Ćwiczenia słownikowe w nauczaniu zintegrowanym

Opracowanie : Krystyna Królikowska

Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej

w Nowej Wsi Wielkiej

Głównym zadaniem z zakresu edukacji polonistycznej w klasach 1 - 3 jest kształtowanie sprawności myślowej i językowej - logicznego i estetycznego wypowiadania się w mowie i piśmie, stąd bardzo ważnym działem nauczania języka ojczystego są ćwiczenia w mówieniu i pisaniu. W wyniku systematycznie prowadzonych ćwiczeń w mówieniu i pisaniu uczniowie powinni wypowiadać się samodzielnie w formie dłuższych wypowiedzi, bogatych pod względem słownikowym, poprawnych pod względem stylistycznym i gramatycznym.

Językoznawcy określają proces wypowiadania się jako wypowiedzeniotwórczą operację myślową , gdyż każde wypowiedzenie się jest wytworem subiektywnej operacji myślowej człowieka. Mówiący sam wykonuje wszystkie umysłowe czynności, które składają się na ten proces, a więc:

• sam obserwuje wycinek rzeczywistości lub ją sobie przypomina albo wyobraża;

• wyróżnia w niej właściwe składniki ( komponenty ) i ich stosunki, czyli przeprowadza analizę;

• dobiera właściwe słownictwo;

• tekst wypowiada we właściwych zdaniach lub w zespołach łącząc je drogą syntezy.

Źródłem treści do ćwiczeń w mówieniu i pisaniu może być:

• aktywny udział uczniów w przeżywanej podczas mówienia sytuacji / omawianie przez uczniów kolejnych czynności, które muszą wykonać aby np. wykonać ludziki z materiału przyrodniczego a następnie opisywanie wytworów własnej pracy.

• przypominanie przez uczniów dawnych przeżyć,

• obserwacja rzeczywistości i działania innych ludzi przez uczniów,

• doświadczenia zdobywane przez uczniów przy oglądaniu sztuk teatralnych, filmów, audycji telewizyjnych, obrazów itp.,

• opowiadanie i czytanie nauczyciela, własna lektura ucznia.

Ćwiczenia słownikowe

Celem ćwiczeń słownikowych jest powiększenie słownika uczniów, przenoszenie słownictwa z biernego słownika uczniów do czynnego, kształcenie sprawności operowania wyrazem, uwrażliwianie na estetykę wypowiedzi i wyrabianie odpowiedzialności za słowo, a także zapobieganie błędom słownikowo - frazeologicznym i ich zwalczanie.

Zadaniem ćwiczeń słownikowych jest:

• bogacenie zasobu słownikowego,

• precyzowanie słownictwa,

• aktywizowanie słownictwa poprzez stworzenie przez nauczyciela sytuacji zmuszającej ucznia do kilkakrotnego użycia w wypowiedzi ustnej i pisemnej pewnej grupy wyrazów ze słownika biernego,

• uwrażliwianie uczniów na estetykę wypowiedzi poprzez zapoznawanie uczniów wraz z nowym wyrazem również z jego związkami frazeologicznymi i idiomami tj. związkami frazeologicznymi stałymi np. ,,wykręcić się sianem”, ,, obchodzić uroczystość, zorganizować uroczystość, uroczystość rozdania świadectw”.

• opanowanie słownictwa ogólnonarodowego.

Rodzaje ćwiczeń słownikowych:

1. wprowadzenie nazw przedmiotów, zjawisk, cech, czynności oraz stosunków przestrzennych i czasowych;

2. wyjaśnianie niezrozumiałych wyrazów;

3. gromadzenie wyrazów, zwrotów i wyrażeń zastępczych;

4. grupowanie wyrazów wokół określonych tematów;

5. zestawianie wyrazów podstawowych i pochodnych, dobieranie wyrazów pokrewnych;

6. dobieranie wyrazów o znaczeniu przeciwnym ( antonimy);

7. dobieranie wyrazów o znaczeniu podobnym ( synonimy);

8. zastępowanie wyrazów o znaczeniu szczegółowym wyrazami o znaczeniu ogólniejszym, nadrzędnym;

9. grupowanie wyrazów wokół określonych tematów ( słowniczki tematyczne tworzone od klasy II ) .

Ćwiczenia słownikowe pełnią funkcję usługową, nie mogą być celem samym w sobie. Zadaniem ich jest wzbogacanie zasobu słownictwa i frazeologii uczniów, wykształcenie sprawności i poprawności w wypowiadaniu się ustnym i pisemnym. Należy prowadzić je w ścisłym powiązaniu z analizą językową omawianych tekstów i wypowiedzi ucznia, z przygotowaniem samodzielnych wypowiedzi przez uczniów, z redagowaniem na zajęciach dłuższych wypowiedzi, z poprawianiem uczniowskich prac pisemnych.

Ćwiczenia słownikowe można podzielić na następujące grupy:

1. Ćwiczenia słownikowe przygotowujące dłuższe wypowiedzi. Do grupy tych ćwiczeń zaliczamy ćwiczenia w układaniu planu wypowiedzi oraz wspólne redagowanie wypowiedzi pisemnej. Zgromadzone w ćwiczeniu słownikowym wyrazy, zwroty i wyrażenia mają dostarczyć uczniowi odpowiedniego słownictwa do wypowiedzi na dany temat, a równocześnie mają ożywić w jego umyśle ośrodki skojarzeniowe, uprzytomniając mu te elementy treści, z których będzie on budował swoją ustną czy pisemną dłuższą wypowiedź. Typ gromadzonego w ćwiczeniu słownikowym słownictwa zależeć będzie, nie tylko od tematu, ale i od formy wypowiedzi np. budując opowiadanie uczeń powinien mieć duży zapas czasowników, budując opis - zgromadzić należy przymiotniki określające cechy opisywanego przedmiotu.

2. Ćwiczenia słownikowe związane z czytaniem. Ćwiczenia słownikowe mogą wyprzedzić czytanie. Aby ułatwić uczniom zrozumienie czytanego tekstu należy przeprowadzić ćwiczenia słownikowe.

3. Ćwiczenia słownikowe związane z nauką ortografii. Ortografii w klasach 1- 3 uczymy okazjonalnie, zawsze jednak podczas ćwiczeń słownikowych, gdyż uczeń powinien mieć przyswojony nowy materiał w formie poprawnej ortograficznie.

4. Ćwiczenia słownikowe związane z nauką gramatyki. Należy dobierać materiał słownikowy do ćwiczeń gramatycznych np. wyszukiwanie części mowy. Wyjaśnianie zjawisk i reguł gramatycznych powinno ilustrowane być przykładami, w których występować będą zrozumiałe i opanowane pod względem ortograficznym wyrazy.

Materiałem do ćwiczeń słownikowych mogą być zdarzenia z życia codziennego oraz przedmioty otaczające ucznia, obrazek, tekst, wycieczka, film, przedstawienie teatralne, kinowe itp. Pierwszoklasiści oglądając swoją klasę wymieniają i nazywają znajdujące się w niej przedmioty, nauczyciel podaje nazwy przedmiotów nowych dla ucznia. Następnie uczniowie układają ustne zdania o swojej klasie, stosując w nich zgromadzone wyrazy. W klasach II i III uczniowie budują już wypowiedzi pisemne na zadane tematy w oparciu o przeprowadzone ćwiczenia słownikowe. Np. uczniowie klasy III wzięli udział w wycieczce do piekarni. Poznali tam pracę piekarzy i technologię wypieku chleba. Po powrocie do szkoły uczniowie wypowiadali się na temat wycieczki. W toku wypowiedzi uczniów nauczyciel zapisywał na tablicy wyrazy oznaczające nazwy osób pracujących w piekarni, przedmiotów i czynności pracowników. Potem klasa wspólnie redagowała opowiadanie na temat wypieku chleba i pracy piekarzy.

Ćwiczenia frazeologiczne.

Poszerzanie słownika uczniowskiego polega nie tylko na zapoznawaniu uczniów ze znaczeniem nowych wyrazów , ale także na wyjaśnianiu ich odcieni znaczeniowych i powiązań z innymi wyrazami w zdaniu. Są to ćwiczenia frazeologiczne. Ćwiczenia frazeologiczne w nauczaniu zintegrowanym łączą się ściśle z ćwiczeniami słownikowymi i występują pod wspólną nazwą ćwiczeń słownikowo - frazeologicznych.

W nauczaniu zintegrowanym można wprowadzić następujące rodzaje ćwiczeń frazeologicznych:

1. Układanie zdań z użyciem nowo wprowadzonego wyrazu.

2. Układanie zdań połączone z doborem odpowiednich wyrazów spośród uprzednio zgromadzonych podczas tworzenia dłuższych wypowiedzi pisemnych.

3. Tworzenie zastępczych zwrotów i wyrażeń w związku ze wspólnym redagowaniem dłuższych wypowiedzi pisemnych, lub ich wspólnym poprawianiem.

4. Układanie zdań z podanymi zwrotami i wyrażeniami.

5. Rozwijanie podanych zdań przez dodawanie do nich części zdania w formie stałych związków frazeologicznych.

6. Układanie odpowiedzi na pytania stawiane przez nauczyciela w celu zastosowania w nich określonych zwrotów i wyrażeń.

7. Wypisywanie przez uczniów odpowiednich zwrotów lub wyrażeń z omawianych tekstów w celu wykorzystania ich w samodzielnej wypowiedzi np. w opisie bohatera.

8. Uczenie się przez uczniów na pamięć wierszy, zagadek, przysłów wartościowych pod względem językowym.

9. Sporządzanie słowniczków frazeologicznych. Mogą one mieć rożną formę np. zapisków w zeszycie przedmiotowym, ilustracji na dużym arkuszu papieru zawieszonym na ścianie, fiszek.

Organizacja pracy nad ćwiczeniami słownikowymi.

Ćwiczenia słownikowe powinny być prowadzone planowo i systematycznie. Zupełnie nowych słów w ćwiczeniu nie powinno być więcej niż od trzech do pięciu. Ćwiczenia słownikowe nie powinny trwać zbyt długo. Rozpiętość czasu poświeconego na ćwiczenia może być różna od kilku minut do kilkunastu. Miejsce ćwiczeń może być różne. Dłuższe ćwiczenia słownikowe mogą być przeplatane innymi ćwiczeniami. Gromadzony materiał słownikowy powinien być zapisywany i utrwalany w ćwiczeniach domowych poprzez układanie zdań z zastosowanych wyrazów, uczenia się na pamięć wybranych fragmentów tekstu, wykonywanie rysunków i podpisywanie ich odpowiednimi wyrazami lub zdaniami.

Niezmiernie ważnym elementem w pracy nad pisemnym i ustnym wypowiadaniem się uczniów usprawniającym jego wypowiedzi są właściwie zaplanowane i systematycznie prowadzone ćwiczenia słownikowe oraz wzbudzenie w uczniu chęci wypowiadania się ustnego i pisemnego.

Bibliografia:

1. Józefa Rytlowa ,,Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu ”,

2. Okoń W. ,, Podstawy wykształcenia ogólnego ”,

3. Szuman St. ,, Rozwój treści słownika dzieci” ,

4. Smoczyński P ,, Przyswajanie przez dziecko podstaw sytemu językowego”.

Opracowanie :mgr Krystyna Królikowska

1

1

---