Ryzyko zagranicznych operacji bankowych i metody jego ograniczania
Dynamicznemu wzrostowi międzynarodowych obrotów gospodarczych towarzyszy rosnąca rola banków w operacjach zagranicznych. Zagraniczne obroty płatnicze wynikają z transakcji eksportowo-importowych, sprzedaży usług, a także innych świadczeń. Wiążą się z nimi także operacje kredytowe.
W transakcjach zagranicznych i związanych z nimi operacjach płatniczych i kredytowych występuje ryzyko. Stopień ryzyka jest wyższy niż w operacjach krajowych wobec różnych kierunków wymiany handlowej, a także pojawienia się nowych państw i organizacji handlowych. Większe ryzyko wynika z braku znajomości nowych kontrahentów, ich ustawodawstwa gospodarczego, zwyczajów i tradycji handlowej.
Czynnikiem zwiększającym ryzyko było wprowadzenie przez państwa gospodarczo rozwinięte płynnych kursów walutowych. Obok ryzyka handlowego pojawiło się bowiem ryzyko kursowe (walutowe). Ryzyko walutowe to niebezpieczeństwo pogorszenia się sytuacji finansowej banku na skutek niekorzystnej zmiany kursu walutowego. W celu zmniejszenia tego ryzyka banki komercyjne stosują różne formy i metody zabezpieczenia.
Różnorodność operacji płatniczych między krajami o różnych walutach, przy odmiennych warunkach regulowania należności i zobowiązań oraz prawnego zabezpieczenia interesów kontrahentów sprawia, że w rozliczeniach zagranicznych banki pełnią rolę pośrednika między kontrahentami różnych krajów. Zabezpieczają ich przed ryzykiem kursowym i związanym z niedotrzymaniem warunków umowy przez zagranicznego kontrahenta. Banki nie ograniczają się do pośredniczenia w płatnościach zagranicznych, ale są aktywne w kształtowaniu sposobów zapłaty. Wspomagają równocześnie klientów, kredytując transakcje handlu zagranicznego, dyskontują weksle, udzielają gwarancji bankowych itp. Banki współuczestniczą w ryzyku wymiany zagranicznej w formie gwarancji bankowych, na przykład udzielanych na wniosek krajowego importera wskazanemu przez niego zagranicznemu eksporterowi. Niekiedy bank krajowy nie udziela gwarancji bezpośrednio, lecz zwraca się w ramach współpracy międzybankowej o udzielenie takiej gwarancji do banku działającego w siedzibie eksportera.
Tak więc ryzyko kursowe ponoszą zarówno importerzy, eksporterzy oraz banki. Są one narażone na ryzyko zwłaszcza w warunkach występowania kursów płynnych, kształtujących się na międzynarodowych rynkach pod wpływem popytu i podaży. Wynika ono ze zmiany kursu walut, w których banki lokują depozyty i udzielają kredytów. W okresie od przyjęcia depozytu lub udzielenia kredytu do dnia zwrotu depozytu lub spłacenia kredytu może bowiem nastąpić zmiana kursu. W banku powstanie strata (ujemna różnica kursowa), gdy w okresie na jaki udzielił on kredytu dewizowego spadnie kurs tej waluty. W przypadku wzrostu kursu bank w opisanej sytuacji zyska (dodatnia różnica kursowa), a straci kredytobiorca. Ponieważ banki w tym samym czasie utrzymują depozyty i kredytują klientów w różnych walutach, różnice kursowe częściowo się kompensują, co zmniejsza ryzyko kursowe banku. Ponadto w celu zmniejszenia tego ryzyka stosuje się różne formy i metody zabezpieczenia przed nadmiernym ryzykiem.
Prezes NBP ustalił dla polskich banków uprawnionych do wykonywania operacji dewizowych, normy dopuszczalnego ryzyka. Każdy bank zawierający transakcje dewizowe zajmuje każdego dnia określoną pozycję walutową. Pozycja walutowa wynika ze stosunku wierzytelności do zobowiązań w danej walucie lub we wszystkich walutach obcych. Gdy wierzytelności i zobowiązania są równoważą występuje zamknięta pozycja walutowa, a przy braku takiej równowagi - otwarta pozycja walutowa. Otwarta pozycja walutowa może mieć charakter: krótkiej pozycji walutowej, gdy zobowiązania w danej walucie przeważają nad wierzytelnościami, długiej pozycji walutowej, gdy wierzytelności przeważają nad zobowiązaniami. Nadmierna różnica w jednej lub drugiej pozycji rodzi ryzyko powstania strat przy niekorzystnych zmianach kursów.
Różnicę pomiędzy sumami wszystkich pozycji długich i pozycji krótkich nazwano walutową pozycją globalną (d-k), zaś łączną wartość bezwzględną wszystkich pozycji krótkich i długich nazwano walutową pozycją maksymalną (d+k). Do tak zdefiniowanych pozycji walutowych prezes NBP ustalił normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w relacji do funduszy własnych banków i tak:
Pozycja krótka lub długa względem pojedynczej waluty obcej - 15% funduszy władnych,
Pozycja globalny krótka lub długa - 30% funduszy własnych,
Pozycja maksymalna - 40% funduszy własnych.
Powyższe normy obowiązują na koniec każdego dnia. Prezes NBP może wprowadzić indywidualne, bardziej rygorystyczne normy dla poszczególnych banków, gdy ryzyko ponoszone przez dany bank stwarza istotne zagrożenie dla interesów posiadaczy walutowych wkładów oszczędnościowych i lokat w danym banku. Banki opracowują regulaminy wewnętrzne, określające zasady i procedury nadzorowania ryzyka walutowego i na bieżąco ustalają wewnętrzne limity na walutowe pozycje otwarte. Są one zazwyczaj ostrzejsze przy pozycji długiej dla walut, co do których można oczekiwać spadku ich wartości, a wobec pozycji krótkiej - dla walut, co do których można oczekiwać wzrostu ich wartości.
Tradycyjnymi formami zabezpieczającymi przed ryzykiem kursowym są:
Transakcje terminowe (forward). Transakcje terminowe polegają na zawarciu z bankiem umowy o zakup lub sprzedaż określonej w umowie ilości dewiz w określonym w przyszłości terminie po kursie ustalonym w dniu zawierania umowy. Transakcja ta daje klientowi pełną ochronę przed niekorzystnym dla niego ruchem kursu w przyszłości, ale również nie pozwala na zrealizowanie dodatkowych korzyści, w wypadku korzystnej dla niego zmiany kursu. Możliwość taką stwarzają jedynie opcje walutowe.
Operacje swap. Operacje swap w najprostszej wersji polegają na równoczesnym zawarciu transakcji terminowej i kasowej (transakcja wykonywana natychmiast) w identycznej walucie i sumie. Operacje swap mogą występować w różnych wariantach. Na przykład bank, któremu brakuje w bieżących transakcjach franków szwajcarskich, może kupić w innym banku franki za walutę krajową po kursie kasowym z danego dnia, sprzedając mu równocześnie tą samą ilość franków w terminie 30-dniowym po kursie terminowym. Transakcja będzie opłacalna dla obu banków, jeśli pierwszy spodziewa się wpływu tej waluty za miesiąc, a drugi posiadając ją na bieżąco w nadmiarze będzie potrzebować jej w przyszłości.
Podobnym rodzajem operacji bankowej jest sprzedaż obcej waluty z prawem odkupu. Różni się od transakcji swap tym, że nie ustala się z góry kursu odkupienia waluty.
Opcje walutowe. W odróżnieniu od kontraktu terminowego, od którego odstąpienie po zawarciu umowy nie jest możliwe, opcja walutowa w zamian za płaconą bankowi premię daje jej nabywcy prawo, ale nie obowiązek zakupu lub sprzedaży bankowi określonej w umowie kwoty dewiz w terminie określonym przez bank po kursie ustalonym w momencie zawierania transakcji. Opcje walutowej dają kupującemu prawo do zakupu lub sprzedaży określonej kwoty walut po z góry ustalonym kursie w uzgodnionym terminie. Za nabycie tego prawa kupujący płaci sprzedającemu opcję określoną cenę, czyli premię. Kurs, który zostaje ustalony w umowie określany jest jako bazowy. Kupujący ma tutaj prawo, a nie obowiązek realizacji transakcji; może zrezygnować z wykorzystania posiadanej opcji, tracąc wówczas zapłaconą premię.
Operacje futures. Transakcje currency futures polegają na tym, że do otwartej pozycji walutowej zawierana jest transakcja przeciwstawna, której dalsze kształtowanie jest negatywnie skorelowane z kształtowaniem się transakcji pierwotnej. Straty (zyski) z pozycji pierwotnej są wówczas kompensowane zyskami (stratami) z pozycji przeciwstawnej.Operacje futures są zawierane na specjalnych giełdach w drodze otwartego przetargu. Biorą w nich udział członkowie danej giełdy, którzy wykonują zlecenia swoich klientów krajowych i zagranicznych. Przedmiotem transakcji futures są kontrakty o standardowej wielkości i w określonej walucie; operacje można więc przeprowadzać tylko kwotą standardowego kontraktu lub jego wielokrotnością. Terminowe rynki futures umożliwiają bankom, które nie chcą ponosić ryzyka kursowego, przerzucenie tego ryzyka na tych, którzy gą gotowi je przejąć. Gwarantem wykonania transakcji futures jest instytucja, w stosunku do której są odpowiedzialni kontrahenci zawierający między sobą konkretną transakcję. Z transakcji futures wynika obowiązek dostarczenia w przyszłości określonej waluty w ustalonym terminie.
Arbitraż walutowy. Polega on na wykorzystaniu wahań kursu dewiz występujących z różną intensywnością na poszczególnych rynkach. Wykorzystuje się różnice kursowe dokonując zakupu danej waluty na rynku, na którym jej kurs jest względnie niski i odsprzedając na rynkach, na których kurs jest wyższy. Operacje arbitrażowe przyczyniają się do wyrównywania poziomu kursów poszczególnych walut na różnych rynkach.
Kurs ustalany przez bank zarówno dla kontraktów terminowych jak i opcji walutowych jest uzależniony od odległości terminu realizacji dostawy walut od dnia zawierania transakcji jak też różnic w oprocentowaniu depozytów na rynku polskim i rynku kraju pochodzenia kupowanej lub sprzedawanej waluty.
Działalność polegająca na zawieraniu różnego rodzaju transakcji chroniących przed ryzykiem kursowym nazywana jest „hedging”.