanych przez gminy- należały do nich przeważnie sprawy o status oraz interdyktalne ( należące do procesów sumarycznych ),

- członek sądu kolegialnego- sąd centumwiralny ( centumviri- "stu mężów"- początkowo 105, później 180 sędziów ), sądzących w wydzielonych zespołach ( consilia, iudicia ), obowiązywała zawsze zasada archaicznego procesu legisakcyjnego, właściwy dla:

- spraw spadkowych o wartości przedmiotu sporu co najmniej 100 tys. sesterców,

- spraw o własność gruntów,

- spraw o stwierdzenie stanu człowieka

- decemviri stilitibus iudicandis- kolegium złożone z dziesięciu sędziów utworzone we wczesnym okresie republiki dla quaestiones status.

c) cesarz- od okresu pryncypatu i rozwoju cognitio extra ordinem mógł każdą sprawę z zakresu jurysdykcji spornej i niespornej załatwić sam, jednak z powodu ogromnej ilości spraw powierzali swe funkcje urzędnikom:

- prefekt pretorianów ( praefectus praetorio )- był także instancją apelacyjną, od której nie przysługiwało już odwołanie,

- prefekt miasta ( praefectus urbi )- instancja apelacyjna dla Rzymu i okręgu,

- wikariusz ( od okresu dominatu ),

- namiestnik ( praeses provinciae )

- "obrońca uciśnionych" ( defensor plebis ), który stopniowo przeszedł do funkcji lokalnego sędziego w drobniejszych sprawach ( defensor civitatis ),

Do pomocy mogli sobie dobrać radę przyboczną, urzędników sądowych ( iuridici ), a także zlecić rozstrzyganie spraw sędziom delegowanym ( iudex datus/iudex pedaneus ), opierającemu swą władzę tylko i wyłącznie na decyzji mocodawcy- urzędnika,

2. Uczestnicy postępowania

DWUSTRONNOŚĆ PROCESU CYWILNEGO polega na tym, iż toczy się on między dwiema stronami- czynną: POWODEM ( actor ) i bierną: POZWANYM ( reus ) oraz, iż jako strony muszą być oznaczone dwie różne jednostki/grupy jednostek.

a) strona w znaczeniu procesowym: jednostka oznaczona jako strona danego procesu, która występuje w danym procesie we własnym imieniu jako powód ( is qui rem in iudicium deducit ) albo pozwany ( is contra quem res in iudicium deducitur ),

b) strona w znaczeniu materialnym: podmiot objęty działaniem normy prawnej indywidualno- konkretnej przytoczonej w powództwie,

Strona procesowa powinna posiadać następujące konieczne przymioty:

ZDOLNOŚĆ SĄDOWA to przymiot danej jednostki pozwalający na przeprowadzenie z jej udziałem jako strony ważnego procesu.

ZDOLNOŚĆ PROCESOWA ( do czynności procesowych ) to przymiot, dzięki któremu dana strona może dokonywać czynności procesowych ( osobiście lub przez pełnomocnika ) i inne podmioty procesu mogą wobec niej dokonywać tego rodzaju czynności ze skutkiem prawnym.

Nie mieli zdolności procesowej:

a) osoby nie mające zdolności do czynności prawnych ( umysłowo chorzy, niedojarzali ),

b) niewolnicy ( z wyj. procesów o wolność w prawie justyniańkim ),

c) kobiety ( do czasów Dioklecjana ),

d) dzieci podległe władzy ojcowskiej ( w większości wypadków ),

e) nieobywatele ( w procesie legisakcyjnym ),

f) cudzoziemcy ( chyba że zawarty był odpowiedni traktat międzynarodowy ),

LEGITYMACJA PROCESOWA to kwalifikacja to wystąpienia w danym, konkretnym procesie w charakterze powoda ( CZYNNA ) lub pozwanego ( BIERNA ).

a) indywidualna ( tylko jeden podmiot jest uprawniony do wystąpienia w roli określonej strony ),

b) grupowa ( do wystąpienia w roli strona uprawnionych jest kilka podmiotów ),

- względna ( w roli strony może, ale nie musi wystąpić kilka podmiotów ),

- bezwzględna ( w roli strony musi wystąpić kilka podmiotów )

WSPÓŁUCZESTNICTWO PROCESOWE ( litisconsortium ) to przypadek, w którym stronę procesową tworzy grupa podmiotów ( współuczestników- consortes )

a) czynne- po stronie powodowej,

b) bierne- po stronie pozwanej,

a) materialne- przedmiotem sporu są prawa i obowiązki wspólne dla współuczestników albo prawa i obowiązki współuczestników oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawne ( np. w przypadku odpowiedzialności solidarnej )- występuje jeden przedmiot sporu.

b) formalne- gdy będące przedmiotem sporu roszczenia lub zobowiązania współuczestników są jednego rodzaju i opierają się na jednakowej- takiej samej podstawie prawnej faktycznej i prawnej ( np. kilku poszkodowanych w wypadku komunikacyjnym występuje przeciwko osobie ponoszącej odpowiedzialność z powództwem o zasądzenie odszkodowań )- występuje tyle przedmiotów sporu, ile jest współuczestników.

a) jednolite- jeżeli z istoty spornego stosunku lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok, jaki ma zapaść dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników.

b) zwykłe- nie mające charakteru jednolitego,

a) konieczne- jeśli w charakterze strony musi wystąpić więcej niż jeden podmiot, jeżeli nie wystąpią wszyscy, powoduje to brak legitymacji procesowej, co sąd bierze pod uwagę ( zarzut liczniejszego współuczestnictwa- exceptio plurium litisconsortium ).

b) dowolne- jeśli w charakterze strony może, ale nie musi wystąpić więcej niż jeden podmiot,

a) pierwotne- zachodzące już od chwili wytoczenie powództwa,

b) następcze- powstałe już w toku postępowania

INTERWENCJA:

a) główna- powództwo wytoczone przez podmiot trzeci ( interwenienta głównego ) przeciwko obu stronom toczącego się procesu o ten sam przedmiot. Np. A wystąpił przeciwko B z powództwem o zwrot rzeczy najętej, natomiast C występuje przeciwko A i B z interwencją główną o wydanie tej samej rzeczy jako właściciel,

b) uboczna- polega na przystąpieniu do procesu obok danej strony procesowej podmiotu mającego interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść tej strony. Np. sprzedawca rzeczy może zgłosić interwencję uboczną po stronie kupującego, pozwanego o wydanie rzeczy przez osobę trzecią, która twierdzi, iż jest jej właścicielem. Interwenient uboczny jest pomocnikiem strony w procesie.

ZASTĘPSTWO PROCESOWE polega na występowaniu w miejsce strony i w jej imieniu w postępowaniu, działania alieno nomine, w przypadku gdy dana osoba nie mogła albo nie chciała działać sama w procesie, początkowo było to niedopuszczalne zgodnie z zasadą:

NEMO ALIENO NOMINE LEGE AGERE POTEST- Nikt nie może działać w cudzym imieniu.

Cognitor ( Kognitor )		Procurator ( Prokurator )
- ustanawiany formalnie, w obecności przeciwnika procesowego, - zastępca nie musiał być obecny w chwili ustanawiania, - konieczne było wyrażenie przez niego zgodne na podjęcie się zastępstwa, - jeżeli pozwany ustanawiał kognitora, musiał dodatkowo złożyć przyrzeczenie, że wykona wyrok- cautio iudicatum solvi	sposób ustanowienia	- ustanawiany nieformalnie, także pod nieobecność przeciwnika procesowego, - prokurator powoda składał przyrzeczenie, że zastąpiony zatwierdzi jego działania ( cautio de rata, cautio/ satisdatio ratem rem habiturutum ), pod rygorem odmowy skargi, - jeżeli pozwany ustanawiał prokuratora, musiał dodatkowo złożyć przyrzeczenie, że wykona wyrok ( cautio iudicatum solvi ), - II w. n.e.- nowe formy ustanawiania: - procurator praesentis- w obecności przeciwnika procesowego, - procurator apud acta factus- ustanawainy do protokołu magistratury jurysdykcyjnej, - procurator ustanawiany wraz z pisemnym zawiadomieniem przeciwnika procesowego,
- działanie w miejsce ( pro alio ) w imieniu strony ( alieno nomine ) stosunku materialnego- zastępstwo pośrednie - nie składał zabezpieczenia ( cautiones ) że zastąpiony weźmie na siebie skutki procesu	działanie	- działanie w miejsce ( pro alio ) w imieniu strony ( alieno nomine )- stosunku materialnego- zastępstwo pośrednie - musiał wykazać otrzymane upoważnienie w I fazie postępowania, jeśli działał bez okazania upoważnienia lub pod nieobecność zastąpionego- konieczne było późniejsze zatwierdzenie jego działań przez zastąpionego ( ratihibitatio ),
- konsumpcja skargi w stosunku do zastąpionego- zastąpiony po stronie powoda ma actio iudicati ( skarga z zasądzenia )- skierowana do zastąpionego po stronie pozwanego	skutki działania zastępcy	- początkowo nie zachodziła konsumpcja skargi po stronie powoda i mógł on wnieść nową skargę, chyba, że zatwierdził działania prokuratora, - po stronie pozwanego- zachodziła konsumpcja skargi, - od II w. n.e. konsumpcja skargi zachodziła po obu stronach

W prawie justyniańskim kognitor zanikł, a na jego miejsce wszedł prokurator.

ZDOLNOŚĆ POSTULACYJNA to zdolność do samodzielnego działania w postępowaniu, bez potrzeby korzystania z zastępstwa.

Ograniczenia zdolności postulacyjnej:

a) o charakterze faktycznym ( gdy strona nie może osobiście uczestniczyć w czynnościach procesowych z powodu np. nieznajomości języka urzędowego, nieznajomości prawa i praktyki sądowej ), stąd pojawili się DORADCY i POMOCNICY:

- kapłani z kolegium pontyfików,

- mówcy sądowi ( oratores, patroni, causidici, rhetores ),

- uczeni juryści ( iuris consulti ),

- adwokaci ( advocati, iuris petiti, scholastici, togati, iuris consulti, causidici ),

b) o charakterze prawnym ( gdy prawo ustanawia przymus korzystania z zastępstwa )

PEŁNOMOCNICTWO:

a) procesowe,

- ogólne,

- do prowadzenia poszczególnych spraw

b) do niektórych czynności procesowych

KOSZTY POSTĘPOWANIA to koszty ponoszone przez uczestnika, a niekiedy przez państwo w związku z postępowaniem. Dzielą się na:

a) koszty sądowe- to koszty przypadające od uczestnika na rzecz sądu jako organu państwa

- opłaty sądowe,

- zwrot wydatków

b) koszty działania pełnomocnika,

c) koszty działania uczestnika

Początkowo postępowanie było bezpłatne, co miało zachęcić do korzystania z państwowego wymiaru sprawiedliwości i wyplenić samopomoc. Konsekwencją tego było pieniactwo procesowe.

Sankcje przeciw pieniactwu:

a) sacramentum ( w legis actio sacramento )- suma pieniężna, która po wydaniu wyroku miała być wpłacona do kasy państwowej przez stronę przegraną,

b) sponsio et restipulatio teritae partis ( w legis actio per condictionem )- wzajemne przyrzeczenie stron dodatkowej zapłaty 1/3 wartości przedmiotu sporu w razie przegrania sporu ( w procesie formułkowym- tylko przy skargach o certae pecunia ),

c) sponsio et restipulatio dimidiae partis- przyrzeczenie zapłaty połowy sumy przy pecunia constituta,

d) odpowiedzialność in duplum- w razie zaprzeczenia przy niektórych skargach,

e) infamia- niesława, jaką powodowała zasądzenie z niektórych skarg deliktowych ( w procesie formułkowym ) przy actiones famosae ( w procesie kognicyjnym )

f) iudicium calumniae decimae partis- w razie przegranej powód płacić 1/10 wartości sporu,

g) iusiurandum calumniae- przysięga, której mogły żądać strony od siebie nawzajem, że nie działają celem szykany,

h) pokrycie kosztów procesu drugiej strony przez stronę przegraną,

i) przegrana powoda w przypadku pluris petitio- za Justyniana- powód nie przegrywał, ale musiał zwrócić 3- krotną wartość opłat sądowych wniesionych przez pozwanego przy conventio.

Za czasów dominatu pobierano opłaty ( spirituales ) zarówno dla skarbu państwa, jak i dla personelu sądowego, za każdą czynność urzędową.

Czas procesu- postępowanie in iure mogło odbyć się tylko w dniach dozwolonych ( DIES FASTI ), oznaczonych literę F. Wyłączone były dni poświęcone bogom ( DIES NEFASTI ), oznaczone literą N i dni, w których odbywały się zgromadzenia ludowe ( C )- łącznie dni zabronione stanowiły 1/3 kalendarza.

- cesarz Marek Aureliusz ustanowił 230 dni procesowych na sprawowanie jurysdykcji ( dies iudicarii ),

- w cesarstwie chrześcijańskim wyłączono niedzielę z obrotu sądowego ( Konstantyn- 321 ),

Miejsce:

- w zakresie jurysdykcji spornej: na otwartych placach, w centrum miasta ( comitium, forum ). Pretor zasiadał na podwyższeniu ( pro tribunali ) na krześle kurulnym ( stella curulis ).

- akty jurysdykcji niespornej: bez zasiadania ( de pleno ), a niewolników wyzwalano nawet w przejściach ( in transitu ),

- w okresie cesarstwa podważano zasadę jawności, podległe cesarzom sądy funkcjonowały w pomieszczeniach zamkniętych ( basilicae, auditoria, secretaria ).

POSTĘPOWANIE LEGISAKCYJNE to najstarsza w Rzymie postać zorganizowanej ochrony praw prywatnych, postępowanie związane z ustawami. Nazwa pochodzi od:

a) lex- ustawa

b) actio- powództwo

Legis actiones- nazywały się tak, gdyż:

a) albo zostały wprowadzone przez ustawy ( legibus proditae erant ),

b) albo ich formułki przystosowane były do tekstów samych ustaw ( ipsarum legum verbis accomadatae erant ),

Rodzaje procesu legisakcyjnego:

I. służące do rozwiązywania sporów:

1. Legis actio sacramento- najważniejszy i najstarszy sposób postępowania legisakcyjnego w sprawach spornych, był to normalny sposób postępowania stosowany wtedy, gdy w grę nie wchodziły dwie pozostałe legiskacje procesowe.

SACRAMENTUM to:

a) przysięga ( z prawa sakralnego ), którą składali obaj uczestnicy sporu, dając wyraz słuszności swych stanowisk, przy czym jeden z nich popełniał krzywoprzysięstwo, stanowiące przestępstwo w sferze fas, tak więc z góry zabezpieczano się przez piaculum, złożona przez stronę wygrywającą podlegała zwrotowi, złożona przez przegrywającą- ulegała przepadkowi na rzecz świątyni.

b) suma pieniężna, którą składał przegrywający spór i która przepadała na rzecz skarbu państwa ( stawka wahała się od 50 ( =5 owiec ) do 500 asów ( =5 wołów ) w zależności od wartości przedmiotu sporu ),

c) kara ( poena sacramenti ) przeciw pieniactwu dla tych, którzy procesowali się bez uzasadnienia

FAVOR LIBERTATIS- popieranie wolności, w procesach o wolność stosowano zawszę niższą stawkę sacramentum.

1a) Legis actio sacramento in rem to forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami ( zwłaszcza prawa własności )

1aa) postępowanie in iure- musiały być obecne obydwie strony wiodące spór i sama rzecz sporna, którą można było przynieść:

- w naturze,

- symbolicznie ( grudka ziemi ze spornego gruntu, cegła ),

- strony dokonywały kolejno:

- windykacji ( vindicatio ),

- kontrwindykacji ( contrvindicatio ) recytując formułki słowne, w których zawarte były roszczenia do władztwa nad rzeczą sporną, dotykając jej symboliczną laską ( festuca/vindicta ),

- następnie zarzucały sobie nawzajem bezprawność działania i wzywały do złożenia sacramentum.

- wyznaczanie sędziego odraczano o 30 dni, aby dać stronom czas na ugodowe rozwiązanie sporu, a rzecz sporną dawano w posiadanie jednej ze stron procesowych ( zapewne tej, w której pretor widział przyszłego zwycięzcę ) albo przechowawcy, rzecz ta musiała być- na żądanie- zabezpieczona, a jego formą było ustanowienie poręczycieli.

1ab) postępowanie apud iudicem. Sędzia orzekał:

- iż dane sacramentum podlega zwrotowi jako słuszne ( sacramentum iustum ),

- iż dane sacramentum podlega przepadkowi jako niesłuszne ( sacramentum iniustum ), w czym mieściło się rozstrzygnięcie co do samej rzeczy spornej.

1b) Legsi actio sacramento in personam to forma dochodzenia należności o charakterze osobistym ( np. od sprawców szkód na osobie i na majątku powoda od dłużnika, który nie wywiązał się ze zobowiązań:

- strony przeciwstawiały swoje przeciwstawne stwierdzenia, powód twierdził, iż istniej dług, pozwany zaprzeczał, po czym wzywały się nawzajem do ustanowienia sacramentum.

OMNIS CONDEMNATIO PECUNIARIA ESSE DEBET- Każde zasądzenie musi opiewać na sumę pieniężną.

2. Legis actio per iudicis postulationem,

Nie trzeba było tu składać sacramentum, magistratura musiała przychylić się do żądania ustanowienia sędziego i już po procesie żądanie stron autoryzowała jako podstawę procesu, postępowanie in iure kończyło się w ten sposób, iż podnoszono, przyznawszy obustronnie świadków, iż wymagany przez ustawę stan faktyczny zachodzi i na tej podstawie domagano się w uroczystych słowach ustanowienia sędziego ( iudex ). Stan faktyczny musiał odpowiadać wymogom ustawy. Ponieważ w tych wypadkach żądanie ustanowienia sędziego zniewalało magistraturę bezpośrednio do wyznaczenia arbitra, stąd nazwa postępowania.

3. Legis actio per condictionem

Kreowały ją:

- lex Silia- dla dochodzenia roszczeń pieniężnych,

- lex Calpurnia- gdzie przedmiotem sporu była inna niż pieniądze rzecz oznaczona,

Powód mógł żądać od pozwanego, aby na wypadek przegrania procesu przyrzekł zapłacić tytułem kary 1/3 sumy spornej. Z tym samym tytułem występował pozwany.

II. służące do prowadzenia egzekucji

1. Legis actio per manus iniectionem to forma egzekwowania prywatnych należności o charakterze osobistym ( in personam ), mające zastosowanie w przypadku należności niewątpliwych i określonych co do wysokości w pieniądzach, zwłaszcza należności stwierdzonych w wyroku ( iudicatum ) lub uznanych przez dłużnika w fazie in iure.

W szczególności postępowanie egzekucyjne w drodze legis actio oer manus iniectionem było dopuszczalne wobec tego, kto był:

a) iudicatus- zasądzony, a więc wobec takiego pozwanego, który spór przegrał, zrównany z nim był też damnatus, czyli skazany wyrokiem sądowym,

b) indefensus- taki, który nie stawił się do sporu lub też się nie bronił, był on traktowany na równi z zasądzonym,

c) confessus- ten, który uznał za słuszną pretensję powoda,

d) uważany pro iudciato

- schwytanie złodzieja na gorącym uczynku ( furtum manifestum ),

- należność poręczyciela, który zapłacił cudzy dług i w ciągu 6 miesięcy nie otrzymał od dłużnika zwrotu, tego co zapłacić,

- manus iniectio pura- dochodzenie od lichwiarzy bezprawnie pobranych odsetek,

- dłużnikowi pozostawiano 30 dni na dobrowolne uregulowanie należności przyznanej czy orzeczonej w wyroku,

- po upływie terminu nie zaspokojony wierzyciel mógł doprowadzić dłużnika do pretora i tam dokonać na nim manus iniectio ( symboliczny akt położenia ręki- objęcie dłużnika we władzę ), dłużnik stawał się przedmiotem egzekucji,

- aktu odtrącenia ręki ( manum depllere ) mogła dokonać tylko osoba postronna ( vindex ), kwestionującego zasadność egzekucji i ściągającego na siebie odpowiedzialność w podwójnej wysokości, jeśli okazało się, iż interwencja była bezskuteczna,

- jeśli nie znalazł się vindex pretor upoważniał dłużnika do dalszego prowadzenia egzekucji ( addictio- addcitus był w sytuacji osoby półwolnej ), wierzyciel mógł dłużnika uwięzić, od tej pory biegł termin 60 dni na ewentualną ugodę lub wykup dłużnika w trzech kolejnych dniach targowych na comitium

- po bezskutecznym upływie tego terminu wierzyciel miał pełną swobodę działania

- lex Poetelia ( 326 r.p.n.e. ) złagodziła egzekucję: kajdany wolno było zakładać tylko dłużnikom- przestępcom, redukcja wymogu interwencji vindexa na rzecz dopuszczalności obrony własnej dłużnika, ostatecznie vindex utrzymał się tylko na podstawie wyroku i w przypadku poręczyciela, który dochodził swej pretensji od dłużnika głównego.

2. Legis actio per pignoris capionem

Była to pierwotna forma zajęcia przedmiotów dłużnika, jakiego dokonywał wierzyciel bez współdziałania władzy. Była to więc prawnie unormowana forma samopomocy. Następnie przeszła do rzymskiego prawa publicznego mianowicie magistratura nakazywała urzędnikom ( apparitores ) zająć przedmioty strony nieposłusznej w tym celu, by zmusić ją do posłuszeństwa. Z tej magistrautralnej pignoris capio wyrobiła się l.a. per pignoris capionem.

- jeżeli dłużnik zaprzeczał słuszności owego zastawu, to wówczas następowało rozstrzygnięcie w postępowaniu sądowym co do roszczenia wierzyciela,

Cechy procesu legisakcyjnego:

a) przesadny formalizm ( wymóg dopełnianie symbolicznych gestów, a najmniejsza pomyłka w słowie pociągała za sobą utratę dochodzonych pretensji, bowiem:

BIS DE EADEM RE AGERE NON LICET- Nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie,,

b) dostępny tylko dla obywateli rzymskich,

c) oparty na ustawach, a ustawodawstwo stawało się coraz bardziej niekompletne, często zdarzały się przypadki, iż obywatele rzymscy nie mogli skorzystać z ochrony , ponieważ ich pretensje nie miały poparcia w obowiązujących ustawach,

d) ograniczenia faktyczne ( sacramentum i związane z tym ryzyko )

Usunięcie procesu legisakcyjnego:

a) lex Aebutia ( II w. p.n.e. )- dopuściła obok procesu legisakcyjnego proces formułkowy,

b) ustawy juliskie ( 17 r. p.n.e. )- wprowadziły proces formułkowy na miejsce procesu legisakcyjnego, z wyj. sądu centumwiralnego,

c) wraz z sądem centumwiralnym proces legisakcyjny przetrwał do III w. n.e.

POSTĘPOWANIE PER SPONSIONEM polegało na tym, że pozwany przyrzekał ( w drodze sponsio ) zapłacenie pewnej sumy pieniężnej w razie, gdyby okazało się słuszne twierdzenie, na którym przeciwnik opierał swoje roszczenie. Prowadzono przeto postępowanie in iudicio, gdyż sędzia badał tylko w tym stadium prawdziwość twierdzeń powoda.

- zakładano się więc o małą sumę, że powód jest przedmiotem sporu i zakład ten rozstrzygano w drodze l.a.sacramento in personam/per condictionem,

- powód domagał się zapłaty sumy, a jako wstępne zagadnienie następowało rozstrzygnięcie sprawy co do własności przedmiotu,

- przez dalszą stypulację unikano udziału vindexa i poręczycieli,

- różnica w stosunkui do l.a.sacramento in rem polegała na tym, że obie strony nie muszą już stwierdzić własności rzeczy, ale wystarczy, że będzie dowiedzione, że powód jest właścicielem,

POSTEPOWANIE FORMUŁKOWE to normalna forma ochrony praw prywatnych w okresie najświetniejszego rozwoju prawa rzymskiego- w ostatnim okresie republiki i przez cały czas pryncypatu. Nazwa pochodzi od "procesować się za pomocą formułek" ( litigare/agere per formulas ). Formułka, pisemna i elastyczna, stała się ośrodkiem całego postępowania, każdej sprawie mogła nadać specyficzne piętno.

- usunięty konstytucją 342 r. n.e., choć formalnie wyszedł z użycia już dużo wcześniej,

- być może powstał wskutek przekształceń procesu legisakcyjnego ( podobieństwa: dwufazowość, postępowanie przed sędzią prywatnym, według tych samych zasad ),

- mniej formalistyczny,

- rozszerzenie możliwości ochrony prawa prywatnych ( ponieważ oparte było nie na ustawach lecz na formułkach wydawanych przez magistraturę ),

I. Postępowanie in iure

Celem postępowanie in iure było ujęcie sporu w postać formułki procesowej i w ten sposób przygotowanie go do rozstrzygnięcia w drugiej fazie postępowania apud iudicem.

1) IUS IN VOCATIO

SI IN IUS IN VOCATIO- Jeśli ktoś pozywa przed sąd, niech idzie: wezwanie było publiczne i ustne, jeśli wezwany nie stawiał się przed sąd, można go było doprowadzić in ius przy użyciu siły. przeciwko osobom, które nie reagowały na wezwanie w sposób właściwy lub przeszkadzały w ius in vocatio, , pretor wytaczał powództwo o zapłatę na rzecz powoda, natomiast tym, którzy złośliwie uchylali się przed pozwaniem, groziło zajęcie przez zainteresowanego- z upoważnienia pretora- całego majątku ( missio in bona ) z perspektywą jego sprzedaży i zaspokojenia się z osiągniętej ceny.

Ograniczenia ius in vocatio:

- w określonych okolicznościach nie wolno było pozywać kapłanów, urzędników, sędziów w trakcie sprawowania funkcji, uczestników orszaków ślubnych, pogrzebowych, rodziców, patronów ( przy upoważnieniu pretora, którego odmawiał przy powództwach zniesławiających ).

- EDICTIO ACTIONIS to obowiązek pozasądowego uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu ( "zapowiedź powództwa" ), najczęściej przez pokazanie przeciwnikowi tablicy z ogłoszonym edyktem pretorskim ( album ) tekstu formułki procesowej, na jaką powód miał zamiar się posłużyć.

Gwarancje stawiennictwa przed sądem:

- vindex mógł zagwarantować, iż pozwany stawi się później. Odpowiedzialność vindexa była analogiczna jak przy manus iniectio

- VADIMONIUM to przyrzeczenie stawienia się w określonym terminie przed sądem pod rygorem zapłaty przeciwnikowi oznaczonej z góry sumy pieniężnej ( summa vadimonii ), najczęściej wynoszącej połowę wartości przedmiotu sporu ( max 100 tys. sesterców ), ustanawiany z dodatkowym zabezpieczeniem przez poręczycieli czy przez przysięgę.

2) Możliwości zakończenia sporu in iure

W momencie, gdy obie strony stawiły się przed pretorem, powód wnosił o udzielenie mu ochrony procesowej ( postulatio actionis ), mógł także usunąć ewentualne wątpliwości co do legitymacji procesowej przeciwnika, kierując do niego pytania ( interrogationes in iure ),

a) denegatio actionis: powód odmawia udzielenia ochrony procesowej, co oznaczało definitywne zamknięcie sporu, stosowane gdy:

- powództwo jest oczywiście bezzasadne

Jednak denegatio actionis nie oznaczała definitywnego zakończenia sprawy i nie zamykała powodwi drogi do dochodzenia tej samej pretensji u innego a nawet tego samego dzierżyciela władzy.

b) confesssio in iure- pozwany rezygnuje z podjęcia obrony i uznaje powództwo,

CONFESSUS PRO IUDICATIO EST- Uznający stoi na równi z zasądzonym ( ponieważ wydaje wyrok sam na siebie ). Na podstawie confessio można było prowadzić egzekucję,

c) iusiurandum- jedna ze stron składała przysięgę ( powód przysięgał, iż jego pretensja istnieje, pozwany, że pretensja powoda nie istnieje ), a ponieważ krzywoprzysięstwo ( periurium ) było przestępstwem, stąd strona niepewna swego stanowiska mogła przerzucić ciężar przysięgi na przeciwnika, który jej żądał, a gotowość do złożenia przysięgi można było uznać za równoznaczne ze złożeniem ( iusiurandum remittere )

- jeżeli pozwany złożył przysięgę, pretor odmawiał ochrony procesowej, jeśli złożył ją powód- sprawa była rozstrzygnięta na jego korzyść,

d) transactio- ugoda polegająca na ustępstwach między stronami

W wyniku tego do drugiej fazy przechodziły zwykle spory niebagatelne i wymagającego stanowczego rozstrzygnięcia.

e) przez litis contestatio- przejście postępowanie do fazy aput iudicem ( patrz niż. )

3) Stanowisko pozwanego

Pozwany mógł:

a) uznać powództwo ( confessio in iure ).

b) zająć stanowisko bierne ( indefensio, nazywał się indefensus- ten, który się nie broni ), co stwarzało sytuację, co stwarzało problem, gdyż zakończenie postępowania in iure i przejście do fazy drugiej wymagało współdziałania obu stron.

INVITUS NEMO REM COGNITUR DEFENDERE- Nikogo nie zmusza się do obrony rzeczy wbrew jego woli.

- przy actiones in rem istniała swoboda wdania się w spór, jeśli pozwany zachowywał się biernie, pretor przekazywał rzecz sporną w posiadanie powodowi, a pozwany swych praw musiał dochodził w odrębnym procesie, w którym miał już dużo gorszą pozycję, ponieważ jednak w odróżnieniu od legis actio sacramento in rem, obecność rzeczy spornej nie byłą wymagana, więc powodowie zwykli wytaczali dodatkowo

- actio ad exhibendum ( powództwo o okazanie ), ażeby rzecz sporną zidentyfikować in iure i objąć w posiadanie, jeśli pozwany zachowa się biernie,

- jeżeli rzeczą sporną była nieruchomość, pretor nakazywał przekazanie jej w posiadanie powodowi autorytatywnym nakazem władzy ( interdictum quem fundum )

- jednak przy actiones in personam istniał obowiązek wdania się w spór, jeżeli pozwany zachowywał się biernie, wówczas pretor dopuszczał od razu powoda do egzekucji.

c) przeciwstawić się twierdzeniom powoda ( negare, contadicere ), wówczas na powoda spadał ciężar przeprowadzenia dowodu ( onus probandi ), jednak:

LIS INFITIANO CRESIT IN DUPLUM- Wartość przedmiotu sporu przez zaprzeczenie urasta do podwójnej wysokości. Tę zasadę stosowano:

- przy powództwie egzekucyjnym na podstawie wyroku,

- przy dochodzeniu odszkodowań z tytułu deliktu,

- przy dochodzeniu należności z tytułu legatu damnacyjnego,

d) podnieść zarzut procesowy przeciw żądaniom i twierdzeniom powoda ( exceptio )- pozwany nie negował wprost samego istnienia roszczenia powoda, ale starał się je sparaliżować przez wydobycie jakiejś nowej okoliczności.

a) niweczące ( pereamptoryjne- peremptoriae )- wieczyście skuteczna

b) odraczające ( dylatoryjne- dilatoriae - czasowo skuteczna )

Niektóre ekscepcje

- exceptio rei iudicatae ( zarzut rzeczy osądzonej ),

- exceptio rei in iudicium deductae ( zarzut rzeczy doprowadzonej do litis contestatio ),

- exceptio legis Cinciae ( zarzut, iż roszczenie o wypłatę przyrzeczonej darowizny sprzeciwia się przepisom ustawy zabraniającej określonych darowizn ),

- exceptio metus ( dochodzona należność została wymuszona )

- exceptio doli ( zarzut podstępu )

4) Zakończenie postępowania in iure- jeżeli pozwany podjął obronę przez negację czy ekscepcję i zarysowały się jasno przeciwstawne stanowiska,

a) ustalenie treści formułki

b) ustalenie jej adresata- sędziego jednostkowego, czy kolegium, przed którym miała odbyć się druga faza postępowania,

c) LITIS CONTESTATIO - formalne utwierdzenie sporu, dokonane w obecności pretora lub z jego upoważnienia i stron i oddanie go pod rozstrzygnięcie sędziego. Skutkami litis contestatio były:

c1) w sferze materialnoprawnej: - posiadała skutki nowacji ( novatio nessesaria )- strony spór wiodące od chwili litis contestatio nie pozostawały już w stosunku prawnym na podstawie zawartej pomiędzy nimi czynności, ale na podstawie sformułowanego stwierdzenia sporu, roszczenie skierowane na pewne świadczenie przekształciło się na żądanie zasądzenia,

- pozbycie przedmiotu spornego było zakazane,

- odpowiedzialność pozwanego ulega zwiększenia, pozwany odpowiadał za zgubę, pogorszenie lub umniejszenie wartości przedmiotu sporu, jeśli został zasądzony,

- od litis contestatio pozwany musiał wydać wszystkie owoce i akcesje rzeczy, jak też zapłacić odsetki ustawowe, gdy nie był w zwłoce,

c2) w sferze formlanoprawnej:

- konsumpcja powództwa, skargi a tym samym procesu

FORMUŁKA ( formula, iudicium, actio ) to wiążący program postępowania dla sędziego w fazie aput iudicem postępowania, zawierający podsumowanie fazy in iure, wydawana przez pretora po uzgodnieniu ze stronami, zawierający nakaz rozstrzygnięcia sprawy spornej- tzn. dający uprawnienie sędziemu do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego w zależności od wyników postępowania dowodowego ( si paret- jeśli się okaże ). Reguły te formułowano na piśmie, najczęściej na drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem ( tabulae ceretae ). Formułka zawierała:

1. zwyczajne części składowe,

a) wyznaczenie sędziego- Maevius iudex esto- "Sędzią niech będzie Maevius",

b) Intentio- część formułki, w której powód ujmuje swe żądanie, w formułkach prejudycjalnych ( formulae praeiudiciales ) była to jedyna część składowa formułki- rola sędziego sprowadzał się bowiem do udzielenia odpowiedzi na pytanie ( ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego/prawa, ),

- intentio certa: ściśle oznaczony przedmiot roszczenia,

- intentio incerta: gdy pozostawia się określenie rozmiarów roszczenia sędziemu,

c) Condemnatio- część formułki, w której udziela się sędziemu władzy zasądzenia lub uwolnienia: "Jeżeli się okaże, że N. Negidius winien dać A. Ageriusowie 10 tysięcy sesterców ( intetnio ), sędzio zasądź N. Negidiusa na 10 tysięcy sesterców na rzecz A. Ageriusa. Jeśli się nie okaże, uwolnij ( condemnatio ),]

- condemnatio cert- gdy w kondemnacji zostaje oznaczona suma pieniężna, na którą ma być zasądzony pozwany,

- condemnatio incerta- gdy oznaczenie sumy zasądzenia pozostawiono sędziemu,

- condemnatio cum taxatione- w której oznaczona jest tylko najwyższa suma, na jaką sędzia może zasądzić pozwanego,

- condemnatio qunati ea res est- sędzia ma zasądzić pozwanego na wartość, jaką przedstawia w obiegu przedmiot sporny,

- condemnatio quod interest- zasądzenie winno opiewać na tyle, ile wynosi szkoda powoda,

- w niektórych wypadkach, aby ukarać pozwanego, zwłaszcza jeżeli bezpodstawnie zaprzeczał pretensji powoda, opiewało zasądzenie na podwójną, potrójną, poczwórną wysokość sumy spornej ( condemnatio in duplum/triplum/quadruplum ),

Funkcja sędziego polega na wydaniu wyroku deklaratoryjnego.

c) Demonstratio- część formułki, umieszczana na początku, aby wskazywała sprawę, o którą toczy się spór- opis stanu faktycznego stanowiącego źródło roszczenia powoda, zawarte w inentio: "Ponieważ A. Agerius sprzedał N. Negidiusowi niewolnika",

d) Adiudicatio- część formułki, w której zezwala się sędziemu przysądzić rzecz któremuś z uczestników sporu ( w powództwach działowych- powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego ):

- o podział spadku pomiędzy współspadkobierców ( actio familiae ercisundae ),

- o podział rzeczy wspólnej pomiędzy współwłaścicieli ( actio communi dividundo ),

- o uregulowanie granic między sąsiadami ( actio finium regundorum ),

"Ile należy przysądzić, przysądź sędzio Titisowi )

Funkcja sędziego polega tu na wydaniu wyroku konstytutywnego.

2. nadzwyczajne części składowe- dodatkowe klauzule ( praescriptio )

a) praescriptio pro actore ( dodatkowo klauzula na rzecz powoda ), ograniczająca czasowo zakres żądania i umożliwiająca w przyszłości dochodzenie reszty- np. dochodzenie części należności płatnej w ratach- Ea res agatur, cuius rei dies fuit- Niech proces toczy się o to, co już stało się wymagalne.

b) exceptio ( wcześniej praescriptio pro reo )- to zarzut procesowy pozwanego umieszczony jako dodatek do formułki celem zapobieżenia zasądzeniu pozwanego i oddalenia powoda, jeżeli sędzia przytoczone w nim okoliczności uzna za prawdziwe- np. pomiędzy powodem a pozwanym istnieje ważne zobowiązanie, na mocy którego pozwany jest dłużnikiem powoda. Pozwany nie kwestionuje istnienie zobowiązania, ale powołuje się na dodatkową umowę z powodem, na mocy której ten zobowiązał się, że nie będzie pozywał o zapłatę w oznaczonym czasie.

Si inter A. Agerium et N. Negidium non convenit, ne ea pecunia peteretur- Jeśli pomiędzy A. Ageriusem a N. Negidiusem nie było umowy, ażeby tych pieniędzy nie dochodzić.

Niektóre praescritpio pro reo:

- praescriptio temporis- gdy pozwany utrzymywał, że pretensja powoda uległa przedawnieniu,

- praesciptio fori- gdy pozwany twierdził, że dla osądznia sprawy dany sąd był niewłaściwy

c) replicatio- ekscepcja przeciw ekscepcji, jeżeli ekscepcja, która na pierwszy rzut oka wydaje się słuszna, niesłusznie szkodzi powodowi- np. jeśli omawiana już dodatkowa umowa była podstawą ekscepcja, ale została zmodyfikowana przez dalszą umowę w taki sposób, iż przywróciła powodowi prawo dochodzenia należności. Replice pozwany mógł przeciwstawić pozwany duplicatio, a powód- triplicatio, a więc różnorodność interesów ( varietas negotiorum ) prowadziła do wielu komplikacji.

POWÓDZTWO jest to skierowane do sądu żądanie wydania określonej treści wyroku na podstawie przytoczonych okoliczności faktycznych.

ACTIO to powództwo, ale mogło mieć także wiele innych znaczeń:

a) zespół czynności procesowych, przede wszystkim powoda, ale także i pozwanego, dopuszczonych i sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej ( a więc środek ochrony procesowej ),

b) urzeczywistnienie prawa podmiotowego zawartego w przepisie prawa cywilnego

c) materialnoprawne roszczenie, bez względu na jego aspekt procesowy

Celsus: NIHIL ALIUD EST ACTIO QUAM IUS QUAD SIDI DEBEATUR, IUDICIO PERSEQUENDI- "Actio jest niczym innym, jak prawem sądowego dochodzenia tego, co się komu należy.

Możliwość rozstrzygnięcia danego sporu zachodziła wtedy, gdy dla danego wypadku przewidziana była actio, co przejawiało się w nazwach jakimi oznaczano poszczególne actiones ( rei vindicato, haereditatis petitio, actio Pauliana ). Rozstrzygnięcia dokonywał pretor udzielając albo odmawiając udzielenia formułki, czyli nakazu rozstrzygnięcia sporu przez sędziego ( stąd podział postępowania na dwie fazy- in iure i apud iudicem.).

Podobnie było w średniowiecznym angielskim common law ( co jest zjawiskiem ciekawym zważywszy na teoretyczny w nim brak wpływów prawa rzymskiego ). Do wszczęcia procesu konieczne było uprzednie zezwolenie króla zawarte w reskrypcie ( wrist ) udzielanego tylko wtedy, gdy w prawie przedmiotowym przewidziana była action.

	Prawo rzymskie	Prawo nowożytne
czynnik pierwotny	actio	prawo podmiotowe
czynnik wtórny	prawo podmiotowe UBI REMEDIUM IBI IUS	actio ( a również roszczenie ) UBI IUS IBI REMEDIUM

Klasyfikacja actiones:

1. actiones in rem ( vindicationes ): służyły do ochrony bezwzględnego władztwa nad rzeczami ( początkowo także osobami ) i kierowały się przeciwko wszystkim nieuprawnionym, np. "Jeśli okaże się, że niewolnik Stichsus należy do A.Ageriusa na podstawie prawa Kwirytów" ( Si paret hominem Stichum ex iure Quiritium A.Agerii esse )

- uprawnienie do wniesienia actiones in rem nie ulegało konsumpcji przez litis contestatio, gdyż naruszenie władztwa nad rzeczą mogło nastąpić ponownie przez tę samą osobę,

- można ją było wnieść przeciw komukolwiek, kto naruszył uprawnienia powoda ( skuteczność erga omnes ),,

2. actiones in personam ( condictiones ): sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzycieli przeciw dłużnikowi

- można ją było wnieść tylko osobiście przeciw dłużnikowi ( skuteczność inter partes )]

3. actiones in rem scripta- skargi o charakterze osobowym, ale miały szerszy zakres osobowy- mogły być skierowane przeciw określonym osobom trzecim,

1. actiones perpetuae ( wieczyste )

2. actiones temporales ( czasowe )- skuteczne tylko do określonego z góry terminu

1. actiones formulae in ius conceptae ( sędzia miał stwierdzić, czy powodowi służyło na podstawie ius civile dane uprawnienie ),

2. actiones formulae in factum conceptae ( odnosiły się do faktycznego stosunku pomiędzy stronami, po stwierdzeniu którego sędzia był obowiązany zasądzić pozwanego )

1. actiones civiles ( oparte na leges )

2. actiones honorariae ( oparte na władzy magistratury )

actiones utiles- powództwa analogiczn- np. podstawową actio przysługującą wg ius civile określonej kategorii osób przyznawano utiliter dalszej kategorii osób, które znajdowały się w podobnej sytuacji- np. użytkownikowi cudzej rzeczy przyznawano actio legis Aquiliae z powodu uszkodzenia tej rzeczy, choć w zasadzie przysługiwała ona tylko właścicielowi,

a) FICTIO ( Formulae fictiae )- pretor przyjmował pewien nieistniejący sn rzeczy za istniejący i udzielał ochrony prawnej pretensjom nie uznanym w dawnym prawie cywilnym, np:

- ponieważ legis actio była dostępna tylko dla obywateli rzymskich, udzielał pretor peregrynom na podstawie roszczeń uznanych w dawnym prawie cywilnym, w ten sposób, że do intentio dodawał fikcję ( "jak gdyby był obywatelem" ),

- chociaż wskutek capitis deminutio gasło każde zobowiązanie, udzielał pretor przeciw temu, kto uległ takiemu ograniczeniu, powództwa z fikcją ( "należy go traktować tak, jak gdyby nie uległ wspomnianemu ograniczeniu" ),

-( np. spadkobierca powołany do dziedziczenia na podstawie edyktu pretorskiego nie był dziedzicem w rozumieniu prawa cywilnego, a co za tym idzie nie mógł korzystać ze środków procesowych o wydanie spadku przysługującemu dziedzicowi, jednak pretor umożliwił mu dostęp do tych środków, polecając sędziemu w formułce traktować go "jak gdyby był dziedzicem"- si heres esset.( formula Serviana )

b) dodatek EX FIDE BONA- pretor udzielał sędziemu wskazówki, aby pretensje powoda oznaczyć wg zasad uczciwości w obrocie. Dołączany był tylko przy:

- actiones in personam,

- actiones in ius conceptae

- action incerta,

c) TRANSPOZYCJA osób w formułce polegała na tym, że następowała zmiana formułki w ten sposób, że na inną osobę opiewało intentio, na inną condemnatio. W szczególności zachodziła:

- przy powództwach o charakterze dodatkowym ( actiones adiecticiae qualitatis )- gdy ojciec bądź właściciel niewolnika odpowiadał za zobowiązania syna lub niewolnika,

- przy formula Rutiliana- za pomocą której można było dochodzić roszczeń z majątku upadłego dłużnika przeciw nabywcy masy konkursowej,

- celem umożliwienia zastępstwa w procesie,

1. actiones privatae- mogły zostać wniesiony przez osoby, które miały roszczenie prywatnoprawne,

2. actiones populares- mogły zostać wniesione przez każdego obywatela rzymskiego,

1. actiones stricti iuris- powództwa prawa ścisłego, nie dopuszczały uznania sędziego,

2. actiones bonae fidei- powództwa dobrej wiary, sędzia miał szerokie uznanie,

1. actiones directae- powództwa obligacyjne ze stosunków dwustronnych niepełnych, które przysługiwały z roszczenia głównego,

2. actiones contrariae- powództwa obligacyjne ze stosunków dwustronnych niepełnych, które przysługiwały z roszczenia przeciwnego do głównego,

1. actiones simplices- powództwa, przy których zasądzony mógł być jedynie pozwany,

2. actiones duplices- powództwa, przy których mogła być zasądzona każda ze stron

1. actiones certea- przy których zasądzenie w formułce procesowej opiewało na oznaczoną sumę pieniężną,

2. actiones incertae- zasądzenie opiewało na incertum

1. actiones penales- skargi z deliktów,

2. actiones rei persequendae- skargi, mające na celu wynagrodzenie szkody materialnej ( odszkodowawcze ),

3. actiones mixtae- charakter mieszany

Inne rodzaje actiones:

a) mutua petitio- powództwo przeciwne, którą mógł wnieść pozwany przeciw powodowi,

b) actiones famosae- powództwo zniesławiające, w razie zasądzenia następowało infamia,

c) actiones arbitariae- powództwa arbitralne, zawierające formula arbitraria, dające pozwanemu możliwość dokonania świadczenia w naturze,

d) actio noxales- powództwa noksalne, powstające z tytułów deliktów niewolnika lub dziecka ( tzw. odpowiedzialność noxalna ),

POWÓDZTWA KONKURUJĄCE ( actiones concurrentes ) występowały wtedy, gdy zainteresowany miał do dyspozycji więcej niż jeden środek procesowy lub też następowało zbieżność uprawnionych do wniesienia actio lub też osób przeciw którym można była tę actio wytoczyć ( konkurencja osób ). Rozwiązania problemu można było dokonać w sposób dwojaki:

a) eliminację powództw konkurujących- jeśli przedmiot sporu był identyczny ( eadem res ), cel powództw jednakowy, wybór był dokonywany w momencie litis contestatio.

b) kumulację powództw konkurujących- jeśli actiones miały różne cele lub jeśli miały cele jednakowe, ale o charakterze penalnym ( actiones poenales )- np. odpowiedzialność karna sprawców tego samego deliktu.

II. Postępowanie aput iudicem

Celem fazy aput iudicem było ustalenie stanu faktycznego i wydanie orzeczenia.

1) ROZPRAWA to ustne przedstawienie sądowi orzekającemu przez strony ich stanowiska co do istoty sprawy albo określonej kwestii proceduralnej. Odbywa się ona na jawnym posiedzeniu sądowym, nie należy natomiast do niej ogłoszenie orzeczenia, chociażby nastąpiło ono na tym samym posiedzeniu, na którym odbyła się rozprawa.

Rozprawy wyznaczano na godziny przedpołudniowe, obecność stron nie była wymagana, ale jeżeli jedna z nich nie stawiła się bez usprawiedliwienia, to:

POST MERIDEM PRAESENTI LITEM ADDICTIO- "Po południu zasądź sędzio na rzecz obecnego".

2) Postępowanie dowodowe

PRZEDMIOTEM DOWODU są zdania w sensie logicznym o faktach, a ściślej prawdziwość zdań o istnieniu albo nieistnieniu faktów. Zdania te mają postać twierdzeń uczestników postępowania względnie wiadomości uzyskanych przez sąd w drodze własnych czynności.

Twierdzenia faktyczne służą uzasadnieniu żądania, zaś dowody służą ustaleniu twierdzeń.

Ciężar udowodnienia ( onus probandi ) faktu spoczywa na stronie, która przytacza twierdzenie o istnieniu tego faktu, a nie na stronie , która twierdzeniu temu zaprzecza ( EI INCUMBIT PROBATIO QUI DICIT NON QUI NEGAT, AFFIRMANTI NON NEGATI INCUMBIT PROBATI ), chociaż decyzja należała ostatecznie do sędziego.

Jeżeli strona nie udowodni prawdziwości twierdzeń faktycznych przytoczonych na uzasadnienie żądania/zarzutów, naraża się na przegranie procesu ( ACTORE NON PROBANTE REUS ABSOLVITUR, REUS EXCIPIENDO GIT ACTOR ).

Środki dowodowe:

a) świadkowie ( testes ),

- świadkowie obowiązkowi ( np. przy testamencie ),

- świadkowie dobrowolni ( testes voluntarii ),

b) zeznania stron, jeżeli składano je na korzyść strony przeciwnej,

c) opinie biegłych,

d) oględziny

e) DOKUMENT- przedmiot pokryty pismem w celu utrwalenia myśli ( instrumenta )

- urzędowy ( publiczny ),

- prywatny

Teorie oceny dowodów:

a) ustawowej ( legalnej, formalnej ) oceny dowodów- sąd ocenia wyniki postępowania dowodowego według reguł przewidzianych w ustawie,

b) swobodnej oceny dowodów- sąd ocenia wyniki postępowania dowodowego wedle własnego przekonania- i ta teoria panowało w procesie formułkowym.

3) Stanowisko sędziego

Ograniczenia władzy sędziowskiej:

a) mógł wydać wyrok zasądzający albo uwalniający pozwanego, ale nie mógł zasądzić powoda, poza tym mógł zasądzić pozwanego tylko na zapłacenie określonej sumy pieniężnej ( condemnatio pecuniaria ), co stwarzało specyficzną sytuację, gdyż pozwany mógł utrzymać się przy władaniu rzeczą albo uchylić się od przyrzeczonej usługi za zapłatą oszacowanej wartości, ale po wyroku od egzekucji mógł już uwolnić się tylko przez zapłatę określonej sumy pieniężnej. Wymóg kondemnacji pieniężnej łagodzono przez:

- formulae arbitraria: formułka z dodatkowym upoważnieniem dla sędziego w postaci klauzuli: "sędzio, zasądź, chyba, że rzecz na podstawie twego arbitirium zostanie zwrócona powodowi, sędzia więc nie wydawał wyroku od razu, lecz najpierw wzywał pozwanego do spełnienia żądania podnoszonego przez powoda, w tym momencie pozwany wiedział już, że stoi na straconej pozycji. Jeżeli jednak nie spełnił żądania, sędzia przystępował do oszacowania rzeczy, ale w ten sposób, iż dopuszczał powoda do oszacowania przedmiotu sporu, co było w sposób oczywisty niekorzystne dla pozwanego, choć z drugiej strony powód składał przysięgę, co miało uchronić przed nadmiernym oszacowaniem wartości. W oparciu o te formułki ukształtowały się actiones arbitrariae.

b) przy powództwach o przedmiocie nie określonym z góry, oszacowanie jego wartości należało do sędziego, ale pretor mógł wyznaczyć górną granicę ( condemnatio cum taxatione ),

c) w powództwach ścisłego prawa ( iudictia stricti iuris )- sędzia musiał wydać wyrok zgodnie z instrukcją, niezależnie od swych przekonań,,

d) PLURIS PETITIO- nadmierne żądanie ze strony powoda, jeśli intentio i condemnatio opiewały na określoną wartość majątkową ( musiał uwolnić pozwanego ),:

- co do przedmiotu sporu ( re )- powód żądał więcej niż mu się należało,

- co do czasu ( tempore )- przy terminowej należności żądał jej przed upływem terminu,

- co do miejsca ( loco )- gdy żądał swej należności w innym miejscu niż się umówiono,

- co do przyczyny prawnej ( causa )- gdy żądał dostarczenia rzeczy indywidualnie oznaczonej, chociaż umówiono się o rzecz oznaczoną co do gatunku,

Rozszerzenia władzy sędziowskiej:

a) przy powództwach opartych na dobrej wierze ( iuducuia bonae fidei )- sędzia mógł uwolnić lub zasądzić pozwanego, ale na to, cokolwiek będzie mu się należało na podstawie dobrej wiary, powodowi nie groziły skutki pluris petitio.

b) mógł kształtować sytuację pozwanego w przypadku:

- podstępu ( dolus ),

- groźby ( metus ),

Jeśli pozwany jednak zaspokoił wierzyciela po litis contestatio, a wyrok nie został jeszcze wydany, to sędzia miał obowiązek uwolnić pozwanego.

4) Wyrok

WYROK to orzeczenie sądu rozstrzygające sprawę co do istoty w procesie.

Sędzia mógł jednak uchylić się od obowiązku wydania wyroku, jeżeli oświadczył pod przysięgą, iż "sprawa nie jest dla niego jasna" ( iurare rem sibi non liquere ).

Wyrok składał się z:

a) sententia- mniemanie sędziego o stanie faktycznym,

b) iudicatum- treść wyroku, rozstrzygnięcie sporu na podstawie przepisów prawa o charakterze wiążącym, powinna ona być zgodna z brzmieniem formuły:

- w przypadku actiones in rem- ustalenie spornego prawa,

- w przypadku actiones in personam ( zasądzenie- condemnatio na świadczenie pieniężne lub niepieniężne ),

Rodzaje wyroków ze względu na treść:

a) konstytutywny: tworzył prawo podmiotowe, w przypadku skarg działowych, gdzie sędzia tworzył nowe prawa rzeczowe i przysądzał je poszczególnym stronom postępowania

b) deklaratywny: chronił istniejące już prawa podmiotowe, zawierał zasądzenie ( condemnatio ) lub uwolnienie ( absolutio ) od obowiązku świadczenia, mógł jednak także ustalić istnienie prawa, statusu.

POSTANOWIENIE ( interlocutio, articulus, praeiudicium ) to orzeczenie sądu, które nie było wyrokiem, nie rozstrzygało sprawy in merito, nie kończyło postępowania, najczęściej wydawane w trakcie postępowania w sprawach wpadkowych, mogło być wydane w dowolnej formie, możliwe było jego odwołanie z urzędu w przypadku wadliwości.

PRAWOMOCNOŚĆ ( formalna ) jest to wynikająca z niezaskarżalności orzeczenia w drodze zwyczajnych i szczególnych środków zaskarżenia niemożność uchylenia albo zmiany orzeczenia.

PRAWOMOCONOŚĆ ( materialna ) jest to moc wiążąca orzeczenia prawomocnego formalnie ( tzw. skuteczność orzeczenia ).

POWAGA RZECZY OSĄDZONEJ ( res iudicata ) to rozstrzygnięcie co do istoty sprawy zawarte w prawomocnym wyroku. Oznaczano ono wypełnienie funkcji procesu cywilnego, a ponowne wszczęcie procesu o tę samą rzecz było niemożliwe:

- zarzut rzeczy doprowadzonej do litis contestatio ( exceptio rei in iudicium deductae ),

- zarzut rzeczy osądzonej ( exceptio rei iudicatae ),

Nieważność wyroku:

a) ipso iure- w wyniku przyczyn, tkwiących w samym wyroku ( naruszenia proceduralne samego wydania wyroku, niektóre naruszenia proceduralne, które miały miejsce w którejś z faz postępowania ),- wyrok taki uznawany był za nieistniejący i strona mogła wszcząć nowy proces,

b) zaskarżalność,

ŚRODKI ZASKARŻENIA to środki zmierzające do uchylenia albo zmiany czynności decyzyjnych organów procesowych. W procesie formułkowym nie było środków odwoławczych, natomiast istniały tzw. surogaty apelacji:

- obrona przeciw powództwo egzeukcyjnemu,

- wytoczenie nowego powództwa ( odwołanie na wartość podwójną- revocatio in duplum ),

- INTERCESSIO to sprzeciw magistratury wyższej lub równej. Mogła odnosić się tylko do rozporządzeń wydanych in iure, przeciw wyrokowi była bezskuteczna,

- RESTITUTIO IN INTEGRUM- anulowanie skutków postępowania i wyroku w drodze pozaprocesowego środka ochrony.

Sędzia, który wydał nieprawidłowy wyrok, ściągał na siebie odpowiedzialność za straty poniesione przez stronę poszkodowaną, i to w podwójnej wysokości.

III. Postępowanie egzekucyjne i egzekucja

EGZEKUCJA jest to zastosowanie przez powołane do tego organy państwowe przewidzianych prawem środków przymusu w celu urzeczywistnienia normy prawnej indywidualno- konkretnej o charakterze nakazującym albo zakazującym, której istnienie jest ustalone w odpowiednim akcie ( tytule wykonawczym ).

W ramach postępowania egzekucyjnego wyróżniamy:

a) postępowanie klauzulowe ( o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucji ), mające na celu stworzenie zasadniczej podstawy egzekucji ( sądowego cywilnego tytułu wykonawczego ),- powództwo egzekucyjne na podstawie wyroku ( ACTIO IUDICATI ). Proces ten najczęściej kończył się w fazie in iure przez confessio in iure ), pretor uprawniał powoda do egzekucji.

KLAUZULA WYKONALNOŚCI to akt sądowy zawierający stwierdzenie, że tytuł wykonawczy uprawnia do egzekucji oraz w razie potrzeby- orzeczenie co do jej zakresu.

POWÓDZTWO PRZECIWEGZEKUCYJNE mógł wytoczyć dłużnik, który chciał uniknąć egzekucji, ale było ono bardzo ryzykowne, ponieważ w wypadku przegrania, powództwo będące bezpodstawnym naruszeniem wyroku traktowano bowiem jako nadużycie obrony ( infitiatio ), co pociągało za sobą zasądzenie na podwójną wartość przedmiotu sporu, dodatkowo pozwany musiał od razu zagwarantować powodowi zapłatę w formie osobnej cautio.

b) właściwe postępowanie egzekucyjne mające na celu przeprowadzenie egzekucji na podstawie tego tytułu

Rodzaje egzekucji:

a) osobista: pretor upoważniał dłużnika do zabrania go do więzienia prywatnego aż do czasu zapłaty lud odpracowania długu,

b) majątkowa uniwersalna ( obejmująca cały majątek dłużnika, bez względu na wysokość zadłużenia, mająca doprowadzić do równomiernego zaspokojenia wszystkich, nawet jeśli była spowodowana tylko przez jednego wierzyciela )

- MISSIO IN BONA to decyzja o wprowadzeniu wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika, której towarzyszyło publiczne ogłoszenie egzekucji ( proscriptio ), zarząd majątku sprawował jeden z wierzycieli lub kurator.

- pozostawiano 30 dni dla dłużników żyjących i 15 dni dla majątków po dłużnikach zmarłych, jeśli terminy te minęły bezskutecznie, na dłużnika spadała infamia, a on sam stawał się bankrutem,

- z upoważnienia pretora wierzyciele wybierali ze swego grona przedstawiciela ( magister bonorum ), który sporządzał zestawienie majątku i obciążeń dłużnika i cały majątek sprzedawał w drodze licytacji, temu kto zaoferował najwyższy procent zaspokojenia wierzycieli ( venditio bonorum ).

- nabywca majątku dłużnika ( bonorum emptor ) wchodził w miejsce dłużnika, z tym jednakże ograniczeniem, że za długi odpowiadał w proporcji ustalonej na licytacji i tylko wobec wierzycieli, którzy wzięli udział w postępowaniu egzekucyjnym, mógł natomiast ściągać należności dłużnika żyjącego na podstawie formułek za zmianą podmiotów ( formula Rutiliana ), a dłużnika zmarłego na podstawie formułki z elementem fikcji ( formula Serviana )

c) majątkowa singularna- obejmująca tylko pojedyncze części składowe majątku dłużnika ( początkowo przywilej dla rodzin senatorskich ) aż do zaspokojenia wierzycieli ( distractio bonorum ) z wyłączeniem venditio bonorum i infamii.

Ograniczenia egzekucji:

a) podmiotowe- niedopuszczalność prowadzenia egzekucji przeciwko określonym podmiotom,

CESSIO BONORUM- ustawy julijskie: złagodzenie egzekucji do dłużników, którzy popadli w długi nie ze swojej winy, dłużnik taki mógł otrzymać zezwolenie na dobrowolne odstąpienie swego majątku ( ogłaszano UPADŁOŚĆ ) wierzycielom, dłużnik nie podlegał egzekucji osobistej ani infamii, za nie pokryte zobowiązania odpowiadał nadal, ale korzystał z ważnego przywileju:

b) przedmiotowe- niedopuszczalność prowadzenia egzekucji z określonych składników majątku dłużnika

- z mocy ustawy,

BENEFICIUM COMPETENTIAE- dłużnikowi pozostawiano z przyczyn humanitarnych konieczne środki do życia,

- z mocy tytułu wykonawczego

CONDEMNATIO CUM TAXATIONE upoważniająca sędziego do zasądzenia dłużnika w granicach jego możliwości

Ukrywanie majątku przed egzekucją było traktowane jako przestępstwo prawa pretorskiego.

Cechy procesu formułkowego:

a) mniejszy formalizm, ale wciąż silne pozostałości ( skrępowanie sędziego treścią formułki procesowej, konsumpcja roszczenia przy litis contestatio, pluris petitio, condemnatio pecuniaria ),

b) ogólnodostępność- jednak stosowany był na szeroką skalę w Rzymie i Italii, a nie w prowincjach, nie mieli do niego dostępu niewolnicy i biedniejsi,

c) źródło tworzenia ius honorarium

d) wciąż pozostawiono pomoc własną ( egzekucja osobista )

e) przekupność sędziów,

f) iluzoryczna odpowiedzialność sędziów.

POSTĘPOWANIE KOGNICYJNE ( Cognitio extra ordinem/extraordinaria cognitio- "rozpoznanie poza porządkiem ) to spotykane w źródłach okresu pryncypatu postępowanie nadzwyczajne, nazwane tak w odróżnieniu od zwyczajnego porządku postępowania, jakim był wówczas proces formułkowy.

- zapoczątkowany przez Augusta, budującego nowy nadzwyczajny pion jurysdykcyjny, oparty na autorytecie cesarza i jego aparacie wykonawczym,

- początkowo rozpatrywał sprawy nowe, dotychczas nie objęte ochroną ( o wykonanie fideikomisów, o świadczenie alimentów, o honoraria za prace umysłowe ) a stopniowo przejmował sprawy należące tradycyjnie do sądownictwa republikańskiego,

- w okresie pryncypatu współistniał z procesem formułkowym,

- likwidacja procesu formułkowego ( 342 r. ),

- w okresie dominatu był to jedyny proces,

- za panowania Justyniana I odmiana prcoesu kognicyjnego- proces justyniański.

Cechy procesu kognicyjnego:

a) jednolitość ( znikł podział na dwie fazy in iure i aput iudicem ),

b) postępowanie toczyło się przed tą samą osobą,

c) aparat jurysdykcyjny był w całości państwowy,

d) sędzia był urzędnikiem państwowym, a nie osobą prywatną i kierował postępowaniem na zasadzie autorytetu,

e) ograniczenie zasady jawności,

f) wysokie koszty sądowe,

g) pisemność

Proces formułkowy		Proces kognicyjny
akt ustny i prywatny	Ius in vocatio	akt pisemny i urzędowy, powód składał pismo procesowe ( libellus conventionis ), sąd albo odmawiał ochrony albo zarządzał doręczenie pisma przeciwnikowi przez executora, pozwany zobowiązany był, jeśli nie stawił się od razu, złożyć w określonym terminie odpowiedź na pismo powoda ( libellus contradictionis ) i zagwarantować, że stawi się na termin i pozostanie do dyspozycji do końca sprawy ( cautio iudicio sisti ), przy czym wymagano przysięgi lub poręczycieli,
możliwe dopiero w fazie apud iudicem	Postępowanie zaoczne	możliwe od samego początku ( proces kontumlacyjny- contumax- uparty, nieposłuszny )
- kończy fazę in iure - konsumpcja procesowa	Litis contestatio	- dokonywała się po przedstawieniu sprawy przez powoda ( narratio ) i po przeciwstawnym głosie pozwanego ( contradictio ). - doprowadzenie sprawy do litis contestatio nie zamykało już drogi do ponownego powództwa
- przerwany od litis contestatio	Bieg przedawnienia	- przerwany od momentu wniesienia pozwu
- najważniejsi byli świadkowie - obowiązek składania świadectwa w procesie cywilnym tylko dla niektórych obywateli, - mniejsza waga dokumentów jako środków dowodowych - confessio i iusiurandum mogły zakończyć postępowanie - duża swoboda oceny materiału dowodowego przez sędziego	Postępowanie dowodowe	- ograniczenie roli świadków ( TESTIS UNUS TESTIS NULLUS- jeden świadek żaden świadek ) - obowiązek składania świadczenia dla wszystkich obywateli, - na pierwsze miejsce wysunięto dokumenty, zwłaszcza publiczne - confessio i iusiurandum były zwykłymi środkami dowodowymi, - ograniczenie swobody oceny materiału dowodowego przez ustawowe wskazówki co do dowodu (ciężar przeprowadzenia dowodu- onus probandi ) i domniemania ( praesumptiones )
- podlega formułce - przy pluris petitio musiał uwolnić pozwanego - mógł zasądzić albo uwolnić pozwanego - zasądzenie pieniężne ( condemnatio precuniaria )	Sędzia	- podlega tylko ustawie - przy pluris petitio mógł umniejszyć należności - mógł zasądzić albo uwolnić pozwanego albo zasądzić powoda - możliwe świadczenie w naturze
- prowadzona przez wierzycieli z upoważnienia pretora - regułą była egzekucja majątkowa uniwersalna - egzekucja osobista: więzienia prywatne za długi	Egzekucja	- prowadzona przez organy państwowe- sądowy organ wykonawczy ( executor ) - reguła była egzekucja majątkowa singularna, dłużnikowi zajmowano tyle elementów majątkowych ( w kolejności: ruchomości, nieruchomości, wierzytelności, ile było potrzebnych do zaspokojenia wierzycieli ( pignus in causa iudicati captum ), - egzekucja osobista: publiczne więzienia za długi
- tylko jedna instancja,	Instancyjność	APELACJA ( APELATIO ) polegała na tym, że na żądanie co najmniej jednej ze stron procesowych sąd wyższej instancji rozpatrywał od nowa całą sprawę i rozstrzygał ją nowym wyrokiem. Ponieważ była nadużywana pojawiły się ograniczenia: - konstytucja Konstantyna W.- strona, która spowodowała bezzasadną apelację podlegała relegacji, czyli wydaleniu z kraju na dwa lata i konfiskacie połowy majątku, a jeśli majątku nie miała- przymusowej pracy w kopalniach, - Justynian zredukował sankcję do grzywny, a nadto dopuścił tylko dwie apelacje w tej samej sprawie i to jedynie w sprawach, których wartość przedmiotu sporu wynosiła powyżej 10 funtów złota.

POSTĘPOWANIE RESKRYPTOWE:

a) sędzia zamiast wydać wyrok, odsyłał sprawę z prośbą o rozstrzygnięcie do sądu wyższego a nawet do cesarza ( consultatio, relatio )- co było nagminne i Justynian ograniczył to w odniesieniu do sądu cesarskiego ( 543 ),

b) osoby zainteresowane w szybkim rozstrzygnięciu procesu, długotrwałego i kosztownego, zwracały się do cesarza z opisem swej sprawy i prośbą rozstrzygnięcia ( SUPPLICATIO ),

c) cesarz zajmował się prawną oceną nadsyłanych petycji i wydawał rozstrzygnięcia hipotetyczne z zastrzeżeniem, iż podany stan faktyczny odpowiada prawdzie ( SI PRECES VERITATE NITUNTUR )

d) odbiorca takiego reskryptu mógł okazać go przeciwnikowi, a jeśli nie uzyskał dobrowolnego zaspokojenia swojej petycji wytaczał normalny proces przedkładając reskrypt na poparcie swego stanowiska,

e) sędzia sprawdzał stan faktyczny sprawy i jeśli okazało się, że zgadza się z treścią reskryptu wydawał wyrok według rozstrzygnięcia cesarskiego, a jeśli był inny, miał on swobodę decyzji.

Ocena procesu kognicyjnego:

a) dotrwał do końca istnienia państwa rzymskiego, dał podstawę do procesu "rzymsko- kanonicznego",

b) prosty w konstrukcji i mniej formalistyczny niż pozostałe, ale bardziej autorytatywny,

c) dawał szansę do zorganizowania prawdziwego wymiaru sprawiedliwości

d) był też bardzo kosztowny, co utrudniało dostęp do niego niższym warstwom.

POSTĘPOWANIE SUMARYCZNE ( SUMMARIA COGNITIO ):

Opierało się ono w swej istocie na prowadzeniu procesu bez uwzględniania formalności przyjętych z postępowania formułkowego do cognitio extra ordinem.

- odstępowano od formalności litis denntiatio/plena inquisitio,

- w pewnych wypadkach odwołanie było wykluczone,

- charakter zarządzeń tymczasowych uzyskały interdykty, które nie sprzeciwiały się jednak późniejszemu innemu uregulowaniu stosunków prawnych,

POSTĘPOWANIE UZUPEŁNIAJĄCE ( SZCEGÓLNE ) to takie, w którym strona uzyskiwała ochronę poza procesem przez zastosowanie określonego środka pretorskiego.

Do środków ochrony procesowej zalicza się:

1) STYPULACJE PRETORSKIE- gdy pretor przymuszał stronę na żądanie drugiej do zaciągania zobowiązania stypulacyjnego:

- np. pretor dopuścić niepewnego zastępcę procesowego ( prokuratora ) do udziału w procesie dopiero po zagwarantowaniu przeciwnikowi w drodze stypulacji, że mocodawca uzna rzeczywiście jego czynności procesowe,

- stypulacja o charakterze gwarancyjnym ( CAUTIO )- żądano, aby przyrzeczenie gwarancyjne zobowiązanego zostało jeszcze wzmocnione przez dodatkowe zobowiązania poręczycieli ( SATISDATIO ),

- np. damnum infectum- "szkoda niedokonana"- np. utrzymanie wadliwej budowy, która groziła zawaleniem i wyrządzeniem szkody na gruncie sąsiednim, na prośbę zagrożonego pretor zmuszał właściciela wadliwej budowy do stypulacyjnego zapewnienia pokrycia szkody w rzeczywistej wysokości lub w kwocie ryczałtowej, oznaczonej z góry,

2) MISSIO IN POSSESIONEM to upoważnienie udzielone przez pretora pewnej osobie do zajęcia rzeczy należących do osoby drugiej:

a) w całości ( missio in bona )

b) w części ( missio in rem ),

Początkowo wywierano nacisk na opornego, zainteresowany zabezpieczał sobie zachowanie cudzego majątku ( custodia et observatio ), a jeśli nie wywarło to pożądanych skutków, pretor upoważniał zainteresowanego do dokonania sprzedaży zajętego mienia i do zaspokojenia się z uzyskanej ceny, albo umożliwiał mu nabycie rzeczy nabytej na własność,

3) INTERDYKTY to autorytatywne zakazy lub nakazy kierowane do osób uwikłanych w konflikt. Wydawał je magistratus wyposażony w imperium, na prośbę zainteresowanej osoby ( postulatio ), po zapoznaniu się ze sprawą ( causae cognitio ) i w obecności obydwu stron, wnioskodawcy i przeciwnika, który dokonał naruszenia.

Celem interdyktów było:

- utrzymanie ładu wewnętrznego, interdykty posesoryjne- przeciwdziałały nadużyciom pomocy własnej na szerszą skalę,

- ochrona interesów jednostek, stąd postępowanie interdyktowe uruchamiano na żądanie osób prywatnych i prowadziło ono w ostateczności do procesu cywilnego ( zwłaszcza interdykty z dziedziny prawa osobowego- np. o wydanie ojcu dziecka czy prawa spadkowego ),

Znaczenie interdyktów:

- duże w okresie procesu legisakcyjnego, który dawał ograniczone możliwości ochrony procesowej,

- w okresie procesu formułkowego można było je przekształcić w normalne środki ochrony sądowej oparte na ius honorarium,

- znaczenie psychologiczne- z autorytetem pretora wydającego nakaz/zakaz trzeba było się liczyć, naruszający stawał na straconej pozycji także i wtedy, gdy doprowadził do postępowania sądowego ex interdictio,

- zapobiegały powstawaniu sporów,

- w procesie kognicyjnym interdykty zbliżyły się do zwyczajnych środków ochrony sądowej, niekiedy sprawy oparte na dawnych interdyktach były szybsze, gdyż nie dopuszczano apelacji,

- u Justyniana sam ustawodawca stwierdza, że interdictum nie ma znaczenia,

Rodzaje interdyktów:

1)

a) interdicta restitutoria- zmierzały bądź do wydania pewnej rzeczy, bądź też do przywrócenia pierwotnego stanu pewnego zdarzenia lub urządzenia,

b) interdicta exhibotoria- zawierały nakaz przedstawienia pewnej osoby lub też okazania rzeczy,

c) interdicta prohibtoria- zawierały zakaz pewnego postępowania,

2)

a) interdicia simplicia-

b) interdicta duplicia- przy powództwie wzajemnym,

3)

a) interdicta annua- mogły być wniesione w ciągu jednego roku od chwili zaistnienia wspomianego w nich zdarzenia,

b) interdicta perpetua- mogły być wniesione w każdym okresie,

4)

a) interedicta privata- mogła je wnieść każda osoba,

b) interdicta popularia- mógł je wnieść ktokolwiek

4) RESTITUTIO IN INTEGRUM ( przywrócenie do stanu pierwotnego ) to zarządzenie magistratury, które uznawało za niebyłe zdarzenie, sprowadzające dla strony pewne niekorzystne skutki prawne, dla specjalnych powodów w danym wypadku zachodzących. Był to środek ostateczny ( ultimum remedium .,

SUMMUM IUS, SUMMA INIURIA- Najwyższe prawo najwyższą krzywdą,

Wymogi:

a) musiał zachodzić niekorzystny skutek prawny dla usunięcia którego brak było zwyczajnego środka prawnego,

b) musiał zachodzić uzasadniony powód, dla którego pretor udzielał restytucji ( iusta causa in integrum restitutionis ), pociągający za sobą zmianę w stosunkach prawnych pewnej osoby z powodu utraty jakiegoś prawa, środka procesowego bądź przyjęcia zobowiązania,

Stosowanie w procesie:

- z powodu wieku ( dla ochrony małoletniego poniżej 25 roku życia, który poniósł straty wskutek braku doświadczenia życiowego,

- z powodu nieobecności w sprawach państwowych,

- z powodu groźby czy błędu przy zawieraniu czynności prawnej,

Stosowanie poza procesem:

- dla odwrócenia skutków pluris petitio,

- dla odwrócenia niesłusznego wyroku,

- w sytuacjach nietypowych ( co zastrzegł sobie pretor ),

Określenie prawa postępowania jako "prawa formalnego" jest natomiast błędne, gdyż normy formalne ( tj. takie, które regulują formę czynności postępowania ) występują zarówno w prawie materialnym jak i w prawie postępowania.

Operuję terminem dzisiejszym. Dla ówczesnych warunków odpowiedniejsze byłoby stosowanie pojęcia: właściwość magistratury.

Różnicę pomiędzy tymi dwoma znaczeniami ilustruje przykład powództwa wytoczonego przez prokuratora na rzecz oznaczonego podmiotu. Prokurator jest w takim wypadku stroną ( powodem ) w znaczeniu procesowym, zaś wspominany podmiot- stroną ( powodem ) w znaczeniu materialnym ( art.55 kpc )

Zdolność sądowa utożsamiana była ze zdolnością prawną, a zdolność procesowa- ze zdolnością do czynności prawnych.

Np. obecnie przy wytoczeniu przez prokuratora powództwa o unieważnienie małżeństwa jako strona pozwana muszą wystąpić obaj małżonkowie, a nawet jeśli jeden z małżonków zmarł, to pozwanym jest ustanowiony na jego miejsce kurator ( art. 448 §1 kpc ).

Z tego podziału wywodzi się podział skarg w procesie formułkowym na actiones in rem i actiones in personam wynika również, iż Rzymianie już na tym etapie rozróżnili prawo rzeczowe od prawa zobowiązań.

Zasada ta obowiązuje do dzisiaj ( art. 199 §2 kpc, jeśli sprawa zostało osądzona prawomocnym wyrokiem ( art 366 kpc )

"Wezwanie do sądu". Użycie terminu "pozew" byłoby niezgodne z terminologią dzisiejszą, gdyż zgodnie z nią pozew jest to pismo procesowe, obejmujące swą treścią powództwo. Pozew jest więc aktem pisemnym, a w procesie formułkowym wezwanie do sądu było ustne.

Doprowadziło to do powstanie in iure cessio, - pozornego procesu podejmowanego dla dokonania zamierzonej z góry zmiany w stosunkach prawnych, np. w celu przeniesienia prawa własności.

Jak pamiętamy, w procesie legisakcyjnym, obydwie strony obowiązkowo składały przysięgę, a krzywoprzysięstwo mieściło się w ramach ryzyka związanego ze wszczęciem procesu.

Ponieważ actio ad exhibnedum miała już charakter actio in personam, więc bierność pozwanego w tym wypadku wiązała się z natychmiastowym dopuszczeniem powoda do egzekucji ( patrz niż. )

Musiało być to bardzo często stosowane przez pozwanych, skoro we wzorach formułek procesowych pozwany jawi się jako is qui negat ( ten, kto zaprzecza )

Patrz legis actio sacramento in rem/legis actio sacramento in personam

Dla porównania obecny kpc zna osiem środków dowodowych: 1) dokumenty ( §244- 257 ), 2) zeznania świadków ( §258- 277 ), 3) opinie biegłych ( §278- 291 ), 4) oględziny ( §292- 298 ), 5) przesłuchanie stron ( §299- 304 ), 6) grupowe badanie krwi ( §305- 307 ), 7) przykłady utrwalające albo przenoszące obrazy lub dźwięki, jak film telewizja, fotokopia, rysunek, płyty, taśmy ( §308 ), 8) inne nienazwane ( §309 )

klauzula ex fide bona jest prototypem dzisiejszych, odgrywających ogromną rolę w prawie cywilnym, klauzul generalnych.

Podaję definicję dzisiejszą ( czynności egzekucyjne należą do komorników- art. 759 §1 kpc ) , natomiast w procesie legisakcyjnym i formułkowym należałoby napisać: "przez wierzyciela z upoważnienia organu państwowego". Dopiero w procesie kognicyjnym ( patrz niż ). egzekucja w całości przeszła w ręce odpowiednich organów państwowych ( executora ) .

Nie należy mylić egzekucji z postępowaniem egzekucyjnym- przy normalnym przebiegu postępowanie egzekucyjne ulega wszczęciu wcześniej, zakończeniu zaś później niż egzekucja. Postępowanie egzekucyjne może zakończyć się bez wszczęcia i przeprowadzenia egzekucji, co ma miejsce w razie odmowy wszczęcia egzekucji albo umorzenia postępowania egzekucyjnego

Warto zwrócić uwagę, iż te każdy z trzech rodzajów egzekucji jest typowy dla innego procesu, co jest świadectwem rozwoju prawa postępowania. W procesie legisakcyjnym dominowała egzekucja osobista, w formułkowym- materialna uniwersalna, w kognicyjnym- materialna singularna. Dzisiaj praktycznie nie przewiduje się egzekucji osobistej, jednak grzywna, będąca środkiem jej wymuszenia, może być zamieniona w razie jej nieściągnięcia na areszt ( art. 1053 §1 kpc ).

Obecnie bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność w postępowaniu przed sądem powołanym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia lub przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciw której roszczenie przysługuje ( art. 123 §1 i 2 kc ).

---