Krótka relacja o Jezydach
Pogranicze Iraku i Turcji zamieszkiwane jest przez jedną z najbardziej prześladowanych a zarazem najmniej poznanych nacji- Kurdów. Ucisk polityczny tej grupy wiąże się z wieloletnim dążeniem Kurdów do utworzenia własnego państwa, co oczywiście wiązałoby się z utratą przez Irak i Turcję części terytorium. Kolejnym powodem prześladowań jest religia wyznawana przez część Kurdów- Jezydyzm (inne formy to także: Yezidizm, Yezdizm, Izydyzm). Sami siebie nazywają Jezydami, określając się również mianem „narodu wybranego”. Ich wiara, stereotypowo postrzegana jako czczenie i oddawanie kultu szatanowi jest głównym powodem niechęci Kurdów muzułman i chrześcijan do Kurdów Jezydów. W niniejszej pracy chciałabym krótko scharakteryzować tą religię, jezydyjskie wierzenia, tradycje i zwyczaje.
Krótki zarys religii Jezydów i jej historycznego rozwoju
Jezydyzm jest religią synkretyczną, zawierająca w sobie pierwiastki mitraizmu, mazdaizmu, manicheizmu, chrześcijaństwa nestoriańskiego oraz islamu (wg niektórych jest to wręcz islamska sekta). Z mitraizmu Jezydzi przejęli kult słońca, do którego muszą modlić się każdego dnia; z mazdaizmu cały system emanacyjny i patriarchalizm; z zoroastryzmu kult ognia a z manicheizmu dualistyczne postrzeganie świata i natury ludzkiej. Nazwa Jezydyzm pochodzi prawdopodobnie od imienia drugiego kalifa dynastii Umajjadów- Yezida ibn Muawiji, którego cudowne narodzenie opisywane jest w pismach tego rodu. Niektórzy orientaliści wywodzą tę nazwę z terminu „yazdan” pochodzacego od imienia Ahura Mazdy, co jasno wskazywałoby na związki tej religii z zoroastryzmem, lub od nazwy miasta- Yazd usytuowanego na południu Iraku.
Społeczność Jezydów jest przykładem społeczności zamkniętej. Zarówno religioznawcy jak i etnografowie zajmujący się tą nacją mają utrudniony dostęp do pism konstytutywnych dla istnienia tej społeczności. Praktyki sakralne takie jak liturgia nabożeństw, dogmatyka i pochodzenie tej religii oraz system społeczny ściśle z nimi powiązany według prawa plemiennego są dostępne tylko Jezydom i nie mają do nich dostępu ludzie z zewnątrz. Wiąże się to także ściśle z pojęciem konwersji, ponieważ aby być Jezydą trzeba się nim urodzić. Nie jest, bowiem możliwe dostanie się w inny sposób do ludu wybranego- gdyż takimi są w swoim mniemaniu ci ludzie. Skutkiem tego jest świadome unikanie innowierców, co jest dodatkowym czynnikiem ściągającym na Jezydów wrogość otoczenia.
Najbardziej znanym mitem o pochodzeniu Jezydów jest opowieść o tym jak po długiej dyskusji Adam i Ewa zgodzili się na to, co następuje: każde powinno złożyć swoje ziarno (nasienie) do dzbana i zapieczętować je swoją własną pieczęcią poczym odczekać dziewięć miesięcy. Po upływie ustalonego czasu oboje otworzyli dzbany. W dzbanie Adama znajdowała się dwójka dzieci: chłopiec i dziewczynka. Od nich wywodzą się Jezydzi. W dzbanie Ewy znajdowały się podłe i nagie robaki wydzielające straszny odór […] Po tym Adam nawiedził Ewę i urodziła dwójkę dzieci: chłopca i dziewczynkę; i stąd są Żydzi, Chrześcijanie i Muzułmanie”. Nacja ta, zatem pochodzić ma tylko i wyłącznie od Adama, który począł ją bez udziału kobiety. Jest również inna legenda traktująca o pochodzeniu tej społeczności. Mówi ona o tym, że Jezydzi pochodzą od Na`umi (nazywanego przez nich, Melekiem-Miranem), który był sprawiedliwym królem i prawdopodobnie Jezydzi uznają go za jednego z dwóch bliżej nieznanych synów Noego. Ponadto nacja ta wywodzić ma swój początek od innych patriarchów i proroków biblijnych: Seta i Enocha.
Na panteonie Jazydów obecne sa trzy główne postaci, które umownie można nazwać Bóg, Szatan i człowiek. Bóg- Yazdan jest oczywiście dla nich najwyższa istotą, ale występuje tylko jako stwórca nie uczestniczący w dalszym rozwoju wypadków. Można rzec, że na tym jego rola się kończy. Następne miejsce zajmuje Malak Taus, Anioł-Paw utożsamiany z Szatanem. Czczony przez Jezydów człowiek to natomiast Szejk Adi, o którym zaraz wspomnę. Od Yazdana pochodzi siedem wielkich duchów, z których Malak Taus jest pierwszy i najpotężniejszy. To im zlecił Yazdan urządzenie świata i zarządzanie nim przez 10000 lat, (z których pozostało podobno jeszcze 4000). Jezydzi wierzą, że Bóg stworzył piękny świat, po czym zjawił się przed nim Malak Taus i powiedział, że nie może być światła bez ciemności, dnia bez nocy, po czym sprawił, że tak się stało. Malak Taus stworzył także pierwszych rodziców, a Bóg nakazał mu ich czcić. Anioł ten zbuntował się jednak przeciwko boskiemu poleceniu, za co spotkała go kara. Stał się upadłym aniołem. Nie może być utożsamiany jednak z biblijnym Szatanem. Malak Taus nawrócił się, żałował za swoje grzechy i bunt przeciwko bogu. Skruszony, napełniał łzami 7 dzbanów przez 7000 lat. Łzami tymi ugasił później ogień piekielny, dlatego też w Jezydyźmie nie istnieje pojęcie piekła. Po odpokutowaniu swojej winy Anioł-Paw powrócił do łask Boga. Nie może być, zatem traktowany jako synonim klasycznego zła, które czycha na ludzi wystawiając ich na próby jak to jest w Islamie czy Chrześcijaństwie. Kara i odrodzenie duchowe ma się odbywać poprzez wędrówke dusz. Po śmierci człowiek może się odrodzić ponownie jako istota ludzka, zwierzę albo owad. Zatem kolejne wcielenia mogą stać się dla niego pasmem rozkoszy lub piekielnych cierpień. To jest właśnie jezydzkie piekło i niebo. Siedmiu Aniołów czczonych jest przez Jezydów w formie siedmiu brązowych lub żelaznych figur pawi, zwanych „sanjag”. Największe z nich ważą nawet do 320kg.
Szejk Adi i święta pielgrzymka
Pomiędzy irackimi miastami, Dohuk a Mosul leży zalesiona, zagubiona wśród gór dolina o nazwie Lalish. Znajduje się w niej sanktuarium Szejka Adiego, najważniejszego i najbardziej czczonego jezydzkiego świętego. Pielgrzymka do tegoż sanktuarium jest obowiązkiem każdego Jezydy. W październiku przez 6-8 dni odbywa się, zatem święto Cejna Cimaye. Jezydzi poświęcają każdy dzień kolejno jednemu z siedmiu aniołów a równocześnie żałobie po Szejku Adim. Przy odgłosach strzałów w powietrze pędzi się młodego byczka do sanktuarium Adiego i zabija. Zwierzę ma symbolizować długą, suchą jesień i łagodną, deszczową zimę. Niektórzy dopatrują się w tym obrzędzie śladów starożytnego mitraizmu. Uroczystość połączona jest z tańcem. Z sanktuarium słudzy wyprowadzają siedem par mających symbolizować siedmiu aniołów. Występuje też sługa sanktuarium ubrany w szaty zmarłego Szejka Adiego. Jezydzi muszą tam fizycznie być jednak nie muszą się modlić pozostawiając to kapłanom. Pielgrzymka ta jest bardzo ważnym rytuałem w Jazydyźmie, bo grób Szejka Adiego jest najświętszym miejscem dla Jezydów. Kapiel w rzece, obmywanie figury Malak Tausa, procesje, muzyka, pieśni i tańce są elementami modlitwy.
Wg relacji A.H. Layarda grobowiec Szejka Adiego położony jest w wąskiej kotlinie. Nagrobek stoi pośrodku, jak gdyby w nawie i otacza go kilka budynków, zamieszkałych przez strażników i służbę świątynną. Wnętrze podzielone jest na trzy części. Jest tam przede wszystkim wielka hala rozdzielona pośrodku kolumnami i łukami sklepień, z sadzawką, która obficie napełnia źródło wypływające ze skał. Przylegają do niej dwie mniejsze budowle, z których jedna zawiera relikwie świętego, druga zaś jest grobowcem kogoś niższego rangą. Woda jest tu przedmiotem ogromnej czci i powszechnie wierzy się, że doprowadzana jest ona ze świętego źródła Zamzam. W niej chrzci się dzieci i używa się jej do celów kultowych.
Grobowiec Szejka Adiego, podobnie jak u Muzułmanów, ma kształt dużej, czworokątnej skrzyni, pokrytej warstwą gipsu, na którą narzucona jest haftowana tkanina. Relikwie znajdują się wewnątrz komnaty, skąpo oświetlonej małym kagankiem. Na ścianie wypisany jest Ajat al-kursi (Werset tronu) 255 werset drugiej sury Koranu, który uchodzi za szczególnie świątobliwy i natchniony. W hali głównej pali się zawsze para lampek, zaś o zachodzie słońca w licznych niszach wykutych w murze stawia się migocące płomyki. Zapalane lampki stanowią rodzaj wotów od pielgrzymów lub osób, które wzywały pomocy Szejka Adiego w niebezpieczeństwie, czy chorobie. Strażnicy grobu świętego otrzymują corocznie pewną sumę pieniędzy, na oliwę i utrzymanie kapłanów, którzy opiekują się światłami. Lampki zapalane są każdego wieczoru tak długo, jak długo starcza oliwy. Do tego celu używa się tylko oleju sezamowego lub innych substancji roślinnych, ponieważ np. ropa naftowa czy smoła uważane są przez Jezydów za nieczyste.
Pośrodku wewnętrznego dziedzińca znajduje się czworokątny pojemnik gipsowy, w którym urządzona jest mała przegródka na kuleczki z glinki, wziętej z grobu świętego. Kuleczki te sprzedawane lub rozdawane pielgrzymom, traktowane są jako bardzo ważne relikwie, skuteczne na różne choroby i przeciwko złym duchom. W budynkach otaczających grób mieszkają tylko wyznaczeni kapłani i ich żony. Wybrani oni zostali do strzeżenia świętego miejsca i są utrzymywani przez szczep, zaopatrujący ich w żywność.
„Święte Księgi”
Sekta Jezydów zawsze spotykała się z prześladowaniami na tle religijnym ze strony Chrześcijan- ze względu na utożsamianie ich z wyznawcami Szatana; oraz Muzułman. Otóż Muzułmanie w swoich stosunkach wobec wyznawców innych religii, uzależniają swoja postawę wobec nich od tego, czy wiarę swoją opierają oni na jakichkolwiek świętych księgach, czy tez nie posiadają żadnego zapisu objawienia swojej religii. Do tych pierwszych należą Chrześcijanie wszystkich wyznań, ponieważ przyjęli oni aż dwa Testamenty, jak również Żydzi, którzy wyznają jeden Testament. Dlatego też Muzułmanie mogą nawiązywać stosunki z Chrześcijanami i Żydami, zawierać z nimi pokój; natomiast nie mogą obcować z wyznawcami innych religii. Nic więc dziwnego, że Jezydzi, nie będąc wyznawcami ani jednej objawionej księgi, byli od stuleci narażeni na prześladowania ze strony Muzułmanów, wśród których żyli.
Jednak na kanon jezydzkich pism składają się dwie księgi; Meshaf Resh- Czarna Księga i Kitab el-Jelwa Ksiega Objawienia- spisane po arabsku. Należy przy tym dodać, że źródła pisane są używane jedynie przez duchownych. Reszta społeczności przy przekazywaniu sobie prawd wiary oraz legend posługuje się tradycja ustną, która jest przez nich nazywana „z serca do serca”. Z reguły to mężczyźni przekazują te prawdy swoim synom. Niezwykle trudno było europejskim badaczom zdobyć pisma Jezydów. Najprawdopodobniej doszło do tego pod koniec XIXw. kiedy to jeden z Jezydów- Habib, pełniący funkcję bibliotekarza nawrócił się na Chrześcijaństwo, po czym uciekł do Bagdadu, gdzie w misji Karmelitów otrzymał schronienie. Podczas chrztu przyjął imię Abd-el Mesih i na dowód prawdziwości swojej nowej wiary, wyznał wszystko, co wiedział o Jezydyźmie. Zanim zmarł uczynił arabskie kopie Czarnej Księgi i Księgi Objawienia. W obu tych pismach można wyróżnić dwie składowe: część odnosząca się do powstania świata, ludzkości oraz sekty Jezydów; oraz część odnoszącą się do stosunków plemiennych, w której autor/autorzy starają się usankcjonować religijne podstawy istnienia wielu zwyczajów, których celem jest zapewne wzmocnienie związków społecznych. Nie będę szczegółowo opisywać zawartości obu ksiąg, gdyż jest to szeroki zakres informacji, który z powodzeniem mógłby służyć jako temat odrębnej pracy.
Niektóre tradycje i zwyczaje
Wśród codziennych praktyk Jezydów, znajduje się modlitwa odmawiana dwukrotnie z twarzą zwróconą w stronę słońca. Jezydzi nie posiadają świątyń. Modły odprawiane poza otwartą przestrzenią mogą być odprawiane tylko w pomieszczeniach zwanych „oda” lub „kojadsi”. Modlitwa, skierowana do Malak Tausa, musi być odmawiana w dużym oddaleniu od nie Jezydów. Nowonarodzone dzieci chrzci się, podobnie jak w Chrześcijaństwie, a dokonuje tego przywódca religijny plemienia. Obrzezanie praktykowane jest wkrótce po chrzcie, ale nie jest obowiązkowe. Niektóre źródła podają jednak, że obrzezanie ma zasadnicza wagę. Uważano, że nieobrzezany mężczyzna nie może wejść po śmierci do raju. Stąd w wypadku zgonu nieobrzezanego chłopca jezydzkiego, zabiegu tego dokonywano na zwłokach. U Jezydów na Zakaukaziu zaobserwowano natomiast, że gdy w rodzinie umierali synowie, następnemu narodzonemu chłopcu nadawano imię chrześcijańskie. Mniemano, że zła moc zabijająca dzieci tkwi, gdzieś w świecie obcej, wrogiej Jazydom wiary. Gdy więc to zło przybliży się do dziecka mającego imię odmienne od tradycji ojców, fatalna siła przestanie działać. Siódmy dzień po narodzeniu dziecka jest u Jezydów okazją do uroczystego przyjęcia dla sąsiadów. Generalnie siódemka ma dla nich duże znaczenie i magiczną moc. Jezydzi maja też uroczysty zwyczaj postrzyżyn syna, których dokonuje duchowny.
Po śmierci zwłoki pali się natychmiast, krzyżując ręce i kierując we wschodnią stronę lub grzebie w ziemi przeważnie nie używając do tego celu trumny. W pogrzebie biorą udział i kobiety i mężczyźni a obecność duchownego uważa się za niezbędną z uwagi na dobro duszy zmarłego. Jezydzi rzeźbią zmarłym mężczyznom nagrobki z szarego kamienia przedstawiające barana, lwa lub konia. Kobiety natomiast dostają płytę kamienną z wizerunkiem kołyski. Na nagrobkach umieszczane jest imię zmarłego, jego rodziców, nazwisko rodowe oraz zawód. Religia zabrania Jezydom dokonywania jakichkolwiek obrzędów tuż po zgonie członka rodziny, gdyz oznaczałoby to sprzeciw przeciwko woli Bożej. Śmierć przyjmują ze zrozumieniem i spokojem jako wypełnienie się przeznaczenia.
Społeczeństwo Jezydów jest hierarchiczne. Poszczególne sfery społeczne żyją własnym życiem. Zarówno krewni szejków jak i pirów stanowiących niższy stan duchowny; koczaków, którzy przepowiadają przyszłość i pełnia posługę w sanktuariach, oraz faraszich, którzy zapalają lampki na grobach świątobliwych mężów. Wyróżnia się też grupę zwaną fakrai w skład, której wchodzą kobiety: wdowy i niezamężne niewiasty. Fakrai pomagają w opiece nad sanktuariami. Członkowie świeckiej części społeczeństwa jezydzkiego nazywani są muridami i stanowią ok. 75-80% populacji.
W religii jezydzkiej istnieje też szereg zakazów i tabu. Zgodnie z tym, co mówi Czarna Księga członków społeczności obowiązuje zakaz jedzenia sałaty (khass), ponieważ jej nazwa przypomina im o proroku Khass'ie; oraz fasoli szparagowej, ryb (jako wyraz szacunku dla proroka Jonaha) i gazeli. Ponadto szejk i jego uczniowie nie mogą jeść mięsa koguta, gdyż byłoby to brakiem szacunku dla pawia; oraz dyni. Nie mogą tez czerpać wody na stojąco i ubierać się na siedząco lub też myć się wzajemnie w ukryciu, tak jak to robią Muzułmanie, oraz dokonywać ablucji w ich wannach. Nie jest im również dozwolone wymawiać imię Szaitan, ani żadnej nazwy to imię przypominającej. Nie mogą zabijać, nawet zwierząt, które spożywają (jest to powiązane z wyznawaną przez nich wiarą w reinkarnację). Zdarza się, że co bogatsi Jezydzi wynajmują człowieka, który zamiata przed nimi drogę, a by przez nieuwagę nie zgnieść jakiegoś stworzenia. Często również wykorzystywane są siatki lub zasłony na usta, aby nie połknąć jakiegoś żyjątka. Ważnym tabu jest również zakaz uprawiania ziemi, co sprawia, że nie istnieją wśród nich rolnicy. Jezydzi zajmują się pasterstwem lub sektorem usługowym, dlatego też wielu z nich jest dobrze wykształconych, dzięki czemu stanowią elitę intelektualną.
Jezydzi mogą mieć sześć żon; wyjątkiem jest emir, który może wziąć sobie każdą żonę, jaka sobie upodoba. Ponadto, człowiek świecki może się żenić w wieku od dziesięciu do osiemdziesięciu lat; może sobie wziąć żonę na okres jednego roku; zaś jeśli mężczyzna ukradnie żonę swojego sąsiada, lub jej siostrę, lub matkę, lub swoja byłą żonę nie jest zobowiązany do dania jej posagu, gdyż jest ona jego zdobyczą.
W odróżnieniu od muzułmańskich Kurdów, którzy zawsze lubili się stroić, Jezydów obowiązuje pewna jednolitość w tym względzie. Ich religia nakazuje skromność a nawet pogardę dla zbytku. Jedna z maksym mówi, iż: „wasza praca ma być biała, serce białe, i białą ma być wasza odzież”. Stąd tez Jezydzi i ich kobiety ubierają się przeważnie na biało, unikając noszenia ozdób. Nie jest to jednak sztywną regułą gdyż w kolorystyce ich strojów odnajdziemy także czarny, brązowy i czerwony. Unikają tylko, a wręcz nie mogą ubierać się na niebiesko. Jest to prawdopodobnie związane z kultem Malak Tausa, który wyobrażany jest jako paw właśnie koloru niebieskiego.
O jezydzkich zwyczajach, tradycjach, przekonaniach i religii można by pisać w nieskończoność. Jest to bardzo szeroki temat, do którego nie ma jednak zbyt bogatej literatury. W mojej pracy chciałam tylko pokrótce scharakteryzować tą sektę, o której wciąż tak mało wiemy. Myślę, że w naszym kręgu kulturowym nie istnieje nawet stereotyp dotyczący Jezydów- są oni w dalszym ciągu zbyt mało znani. Natomiast przez Kurdów i Muzułman postrzegani jako „czciciele Szatana” wciąż padają ofiarą prześladowań i nietolerancji. Dlatego też częste burze polityczne powodują migracje, legalne i nielegalne przekraczanie granic. Coraz częściej udaje się zrealizować marzenia o wyjeździe na zachód Europy czy do USA. Duże skupisko Jezydów jest obecnie na terenie Niemiec. Obecnie Jezydyzm staje przed kolejnym problemem- jest nim stale zmniejszająca się liczba wiernych, co jest związane z zakazem konwersji oraz małżeństw mieszanych. Jak na razie przeważa jeden pogląd: „jeśli Bóg zechce abyśmy zniknęli, to znikniemy”
Bibliografia
Isya Joseph „Devil worship. The sacred books and traditions of the Yezidiz” [1919r] w: www.sacred-texts.com/asia.sby
Layard Austen Henry “W poszukiwaniu Niniwy”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1983r.
„Mały słownik religioznawczy” pod red. Zygmunta Poniatowskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969r.
mitraizm- irański kult boga słońca o imieniu Mitra, łączył elementy zaratusztrianizmu i hellenizmu, opierał się na wierze w nieśmiertelnośc duszy i zmartwychwstanie oraz na idei walki dobra ze złem. (www.wikipedia.org)
mazdaizm- staroirański kult boga Ahura Mazdy (Ormuzda), który uważany był za uosobienie wszelkiej mądrości, dobra i prawdy, walczacego ze złem bóstwa oraz stwórcy pierwszego człowieka- Gajomarata (www.wikipedia.org)
manicheizm- system religijny stworzony w IIIw.n.e. przez Maniego. Był syntezą wielu religii: staroirańskiego zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Dwa podstawowe elementy syst. filozoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślenie poznania w procesie wyzwalania się spod wpływu zła. (www.wikipedia.org)
nestorianizm- doktryna głoszaca, że Jezus Chrystus składa się z dwóch odrębnych bytów: ludzkiego i boskiego. Nazwa pochodzi od Nestoriusza- patriarchy Konstantynopola w latach 428-431. Nestorianizm został uznany za herezję i potepiony na soborze efeskim w 431r. (www.wikipedia.org)
zob. “Ksiegi Meshaf Resh i Kitab el Jelwa jako konstytuujace życie społeczno-religijne Jezydów” Bartłomiej Brzoskowski, artykuł www.bartekbrzoskowski.za.pl/jezydzi.htm
zob. Isya Joseph „The sacred books and traditions of the Yezidiz” 1919r w: www.sacred-texts.com/asia/sby
zob. Layard A.H. „W poszukiwaniu Niniwy”, str. 208-220, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1983r.,
8