Drabina feudalna- wielostopniowa hierarchia zależności wasalnych, charakterystyczna dla feudalizmu.
Dziesięcina- opłata na rzecz Kościoła w wysokości 1/10 plonów lub dochodów
Feudalizm- model państwa, społeczeństwa i gospodarki, który wykształcił się w średniowiecznej Europie i Japonii; charakteryzującego się istnieniem hierarchii zależności wasalnych, osłabieniem władzy państwowej na rzecz wielkich właścicieli ziemskich (feudałów) oraz występowaniem renty feudalnej.
Hołd wasalny- ceremonia oddania się w opiekę, polegająca na włożeniu dłoni w dłonie przyszłego opiekuna i wypowiedzeniu odpowiednich słów; w efekcie hołdy wasalnego składający hołd stawał się dożywotnim wasalem swego seniora, zobowiązanym do wierności i pomocy w zamian za ochronę i utrzymanie.
Immunitet- przywilej wyłączający jakieś terytorium spod zwierzchnictwa sądowego lub skarbowego władcy
Lenno- ziemia (lud dochody, np. z młyna, karczmy), którą senior nadawał swojemu wasalowi jako źródło utrzymania, zachowując do niej zwierzchnie prawo.
Beneficjum
Renta feudalna- świadczenie należne panu feudalnemu za użytkowanie jego ziemi, regulowane w formie naturalnej (daniny), odrobkowej (pańszczyzny) lub pieniężnej (czynszu)
Senior- osoba, która przyjmując hołd wasalny zobowiązała się do dożywotniej ochrony i utrzymania swego wasala
Wasal- osoba, która składając hołd wasalny, zobowiązała się do dożywotniej wierności i pomocy swemu seniorowi; do obowiązków wasala należały: udział w wyprawach zbrojnych seniora, zwoływanych przez niego naradach i sądach nad innymi wasalami, a także wspieranie seniora materialnie. Wasal może złożyć hołd wasalny kilku seniorom.
Suzeren- najwyższy senior, stojący na szczycie drabiny feudalnej, czyli nie będący niczyim wasalem (monarcha lub papież).
Geneza feudalizmu: kryzys gospodarczy, chaos polityczny niszczycielskie najazdy wikingów, ataki arabskich piratów, uboga ziemia, źle uprawiana dawała mało ziemi- te przyczyny spowodowały powstanie feudalizmu, biedniejsi zwracali się do możniejszych i tak powstały więzi feudalne.
Struktura społeczeństwa feudalnego- drabina feudalna: suzeren -> seniorowie: baronowie możni wyższe duchowieństwo -> wasalowie: rycerstwo niższe duchowieństwo
Zależności wynikające z drabiny: suzeren daje lenno, nadaje urzędy i immunitety, baronowie możni i wyższe duchowieństwo nadają urzędy, dają ziemię w lenno; rycerstwo niższe duchowieństwo są wierni, służą zbrojnie, baronowie możni i wyżsi duchowni dają suzerenowi pomoc wojskową, wierność
Cechy- zawodowe organizacje rzemieślników spełniające również funkcje religijne, wojskowe i towarzyskie; regulowały wielkość produkcji i zasady sprzedaży danego towaru, ustalały ceny oraz nadzorowały jakość
Gildie- zawodowe organizacje kupców; dbały o bezpieczeństwo kupców podczas podróży handlowych, ustalały ceny oraz ujednolicały system miar i wag
Gospodarka towarowo- pieniężna- gospodarka, w której większość produktów wytwarza się w celu wymiany na pieniądze
Hanza- związek miast uczestniczących w handlu bałtyckim, powstały w 1241 z porozumienia kupców Lubeki i Hamburga
Plebs- najniższa warstwa ludności miejskiej, pozbawiona majątku i obywatelstwa, złożona m.in. z robotników, służby, czeladników, żebraków i marginesu społecznego
Pospólstwo- średnia warstwa ludności miejskiej, głównie drobni kupcy i rzemieślnicy, rywalizujący z patrycjatem o władze w mieście
Wielka Karta Swobód- przywilej wystawiony w 1251 przed króla angielskiego Jana Bez Ziemi pod presją zbuntowanych baronów, przywilej te przewidywał m.in.: wybór komisji baronów kontrolującej króla, uzależniał nakładanie nowych podatków od zgody rady Królestwa, zakazywał aresztowania bez wyroku oraz zatwierdzał przywileje miast.
Złota Bulla- przywilej ustanowiony w 1222 przez króla węgierskiego Andrzeja II pod naciskiem rycerstwa, któremu zapewniał prawa równe prawom baronów (m. In. Zwolnienie od podatków, ograniczenie służby wojskowej, uprawnienia sądownicze)
Przebieg walki stanów i przywileje: duchowieństwo posiadające prawa, własne sądownictwo i przywileje zaczęło tworzyć własny stan, akcentowanie wśród rycerstwa „szlachetnego urodzenia” doprowadziła do utworzenia się stanu szlachty, wspólnoty miejskie i wiejskie tworzyły stan trzeci, poprzez tworzenie bractwa ludowego, regulację umów z panami feudalnymi co doprowadziło do awansu społecznego.
Obowiązki i prawa stanów: duchowieństwo: zachowuje wszystkie swoje uprawnienia, płacić 15% podatek; szlachta: zachowanie dawnych przywilejów rycerskich czyli przywileje sądowe, obowiązek służby wojskowej, prawo wypowiedzenia posłuszeństwa władcy, płacenie 15% podatku; chłopi i mieszczanie: mogli zatrzymywać resztę zysków, otwarcie drogi do bogacenia się i awansu społecznego, zawarcie umów między chłopami a panami feudalnymi.
Św. Cyryl i Metody- bracia, greccy mnisi, prowadzili wspólnie działalność misyjną w państwie wielkomorawskim, nauczali w języku słowiańskim, byli twórcami obrządku słowiańskiego
Prawo niemieckie- wywodzące się z Niderlandów rozwiązania prawne stosowane przy lokacji nowych miast i wsi w Europie Środkowej, prawo to przewidywało m.in. wolność osobistą osadników, stałą wysokość świadczeń oraz samorząd sądowniczy
Przyczyny i skutki ruchu kolonizacyjnego: nowe tereny dla przeludnionej Europy, formowanie się społeczeństw stanowych, konflikty poprzez różnice kulturowe rdzennych mieszkańców i przybyłych osadników, rozwój gospodarczy nowych ziem.
966- chrzest Polski
1000- zjazd w Gnieźnie (Mieszko I i Otton III)
1018- Chrobry wkracza do Kijowa, zajmuje Grody Czerwieńskie
1025- koronacja Bolesława Chrobrego, a także kilka miesięcy później Mieszka II
1031- najazd Niemiec i Rusi na Polskę, utrata Grodów Czerwieńskich i Kijowa
1038-1039- najazd Brzetysława na Ziemie Polskie
1047- odzyskanie Mazowsza przez K. Odnowiciela przy pomocy Księcia Kijowskiego
1050- odzyskanie przez K. Odnowiciela Śląska
1076- Koronacja Bolesława II Śmiałego
1079- wygnanie Bolesława Śmiałego z kraju, po tym jak kazał zamordować biskupa krakowskiego Stanisława
1097- ?
Mieszko I - książę gnieźnieński, pierwszy historyczny WŁADCA Polski, zjednoczył plemionaw 966 przyjmuje chrzest podporządkowując Pomorze, Śląsk i Małopolskę, nadał swojemu księstwu kształt zbliżony do dzisiejszej Polski, pod koniec życia oddał państwo w opiekę papiestwu (dokument Dagome Iudex)
Dobrawa- księżniczka Czeska, od 965 żona Mieszka I, matka Bolesława Chrobrego, prawdopodobnie miała wpływ na Mieszka I, który zadecydował o przyjęciu chrztu
Św. Wojciech- biskup praski, w 997 przybył do Polski z zamiarem prowadzenia misji wśród pogan, udał się do Prus, gdzie poniósł śmierć męczeńską, jego szczątki Bolesław Chrobry sprawdził do Gniezna, które jako ośrodek kultu nowego świętego stało się w 999 arcybiskupstwem
Jordan- duchowny nadreński lub włoski, od 968 pierwszy biskup na ziemiach polskich , najprawdopodobniej miał status biskupa misyjnego, podległego bezpośrednio papieżowi, wg innej hipotezy był biskupem poznańskim
Radzim Gaudenty- brat przyrodni św. Wojciecha, benedyktyn z Rzymu, pierwszy arcybiskup polski w Gnieźnie od 1000
Bolesław I Chrobry- syn Mieszka I, od 992 książę Gnieźnieński, w 1025 koronowany na PIERWSZEGO króla Polski, doprowadził do utworzenia polskiej metropolii kościelnej ze stolicą w Gnieźnie, dążył do przekształcenia ziem podbitych przez ojca w jednolite państwo, prowadził politykę ekspansji, w której wyniku granice Polski sięgnęły przejściowo Łaby, Dunaju i Bugu, brał udział w zjeździe Gnieźnieńskim w 1000, wszedł w sojusz z Ottonem III, po śmierci Ottona III wmieszał się w sprawy zachodnie i zajął Łużyce, Milsko i Miśnię, zajął również Czechy i Morawy oraz Grody Czerwieńskie
Mieszko II- syn B. Chrobrego, od 1025 król Polski, po niepowodzeniu w wojnie z Rusią i Niemcami w latach 1030-31 utracił władzę na rzecz przyrodniego brata, zmuszony do rezygnacji z tytułu królewskiego i wydzielenia granic krewnym zdołał jeszcze przez śmiercią zjednoczyć kraj
Bezprym- książę polski, najstarszy syn Bolesława I Chrobrego; pozbawiony przez ojca prawa do tronu, 1031 z pomocą Rusi i Niemiec, usunął panującego młodszego brata Mieszka II Lamberta
Otton III- król niemiecki od 983, cesarz od 996, syn Ottona II; reprezentował koncepcję utworzenia uniwersalnego imperium rzymskiego; na zjeździe w Gnieźnie (1000) uznał Bolesława I Chrobrego za suwerennego władcę i zgodził się na utworzenie niezależnej od Niemiec prowincji kościelnej w Polsce.
Kazimierz Odnowiciel- Syn Mieszka II, od 1039 książę Polski (być może sprawował krótko władze w 1034); po śmierci ojca uciekł z kraju do Niemiec, skąd przy poparciu cesarza wrócił w 1038 lub 1039 do kraju, ponownie przyłączył do Polski Mazowsze, Pomorze i Śląsk; odbudował zrujnowane państwo i Kościół, przeniósł stolicę do Krakowa
Bolesław Śmiały- syn Kazimierza Odnowiciela, od 1058 książę Polski, od 1076 król, dokończył odbudowę państwa po śmierci ojca, prowadził politykę ekspansji, walcząc z opozycją wewnętrzną doprowadził w 1078 do skazania na śmierć biskupa krajowskiego Stanisława, rok później został wygnany z kraju, zmarł na Węgrzech
Św. Stanisław- biskup krakowski od 1072, patron Polski; jeden z przywódców opozycji przeciw Bolesławowi II Śmiałemu; stracony (przyczyny i okoliczności jego śmierci są przedmiotem sporów), co wywołało bunt przeciwko królowi; postać ta odegrała ważną rolę w dążeniu do zjednoczenia państwa
Władysław Herman- książę polski od 1079, syn Kazimierza I Odnowiciela, ojciec Bolesława III Krzywoustego i Zbigniewa; związany z cesarstwem i Czechami, ulegał wpływowi Sieciecha.
Sieciech- (wojewoda) Władysława I Hermana, być może od ok. 1085; rzeczywisty zarządca kraju, co wywołało opozycję rycerstwa i możnych; po kilkuletnich walkach 1100 lub 1101 wygnany z kraju.
Zbigniew- między 1070 a 1073-1114, z dyn. Piastów, książę pol., nieślubny syn Władysława I Hermana, przyrodni brat Bolesława III Krzywoustego; 1102 obrany księciem zwierzchnim, usunięty przez Bolesława, uwięziony i oślepiony.
Geneza i kształtowanie się państwa polskiego- plemiona zamieszkujące ziemie polskie- Wiślanie, Ślężanie, Goplanie i Polanie, zagrożenie zewnętrzne oraz szukanie sojuszników spowodowało zjednoczenie się plemion, książę Mieszko I obejmujne władzę, zaczęto budować nowe ogromne grody, nastąpiła ekspansja państwa gnieźnieńskiego, chrzest przyjęty w 966 wzmacnia i ujednolica państwo
Plemiona na terenie Polski- Wiślanie, Ślężanie, Goplanie, Polanie
Związki plemienne to Polanie i Wiślanie
Ekspansja państwa gnieźnieńskiego- na tereny Pomorza (dzięki sojuszowi z Czechami i cesarstwem odparł ataki Wieletów); na tereny Małopolski w 990, oraz Śląsk w 990; ziemie te zostały oficjalnie włączone w państwo Polskie poprzez dokument Dagome Iudex
Organizacja Państwa Pierwszych Piastów: władca zarządza państwem podróżując po kraju, wizytuje grody by mieć kontrolę nad rządami, organizacja kościelna umożliwia sprawne zarządzanie państwem, władca stworzył własny system skarbowy, rozstrzyga ważniejsze sprawy sądowe, gród to centrum danego terytorium, ośrodek administracyjny, gród gnieźnieński był najważniejszy, w grodzie wojsko ma siedzibę, grodem zarządza namiestnik grodowy
Ciężary prawa książęcego- daniny stałe: bydło, miód, skóry, zboże; posługi komunikacyjne, budowa grodów, dróg, mostów, dostarczanie koni i wozów, przewożenie rzeczy książęcych, obowiązek goszczenia księcia, służba obozowa w czasie wojny, taranowanie dróg, gonienie wroga
Granice państwa pierwszych Piastów: nad morzem od granicy z Prusami aż do granicy z Rusią, na południe dalej wzdłuż granicy z Rusią aż do Krakowa, od Krakowa, ąz do rzeki Odry prosto do miejsca które zwie się Alemure, od Alemure do Ziemi Milczan i prosto do rzeki Odry, od Odry aż do Gniezna
Postanowienia zjazdu gnieźnieńskiego: ustalono 4 biskupstwa podlegające Gnieznu: Kraków, Wrocław, Kołobrzeg i Poznań, ziemie księstwa znalazły się w granicach jednej metropolii, a Kościół polski uniknął zwierzchnictwa obcych arcybiskupstw
Panowanie B. Chrobrego: rozpoczął samodzielne rządy, zorganizował misję św. Wojciecha do Prus (jednak misjonarz zginął tam śmiercią męczeńską), wykorzystał później śmierć Wojciecha do propagandy, starał się o zdobycie wpływów na północy kraju, brał udział w zjeździe gnieźnieńskim w 1000 r., wszedł w sojusz z Ottonem III, wizytę tę również wykorzystał do celów propagandowych, zjazd gnieźnieński zatwierdził wcześniejsze zdobycze państwa z przeszłości, Otton III w czasie zjazdu wyraził symboliczną zgodę na koronację Bolesława, Bolesław po śmierci Ottona III wmieszał się w sprawy zachodnie i zajął Łużyce i Milsko (jako lenno) oraz Miśnię (traci w 1005), oślepił władcę Czech i zajął Czechy, Morawy i Słowację, jednak zachowały się tylko Morawy, w latach 1007-1010 zajął znowu Łużyce i Milsko, co zdenerwowało Niemców, utrzymał te ziemie, ale dał je w hołdzie cesarzowi, syn Bolesława bierze za żonę krewniaczkę cesarza Rychezę- ugoda zostaje zerwana w 1014, 1015-18 wyprawa na Niemców zakończona pokojem w Budziszynie, wojny z Niemcami zadecydowały o układzie sił na tamtych terenach, w 1018 Bolesław wkracza do Kijowa, jednak musiał się wycofać, zajmuje Rody Czerwieńskie, koronacja w 1025, jednak parę miesięcy potem umiera.
Przyczyny kryzysu monarchii piastowskiej za Mieszka II: niepowodzenia tego władcy w wojnach z połączonymi siłami sąsiadów, spowodowało, że część elit poparła krewnych króla- konkurentów do tronu. W toku walki o władzę doszło do podziału państwa i utraty insygniów koronacyjnych, odesłanych do cesarza.
Okoliczności odrodzenia się państwa za panowania K. Odnowiciela: Kazimierz powraca do Polski po wygnaniu, gdzie nie napotkawszy większego oporu ze strony zmęczonej bezprawiem ludności, przejął władzę. W ciągu kolejnych 10 lat Kazimierz zdołał odzyskać Mazowsze, Pomorze i Śląsk- czyli przywrócił granice z czasów Mieszka I, kontynuował odbudowę organizacji kościelnej i państwowej, przeniósł stolicę do Krakowa.
Wzrost znaczenia Polski za rządów B. Śmiałego: dokończył odbudowę państwa rozpoczętą przez ojca, dokończył odbudowę katedry w Gnieźnie, a w roku 1076 przyjął koronę królewską.
Panowanie Władysława Hermana: za jego panowania dominowali możni, którzy prowadzili władzę centralną, co doprowadziło do osłabienia kraju, spalono Gdańsk, spadło znaczenie Polski wypracowane przez Odnowiciela, zachował stosunki lenne z cesarstwem, walczył z Sieciechem, tez zaś był samowładcą, nastepnie doszło do podziału kraju: Herman otrzymał Mazowsze i władze zwierzchnią, Bolesław(syn) Małopolskę i Śląsk, Zbigniew (syn) Wielkopolskę i Kujawy
Dlaczego Mieszko I przyjął chrzest? Wg Galla Anonima: Mieszko chciał za żonę kobietę, która postawiła warunek, że wyjdzie za niego, gdy ten przyjmie chrzest (męska duma?), wg Thietmara: Mieszko poślubia Dobrawę i widząc jej postawę również pragnie przyjąć wiarę chrześcijańską, więc przyjmuje chrzest; wg Szczura: sojusz zawarty poprzez małżeństwo z Dobrawą neutralizował w pewnym sensie konflikt z Wieletami, przyjęcie wiary chrześcijańskiej zbliżyłoby Mieszka do panów saskich, stałby się im równy, wobec zagrożenia ze strony Polabian było krokiem logicznym i świadczącym o dojrzałości politycznej
1138- śmierć B. Krzywoustego, podział państwa na dzielnice
1146- wygnanie Władysława II, zmniejszenie dzielnicy senioralnej
1177- powołanie na tron Kazimierza Sprawiedliwego po odwołaniu Mieszka III Starego,
1227- załamanie zasady pryncypatu, śmierć Leszka Białego
1210- potwierdzenie przez papieża obowiązywania zasady senioratu
1241- bitwa pod Legnicą, rozpad państwa Henryków śląskich
Bolesław Krzywousty- władca Polski w latach 1107-1138, objął samodzielne rządy po śmierci brata Zbigniewa, w latach 1119-1123 podporządkował sobie Pomorze, przed śmiercią uregulował zasady podziału i dziedziczenia władzy przez swoich 5 synów
Władysław Wygnaniec- najstarszy Syn B. Krzywoustego, princeps w latach 1138-1146; w 1141 rozpoczął wojnę z braćmi, mającej na celu przejęcie samodzielnej władzy, w jej toku zraził do siebie możnych i Kościół, po czym przegrał decydująca bitwę i w 1146 został wygnany, nie powrócił do kraju, jego synowie powrócili na Śląsk w 1163
Bolesław Kędzierzawy- syn Krzywoustego, książę mazowiecki w czasie rozbicia dzielnicowego, po wygnaniu Władysława II jako senior objął rządy pryncypacie w Krakowie
Mieszko III Stary- syn Krzywoustego, książę wielkopolski, po śmierci Kędzierzawego jako senior objął rządy pryncypacie w Krakowie, utracił jednak tron na rzecz K. Sprawiedliwego, w późniejszych latach przejmował jednak na krótko władzę w Krakowie, nie zdołał trwale przywrócić zasady senioratu.
Kazimierz Sprawiedliwy- najmłodszy syn Krzywoustego, w 1177 wyniesiony na tron przez możnych Krakowskich, nadał pierwsze przywileje Kościołowi, przydomek zawdzięcza przychylności wobec duchowieństwa
Henryk Sandomierski-
Henryk Brodaty- od 1201 książę śląski, dbał o rozwój gospodarczy swojej dzielnicy, popierał lokacje nowych miast i wsi, rozciągnął władzę na cały Śląsk, ziemię Krakowską i większość Wielkopolski, pod koniec życia starał się o koronę dla syna Henryka Pobożnego
Henryk Pobożny- syn i następca Henryka Brodatego, po którym odziedziczył rozległe państwo, zginął w bitwie pod Legnicą.
Zasada pryncypatu- wg tej zasady władzę zwierzchnią nad książętami dzielnicowymi sprawować miał książę princeps
Zasada senioratu- zasada dziedziczenia tytułu princeps przez kolejnych najstarszych Piastów
Princeps- posiada oprócz własnej dzielnicy także dzielnicę senioralną, tylko on mógł się tytułować „Księciem Polski”, prowadzić politykę zagraniczną, bić monety oraz sprawować naczelne dowództwo wojskowe, władzę sądowniczą i opiekę nad Kościołem
Dzielnica senioralna- dzielnica, w której znajdował się Kraków, posiadał ją zawsze ten książę, który miał władzę zwierzchnią nad innymi
Panowanie Bolesława Krzywoustego- Bolesław pokonuje swojego brata Zbigniewa, w 1107 Zbigniew nasyła niemieckie wojska za pośrednictwem władcy Niemiec na Polskę, Bolesław i jego wojsko jednak odpiera atak Niemców, Czechy zrzekają się Trybutu, Bolesław zgadza się na powrót brata, który potem jednak umiera, Bolesław opanowuje sytuację w kraju, przyłącza Pomorze i organizuje chrystianizację tego terenu, tworzy tam diecezję z siedzibą w Kamieniu, w 1138 pisze testament, w którym dzieli kraj pomiędzy swoich 5 synów,
Cel i postanowienia statutu B. Krzywoustego- regulowanie dziedziczenia tronu, podział władzy pomiędzy 5 synów, wprowadzenie zasady pryncypatu i senioratu
Rola możnych w decentralizacji państwa- rosnąc w siłę rody możnowładcze zabiegały na dworze książęcym o wpływy, gwarantując dalsze zaszczyty i bogactwa. w efekcie możnowładztwo i Kościół stały się siłami, z którymi liczyć musieli się władcy. Rozdrobnienie władzy pomiędzy książąt dzielnicowych stwarzało okoliczności sprzyjajże dalszemu umacnianiu się pozycji możnych duchownych i świeckich.
Okoliczności upadku zasady senioratu- opozycja małopolska niezadowolona z rządów Mieszka III Starego wezwała na tron krakowski Kazimierza Sprawiedliwego, w ten sposób upadła zasada senioratu.
Okoliczności upadku zasady pryncypatu- nie wszyscy Piastowie uznali władzę K. Sprawiedliwego zaczęła się również chwiać zasada pryncypatu, ostatecznie załamała się wraz ze śmiercią Leszka Białego, który zginął próbując wyegzekwować swoje zwierzchnie prawa do Pomorza.
Monarchia Henryków Śląskich- Za czasów Henryka Brodatego polska gospodarka kwitła dzięki napływowi cudzoziemców. Umocnił swoją dzielnicę Śląsk, potem zajął się ekspansją na dzielnice: Małopolskę, część Wielkopolski, Ziemię Sandomierską. Postarał się o bullę papieską, która informowała o testamencie B. Krzywoustego. W oparciu o bullę Henryk zaczął starać się o koronę dla syna Henryka II Pobożnego, jednak ten ginie w bitwie pod Legnicą. Była to pierwsza próba zjednoczenia państwa po 1138.
1295- koronacja Przemysła II na króla Polski, zdobycie przez niego Pomorza Gdańskiego
1300- wygnanie Władysława Łokietka, koronacja Wacława II
1308-1309- zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków
1311- bunt wójta Alberta
1314- rozciągnięcie władzy łokietka na Wielkopolskę
1320- koronacja Władysława Łokietka
1343- pokój w Kaliszu z Krzyżakami
1348- pokój w Namiesłowie
1351- Książęta mazowieccy uznali się lennikami Kazimierza III Wielkiego.
1340-1366- podbój Rusi Halickiej
1364- założenie Akademii Krakowskiej
1370- śmierć Kazimierza Wielkiego, koniec rządów dynastii Piastów
Przemysł II- książę wielkopolski, od 1295 król Polski,, w 1290 objął rządy w Krakowie, jednak rok później musiał się wycofać pod naciskiem Wacława II, w 1295 rozciągnął swoje panowie na Pomorze Gdańskie, po czym koronował się w katedrze gnieźnieńskiej, zginął w zamachu zorganizowanym prawdopodobnie z inicjatywy margrabiów brandenburskich
Wacław II- król czeski, od 1300 król Polski, powołując się na zapis swej ciotki zajął w 1291 Kraków, w następnym latach opanował większość ziem polskich i koronował się w Gnieźnie, jego rządy w Polsce sprawowane za pośrednictwem starostów opierały się głównie na miastach i części duchowieństwa
Władysław Łokietek- jeden z dzielnicowych książąt mazowieckich, włączył się w walki o Kraków, w 1300 był zmuszony pod naciskiem Wacława II uciec z kraju, 4 lata później z pomocą Węgrów wrócił do kraju, do 1314 rozciągnął swoją władzę na Małopolskę, Kujawy i Wielkopolskę, 1320 koronowany na króla Polski
Kazimierz II Wielki- syn Władysława Łokietka, od 1333 r ostatni król Polski z dynastii Piatów, zakończył konflikty z sąsiadami, dążył do wzmocnienia władzy królewskiej, uporządkowania praw i pobudzenia rozwoju gospodarczego kraju, jego panowanie położyło fundamenty pod rozwój potęgi Polski Jagiellonów
Ludwik Andegaweński- siostrzeniec K. Wielkiego, król węgierski, od 1370 król Polski, przebywał na stałe na Węgrzech, powierzając rządy w Polsce matce- Elżbiecie Łokietkównie, wydał przywileje, które zapoczątkowały dominację stanu szlacheckiego w Polsce
Jan Luksemburczyk- Król czeski od 1310, tron uzyskał za cenę znacznych przywilejów na rzecz szlachty. Jako spadkobierca Przemyślidów występował z roszczeniami do korony polskiej, narzucił zwierzchność lenną księciu płockiemu Wańce (1329), zhołdował również większość księstw śląskich 1327-1336
Jakub Świnka- od 1283 biskup gnieźnieński, jeden z głównych zwolenników zjednoczenia Polski, pod jego kierownictwem Kościół podjął walkę w obronie języka polskiego, zagrożonego przez ekspansję kultury niemieckiej, doprowadził do koronacji Przemysła II, później koronował Wacława II, popierał Władysława Łokietka
Wójt Albert- wójt Krakowa 1290-1312; patrycjusz niemiecki, zwolennik Luksemburgów, przywódca buntu przeciw Władysławowi I Łokietkowi 1311-12.
Korona Królestwa Polskiego- stworzona w XV w. koncepcja suwerennej monarchii, obejmującej dawne ziemie piastowskie i będącej wyrazem zbiorowych interesów społeczeństwa, nie zaś prywatną własnością dynastii, jej upowszechnienie służyło podkreśleniu praw Polski do utraconych dzielnic (zwłaszcza Śląska i Pomorza)
Rada królewska- organ doradczy króla, skupiający jego najbliższych współpracowników, za rządów K. Wielkiego najważniejszy organ w państwie, w XV w. przekształciła się w senat
Starosta- namiestnik królewski mający znaczne uprawnienia sądownicze, porządkowe i wojskowe
Kasztelan- tytuł nadawany namiestnikom grodowym, zarządzającym w imieniu władcy przydzielonym im grodem wraz z okolicznymi ziemiami
Wojewoda- najwyższy urząd w państwie piastowskim, wojewoda w zastępstwie władcy dowodził wojskiem i sprawował sądy
Statuty Kazimierzowskie- wydane przez K. Wielkiego, osobno dla Wielkopolski i Małopolski zbiory praw, stały się podstawą praw szlacheckich
Prawo składu- cudzoziemcy musieli swoje towary składać w określonych miastach
Przymus drogowy- cudzoziemcy musieli wybierać i poruszać się po określonych szlakach handlowych
Monarchia stanowa- Jej powstanie związane było z wyodrębnieniem się tzw. stanów, czyli grup społecznych. W wyniku powstania tej formy ustrojowej, władza królewska uległa ograniczeniu, właśnie na rzecz wspomnianych stanów - szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa. Udział tych grup w rządach był realizowany poprzez reprezentację w stanowych zgromadzeniach, z których później wyłoniły się parlamenty.
Próby zjednoczenia polskich ziem pod koniec XIII w- Wacław II opanował Pomorze Gdańskie i Wielkopolskę, zjednoczył prawie wszystkie polskie ziemie co przypieczętował dokonaną w Gnieźnie koronacją na króla Polski
Panowanie W. Łokietka- walczył o Kraków, jednak był zmuszony uciec z kraju, po powrocie (dzięki Węgrom udało mu się powrócić do kraju), Łokietek zdobywa Wielkopolskę, posiada również w swej władzy Małopolskę i Kujawy, w 1320 zostaje koronowany na króla Polski, jako król miał problemy z Krzyżakami i Czechami, 1330-31 wojna z Krzyżakami, w 1331 odbyła się bitwa pod Płowcami, w wyniku której Krzyżacy zajęli Kujawy
Polityka wewnętrzna i zagraniczna K. Wielkiego- unikając konfliktów zbrojnych doprowadził do zrzeczenia się przez monarchę czeskiego tytułu króla polskiego w zamian za odszkodowanie oraz faktyczną rezygnacje ze Śląska -> pokój w Namiesłowie, przez papieżem zawarł pokój z Krzyżakami, który zwrócili Polsce Kujawy i Ziemię Dobrzyńską, zaś w zamian otrzymali Pomorze Gdańskie -> pokój w Kaliszu, zdobył Ruś Halicką wprowadził nowe instytucje: radę królewską, urzędy kanclerza i zarządcy skarbu królewskiego, organizował zjazdy generalne dostojników, dokonał kodyfikacji prawa, spisano statuty kazimierzowskie, popierał lokację nowych wsi i miast, dbał o rozwój handlu i górnictwa, stosował elementy protekcjonizmu, wprowadził podatek poradlne, dążył do stabilizacji wartości pieniądza, założył Akademię Krakowską
Gall Anonim- zakonnik nie znany z imienia i narodowości; pochodził przypuszczalnie z terenów dzisiejszej Francji (stąd nadane mu w XVI w. miano Gall); autor najdawniejszej kroniki polskiej w języku łacińskim (dzieje Polski do 1113).
Wincenty Kadłubek- po 1150 lub ok. 1160-1223, kronikarz; 1208-18 biskup krakowski; autor łacińskiej Kroniki polskiej, obejmującej okres od czasów bajecznych do 1202.