Ząb - wykład

ROZWÓJ ZAWIĄZKÓW ZĘBOWYCH:

1. tworzenie zawiązków zębowych

● ektoderma (szkliwo) + mezenchyma (miazga, zębina, cement)

● proces histomorfogenezy tkanek zęba jest kontrolowany przez wzajemną indukcję nabłonkowo-mezenchymalną

● rozpoczyna się w 3-4 tygodniu życia płodowego (powstają łukowate zgrubienia na szczęce i żuchwie - tzw. pierwotna listewka zębowa - komórki te wywodzą się z komórek grzebienia nerwowego

● 5-6 tydzień: pierwotna listewka zębowa wytwarza pączki szkliwne (zawiązki zębów mlecznych w stadium pączka)

● zawiązek zębowy, a pod nim zagęszczenie komórek neuromezenchymalnych

● stadium czapeczki:

- pączek szkliwny przybiera postać kolbki

- zawiązek zęba ma kształt czapeczki i jest połączony z listewką zębową za pomocą szypuły - tu zaczyna ona zarastać tkanką łączną; zostają tylko niewielkie ilości komórki nabłonkowej = ciałka nabłonkowe Malasseza (mogą one być przyczyną torbieli)

- mezenchyma tworzy „woreczek zębowy” i brodawkę zębową (z niej-miazga)

- narząd szkliwotwórczy (po stronie wypukłej - nabłonek zewnętrzny, po stronie brodawki - nabłonek wewnętrzny (z niego-preameloblasty))

- nabłonek gwieździsty = siateczka szkliwa = nabłonek szkliwotwórczy

● różnicowanie narządu szkliwotwórczego:

1. stadium listewki zębowej pierwotnej

2. powstanie listewki zębowej przedsionkowej i wtórnej

3. powstanie właściwych narządów szkliwotwórczych (pęków szkliwnych)

4. stadium czapeczki

5. stadium dzwonu

2. histogeneza zębiny i szkliwa

STADIUM DZWONU

○ komórki są zdolne do produkcji zębiny i szkliwa

○ narząd szkliwotwórczy ma kształt korony zęba

○ komórki gwieździste (połączenia desmosomalne)

○ komórki strefy pośredniej - 2-3 warstwy podłużnych komórek, pośredniczą w przekazywaniu subsancji; rola reparacyjna dla ameloblastów (komórki macierzyste)

○ nabłonek zewnętrzny - jedna warstwa komórek sześciennych leżąca na blaszce podstawnej; kontakt z naczyniami krwionośnymi; odżywianie zęba; w nabłonku tym występują liczne mikrokosmki, pęcherzyki i mitochondria

○ pętla szyjki = „zawiązek” szyjki

○ pochewka Hertwiga - wyznacza korzeń zęba (tylko nabłonek zewnętrzny i wewnętrzny; brak strefy pośredniej, dlatego też nie ma tu produkcji szkliwa)

○ woreczek zębowy - z dwóch warstw (zewnętrzna - włókien kolagenowych i wewnętrzna - komórkowa)

○ zębina i szkliwo zaczynają się tworzyć na „guzku zęba” (późniejszym brzegu siecznym)

CYKL ŻYCIOWY AMELOBLASTÓW

♥ młode formy znajdują się najniżej (są jeszcze niezróżnicowane) → faza morfogenetyczna (ukształtowanie linii szkliwno-zębowej, polaryzacja)

♥ faza różnicowania - komórki zaczynają wpływać na komórki zębiny; ameloblasty stają się wyższe, zmienia się polaryzacja; aparat Golgiego wędruje w dół

♥ faza wydzielnicza - tworzy się płytka odontoblastyczna; tworzą się wypustki Tomesa (faza późna); tworzy się praszkliwo; są tu amelogeniny i enameliny; mineralizacja w całości po utworzeniu praszkliwa (nukleatorami są fosfoproteiny)

♥ faza komórek dojrzałych - ameloblasty ściśle związane ze szkliwem (ameloblasty o gładkiej powierzchni i ameloblasty o pofałdowanej powierzchni); resorpcja produktów ameloprotein; przekazywanie Ca²+ (białko zależne od witaminy D)

♥ faza ochronna - podobna do nabłonka narządu szkliwotwórczego (ochrona szkliwa przed resorpcją z tkanki łącznej) - adipocyty upodabniają się komórek gwiaździstych tworząc zredukowany narząd szkliwotwórczy, który chroni szkliwo przed resorpcją i przed odkładaniem się na nim cementu; warstwa wewnętrzna (pierwotna blaszka szkliwna) i warstwa zewnętrzna (wtórna blaszka szkliwna = nabłonek gwiaździsty ulegają fuzji tworząc oszkliwie

♥ faza desmoliyczna- zredukowany nabłonek szkliwotwórczy indukuje zanik tkanki łącznej pod nabłonkiem jamy ustnej, co ma znaczenie w wyrzynaniu się zębów

♪ wypustki Tomesa - ulegają mineralizacji; mają funkcję szkliwką

♪ w miarę odkładania szkliwa, ulega redukcji narząd szkliwotwórczy (ponieważ wnikają kapilary)

1. ♪ mezenchyma indukuje formowanie się listewki zębowej

2. ♪ narząd szkliwotwórczy indukuje zmiany w brodawce zębowej (proliferacje komórek i wzrost liczby naczyń)

3. ♪ w stadium dzwonu - komórki nabłonka wewnętrznego narządu szkliwotwórczego indukują różnicowanie się odontoblastów

4. ♪ prazębina indukuje działalność sekrecyjną adameloblastów (niezbędne do amelogenezy)

♪ zębina włóknista - włókna spiralne (Kocha) i włókna kolagenowe (powstają później)

♪ mineralizacja - zawsze dotyczy powierzchownych warstw (globularnie); pęcherzyki macierzy są ośrodkami kalcyfikacji (tworzą jądra pierwotne); fosforyny wiążą wapń, działają na początku mineralizacji

♪ listewka zębowa - z listewki drugorzędowej powstaje zawiążek stałego trzonowca (dojęzykowo); inicjuje powstanie zawiązków zębów; ok. 5 lat; zęby mleczne (5-6 tydzień życia płodowego) i zęby stałe (10-12 tydzień życia płodowego); powstanie zawiązków zębów stałych (6. - 17. tydzień życia płodowego; 7. - pół roku po urodzeniu; 8. - ok. piątego roku życia)

3. tworzenie cementu i ozębnej (modelowanie korzenia)

4. wyrzynanie zębów

ZĘBINA:

→ pierwotna (rozwojowa) - powstaje w rozwoju zęba, regularna budowa kanalików

→ wtórna - od strony jamy zęba, odkładana nieregularnie (nieregularne kanaliki ze skrętami, miejsca bez kanalików) - stanowi o utrudnienie dla drobnoustrojów;

- typ fizjologiczny (bezobjawowa)

- typ patologiczny (wynik działania bodźców mechanicznych, chemicznych, próchniczych - odkładanie w miejscu działania bodźca; jeszcze bardziej nieregularna

→ zębina trzeciorzędowa (bodźce działające bezpośrednio na miazgę zęba, przez długi czas (np. leczenie zachowawcze, próchnica) - odkłada się w komorze zęba (tzw. mosty zębinowe) = uszkodzenie odontoblastów (tworzą je fibroblasty - typ włóknisty zębiny; dopiero potem - zębina kanalikowa (tworzona przez odontoblasty)

→ zębina miażdżycowa

POWSTANIE KORZENIA:

- biorą udział elementy narządu szkliwotwórczego

- pochewka Hertwiga wpukla się w dół od pętli szyjki (nadaje jej kształt)

- w skład pochewki Hertwiga wchodzą: nabłonek zewnętrzny, nabłonek wewnętrzny; brak komórek strefy pośredniej (nie ma produkcji szkliwa)

- nabłonek wewnętrzny indukuje boczne wiązki do zróżnicowania się odontoblastów, które produkują zębinę w części korzeniowej - w miarę jej tworzenia pochewka traci kontakt z zębiną i pochewka zanika; zosają pozostałości - komórki nabłonkowe Malesseza, które:

a) kształtują przestrzeń ozębnej

b) zapobiegają resorpcji korzenia

c) w procesie wymiany zębów wydzielają prostaglandyny stymulujące resorpcję kości

d) mogą być związkiem patologicznych zmian - torbiele lub guzy zębopochodne w obrębie zęba

- zębina korzenia wchodzi w kontakt z woreczkiem zębowym

- indukcja zębiny na komórki woreczka zębowego:

1. komórki różnicują się w cementoblasty (produkują one substancję międzykomórkową cementu)

2. odkładanie włókienek kolagenowych

3. mineralizacja włókienek (kryształy hydroksyapatytu)

4. cementoblasty zostają przetransformowane w cementocyty (produkują one cement komórkowy = OSTEOCEMENT - pokrywa on cement włóknisty)

5. na powierzchni cementu (precementu) występują cementoblasty, które odkładają nowe warstwy cementu

6. wbudowywanie nowych włókienek kolagenu w procesie powstawania cementu

7. cementoblasy mogą tworzyć cementniaki (owalne lub okrągłe twory zbudowane z blaszek) - mogą tworzyć cement zrostowy, powodować uczucie bólu

8. cement odkładany jest przez całe życie

9. gruby cement HIPERROFICZNY, powstaje w wyniku: hipercementozy (jako odpowiedź na duże naciski), hipertrofii (poprawia czynność zęba - funkcjonalne), hiperplazji (na zębach martwych)

10. cement odżywiany jest głównie przez ozębną, ale także przez jamę zęba

11. cementocyty kierują swoje włókna w stronę zębnej

WIĘZADŁA OZĘBNEJ:

-) powstają z włókien woreczka zębowego

-) woreczek - włókna formują osłonkę wokół zawiązka zęba (równolegle do zawiązka)

-) zmiana układu włókien kolagenowych (z równoległego)- spowodowana tym, że włókna są wbudowywane do cementu (włókna Sharpey'a) i w ścianę zębodołu

-) najpierw powstają więzadła skośne (są najliczniejsze, biegną od ściany zębodołu do cementu; ich liczba zwiększa się w procesie wyrzynania zęba)

-) wytwarzanie więzadeł na szyjce zęba (więzadło pierścieniowe i wyżej położone, biegnące prostopadle więzadło cementowo - dziąsłowe)

-) więzadło wierzchołkowe - po wyrznięciu zęba, pojawia się więc jako ostatnie - wachlarzowate - między nimi często występuje tkanka limfoidalna (tkanka Blacka - podobna do węzła chłonnego, grudki chłonnej; może powstać ropień okołokorzeniowy)

ŚCIANA ZĘBODOŁU:

● tkanka kostna grubowłóknista zamieniana na blaszkowatą (ta pierwsza pozostaje jednak w miejscach implantacji zagęszczonych włókien kolagenowych)

● powstaje z woreczka zębodołu

● między beleczkami znajduje się szpik kostny zębowy

● kość blaszkowata zbita - lamina dura - znajduje się w zębodole (jest narażona i wrażliwa na urazy w momencie żucia; mocno perforowana - ma liczne kanały Haversa z naczyniami krwionośnymi) - pierwsza warstwa

● beleczki kostne na kształt klina (kość podporowa zębodołu), obejmują blaszkę zbitą, zapobiegają wtłaczaniu się jej wgłąb zębodołu; zbudowane z tkanki gąbczastej

● przebudowa wyrostków zębowych ma miejsce całe życie

WYRZYNANIE ZĘBÓW = ERUPCJA:

1. ruch przederupcyjny zawiązków

♥ ruchy narządu szkiwotwórczego (przemieszczanie zawiązków związane z ich kształtowaniem się)

♥ kształtowanie się zawiązków

♥ powstanie korony zęba

♥ przebudowanie tkanki kostnej otaczającej ząb (intensywne!)

2. wyrzynanie wewnątrzkostne

○ przesuwanie zęba z otaczającej tkanki kostnej w kierunku błony śluzowej

○ powstaje korzeń zęba

○ krypty kostne = zębodoły

○ resorpcja kości nad zębem (koroną)

○ kościotworzenie w okolicy korzenia

○ kanał erupcyjny (wiodący) - wypełniony tkanką łączną woreczka zębowego; za postanie toru wyrzynania odpowiada także narząd szkliwotwórczy

♠ zęby mleczne - na bazie kości

♠ zęby stałe - na bazie zębów mlecznych

♠odontoklasty - resorpcja tkanek twardych zęba

♠ oddziaływanie parakrynowe (EGF - naskórkowy czynnik wzrostu z krwi wiąże się z receptorami narządu szkliwotwórczego; TGFβ - (transformujący) - wydzielany przez komórki woreczka; hemotaktyczny dla makrofagów i monocytów; IL-1 - przez narząd szkliwotwórczy do CSF1 - czynnik ten stymuluje makrofagi, różnicując ich prekursor do wytwarzania osteoblastów);

♠ OSTEOPOROZA = marmurowatość kości - brak czynnika CSF1, brak zębów

- Formowanie toru wyrzynania, powstawanie korzenia, wzrost kości wyrostka zębodołowego są ze sobą skoordynowane, ale nie zsynchronizowane:

a) kiedy wzrost korzenia wyrównuje tempo formowania toru erupcji kość wyrostka zębodołowego w dnie krypty - nie formowana

b) kiedy wzrost korzenia wyprzedza formowanie toru wyrzynania - kość wyrostka zębodołowego resorbowana przystosowawczo

c) kiedy wzrost korzenia jest wolniejszy od formowania toru wyrzynania - kość odkłada się na dnie krypty

- Enzymy proteolityczne - produkowane przez komórki narządu szkilwotwórczego (działają one na nieaktywne enzymy narządu aktywując je

- Woreczek zębowy:

-) kolagenozy

-) metaloproteazy (MMPs) - degradują one:

- błony podstawne naczyń krwionośnych umożliwiając migrację jednojądrowych prekursorów osteoklastów z krwi

- połączenia komórkowe - macierz mitochondrialna (reorganizacja podczas powstania więzadła zębnego i połączenia szkliwno-nabłonkowego)

- składniki macierzy międzykomórkowej (reorganizacja i ustalenie nowych połączeń między komórkami oraz komórka-macierz)

- wiązanie czynników wzrostowych z elementami macierzy międzykomórkowej (np. na drodze enzymatycznej odcięcia CSF1 od macierzy następuje aktywacja ego czynnika)

3. stadium kontaktu z jamą ustną (przechodzenie zębów przez błonę śluzową pokrywającą wyrostki zębodołowe - powstanie przyczepu nabłonkowego

► gdy guzki zębowe osiągają kresy zębodołowe

► zredukowany nabłonek szkliwotwórczy powoduje degradację tkanki łącznej nad koroną

► korona zbliża się do błony śluzowej; przechodzenie zęba przez błonę śluzową

► zredukowany nabłonek szkliwotwórczy wydziela enzymy proteolityczne - umożliwiają one fuzję zredukowanego nabłonka szkliwotwórczego i nabłonka jamy ustnej (melanocyty) - powstają liczne przyczepy szkliwno - nabłonkowe

4. Wyrzynanie przedokluzyjne

♪ Początek: moment pojawienia się guzków zębowych w jamie ustnej; koniec: zwarcie zębów obu szczęk

♪ 1-10μm na dobę

♪ wzrost korzeni

♪kościotworzenie podstawy wyrostków zębodołowych i przegród międzykomorowych

Po osiągnięciu płaszczyzny zwarcia:

♪ wyrznięcie korzenia

♪ pogrubienie blaszki zbitej kości zębodołu

♪ dojrzewanie więzadła ozębnowego (wzrost liczby fibroblastów)

♪ korona kliniczna - rozmiary korony anatomicznej

5. Postokluzyjne wyrzynanie się zębów

♦ kompensowanie przez apozycyjny przyrost cementu

♦ ruch zębów w kierunku prawidłowego zgryzu z powodu ścierania guzków zębów, które dążą do okluzji

Okluzja - zwarcie zębów guzkami i bruzdami

WADY WRODZONE ZĘBÓW:

1. NIEDOROZWÓJ SZKLIWA (ubytki na powierzchni szkliwa w postaci rowków lub plamek; wywołane niedoborami pokarmowymi lub przyjmowaniem tetracyklin, np.w czasie ciąży)

2. NIEPRAWIDŁOWY KSZTAŁT ZĘBÓW (spowodowany złym ułożeniem ameloblastów)

3. NIEPRAWIDŁOWA LICZBA ZĘBÓW (anodontia toalis, anodontia partialis)

4. NIEPRAWIDŁOWA WIELKOŚĆ ZĘBÓW (macrodontia, microdontia)

5. ZĘBY ZROŚNIĘTE (w stadium pączka często rozdzielają się na zęby„bliźniacze” - często siekacze żuchwy)

6. AMELOGENESIS IMPERFECTA - niedorozwój szkliwa (jest miękkie i kruche), spowodowany zaburzeniem syntezy amelogenien, niedoborem wapnia; dziedziczone autosomalnie dominująco (1:20.000) - wrodzony brak lub niedorozwój szkliwa

7. DENTINOGENESIS IMPERFECTA - tylko u rasy białej; 1:8.000; spowodowane zaburzeniami syntezy fosforu; miękkie szkliwo, zęby wyglądają jak bursztyny (kolor)

8. TORBIELE ZĘBOWE - zawierają niewyrznięty ząb

9. ZĘBY WYSTĘPUJĄCE NA POWIERZCHNI JUŻ PO URODZENIU - gł. Siekacze dolne; utrudnia to karmienie piersią

10. PRZEBARWIENIA ZĘBÓW (po chorobie hemolitycznej noworodków - zęby niebieskie lub czarne; tetracykliny - zęby żółto-brązowe)

Z pozostałości komórek entodermalnych listewki zębowej może rozwinąć się nowotwór lub torbiel zębowa

6

---