Inspektor pracy ma prawo przeprowadzenia o każdej porze dnia i nocy, bez uprzedzenia, kontroli przestrzegania prawa pracy, a w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
we wszystkich podmiotach, na rzecz których świadczona jest praca przez osoby fizyczne.
Społecznemu inspektorowi pracy nie można zakazać wstępu w dowolnej chwili do pomieszczeń
i urządzeń zakładu pracy, by mógł wykonywać należące do niego zadania. Oczywiście może też żądać
od kierownika zakładu pracy oraz oddziału (wydziału) i od pracowników firmy, by przedstawili interesujące go informacje oraz okazali dokumenty w sprawach wchodzących w zakres jego działania.
Inspektor ma natomiast obowiązek zachowania tajemnicy państwowej i służbowej.
Zadania ustawowe
Do zadań ustawowych Państwowej Inspekcji Pracy należy między innymi:
nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę
i innych świadczeń ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, ochrony pracy kobiet, młodocianych
i osób niepełnosprawnych;
kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposażenie maszyn i urządzeń technicznych oraz technologii;
uczestniczenie w przyjmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy lub ich części;
nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy przy konstruowaniu i produkcji maszyn, urządzeń i narzędzi pracy;
analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, kontrola stosowania środków zapobiegających tym wypadkom i chorobom oraz udział w badaniu okoliczności i przyczyn wypadków ciężkich, zbiorowych i śmiertelnych;
ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika i udział w postępowaniu w tych sprawach
w charakterze oskarżyciela publicznego;
wnoszenie powództw oraz uczestniczenie w postępowaniu przed sądem pracy w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy;
udzielanie porad technicznych i prawnych;
opiniowanie projektów aktów prawnych oraz inicjowanie prac legislacyjnych w zakresie prawa pracy;
inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym.
Uprawnienia organów PIP
Inspektor pracy ma prawo przeprowadzenia o każdej porze dnia i nocy, bez uprzedzenia, kontroli przestrzegania prawa pracy, a w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
we wszystkich podmiotach, na rzecz których świadczona jest praca przez osoby fizyczne.
W razie stwierdzenia naruszenia przepisów inspektor pracy jest uprawniony wydać nakaz (decyzję administracyjną):
usunięcia stwierdzonych uchybień - gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy;
natychmiastowego wstrzymania prac lub skierowania pracowników lub osób do innych prac - gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub osób wykonujących te prace;
wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi.
Jeżeli dopuszczenie do eksploatacji nowo wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy mogłoby spowodować bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia osób zatrudnionych, inspektor pracy zgłasza sprzeciw wobec jego uruchomienia.
Inne nieprawidłowości inspektor pracy reguluje poprzez wystąpienie. Za wykroczenie przeciwko prawom pracownika inspektor pracy ma prawo ukarać sprawcę mandatem lub wystąpić do sądu z wnioskiem
o jego ukaranie.
Kontrolę przeprowadza się w siedzibie podmiotu kontrolowanego oraz w innych miejscach wykonywania jego zadań. Nie będzie tez nic dziwnego w tym, jeśli pracodawca lub reprezentująca go osoba zostanie wezwana do jednostki PIP. Tam bowiem również można przeprowadzać kontrole. Natomiast na pewno, zanim inspektor do niej przystąpi, powinien zgłosić swoją obecność pracodawcy. Czy może tego
nie zrobić? Może - gdy uzna, że to może wpłynąć na obiektywny wynik kontroli. Wniosek z tego taki,
że nie można mieć do inspektora pretensji o brak zawiadomienia o rozpoczęciu kontroli, gdyż w takim przypadku stoi za nim prawo. Co ważne, może on swobodnie poruszać się po zakładzie, a nikt nie może żądać od niego przepustki czy go rewidować. Jego przepustką jest legitymacja.
W niektórych przedsiębiorstwach inspektor pracy może niemal bez przerwy czuwać nad bezpieczeństwem pracowników i przestrzeganiem ich praw. Jeśli w zakładzie pracy działa organizacja związkowa, wówczas pracodawca musi się liczyć z ewentualnością powołania przez pracowników -
i spośród nich - społecznego inspektora pracy. Pracodawca powinien mieć świadomość, że pracownik wybrany do tej roli ma dość szerokie uprawnienia, bardzo zbliżone do przysługujących Państwowej Inspekcji Pracy, ponadto że nie wolno go za tę funkcję szykanować, pogarszając np. warunki pracy
i że zarówno o wyborze, jak i odwołaniu społecznego inspektora pracy decyduje wyłącznie załoga.
Czy pracodawca tego chce, czy nie, nie może zabronić utworzenia w przedsiębiorstwie społecznej inspekcji.
Okręgowy inspektor pracy może wydać nakaz zaprzestania działalności przez zakład pracy lub jego część, jeżeli stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników i nie da
się go zlikwidować, stosując inne środki prawne przewidziane dla inspektora pracy.
Główny Inspektor Pracy występuje o wydanie lub nowelizację stosownych przepisów prawa pracy oraz przedkłada Sejmowi, Radzie Ochrony Pracy i Radzie Ministrów coroczne sprawozdanie z działalności PIP (podawane jest ono również do publicznej wiadomości w Internecie).