PODRĘCZNIK

DO SKALI OSOBOWEJ OCENY PAS H. C. GUNZBURGA

DLA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM

TADEUSZ WITKOWSKI

Oprać, według H.C. Gunzburg. The PAC MANUAL.

Birmingham 1974, 3rd Ed.,

rozdz. VIII. The Personal Assessment

Lublin 1996

WPROWADZENIE

Skala osobowej oceny PAS - Personal Assessment Scale - którą H. C. Gunzburg dołącza do inwentarzy PAC-2 i PAC-1, zwraca uwagę na osobę, a nie na jej umiejętności społeczne i dotyczy raczej przystosowania społecznego, którego osoba z upośledzeniem umysłowym nie osiągnie w pełni, jeżeli umiejętnościom społecznym nie będzie towarzyszyła osobowa adekwatność konieczna do tego, by jednostka nadawała się do zaakceptowania przez otwartą społeczność, przez społeczeństwo.

Posługiwanie się Skalą PAS wymaga pokonania pewnych trudności związanych z tym, że badający musi dokonać oceny zachowań badanego w ramach określonych kategorii. Oceny te nie są jednak subiektywne, mimo że osoba upośledzona umysłowo reaguje różnie na różnych ludzi i różne środowiska, co może powodować pewną rozbieżność sądów na jej temat.

Skala PAS jest zorientowana na akceptację lub tolerancję społeczną i posiada 13 szcze­gółowych 5-punktowych skal, z których każda stanowi kontinuum od zachowania teoretycznie najgorszego do najlepszego. Każdy punkt ha skali opisuje dokładnie określoną sytuację. Do­tyczy ona zachowań, które nadają się lub nie nadają do tego, by mogły być akceptowane lub przynajmniej tolerowane przez otwartą społeczność.

Osoba upośledzona umysłowo, jeżeli ma utrzymywać kontakty z innymi ludźmi, którzy nie mają względów dla jej upośledzenia (tzn. w otwartej społeczności), to winna posiadać cechy objęte przez PAS. Ocenę wysoką dajemy więc za zachowanie, które nie zwraca na siebie uwagi swoją odmiennością i pozostaje w zgodzie ze sposobem bycia zazwyczaj spotykanym; średnią - za zachowanie nie wymagające ciągłego nadzoru, lecz tylko pomocnej ręki i opieki; niską - za zachowanie dewiacyjne nie tolerowane przez społeczność, czego konsekwencją jest znalezienie się wychowanka w instytucjach karnych. Ocenę niską dajemy również osobie, która wymaga ciągłej uwagi i pomocy, jak np. skrajnie upośledzonej fizycznie, ponieważ jej niezaradność wymaga od innych dużego stopnia tolerancyjności.

Wyniki PAS w połączeniu z wynikami PAC stwarzają pełniejszy obraz osoby z upośle­dzeniem umysłowym i pozwalają przewidzieć jej funkcjonowanie w mniej protekcyjnym środowisku niż własny dom lub stały ośrodek przeznaczony dla osób z upośledzeniem umysłowym. Umiejętności społeczne PAC mogą być efektywne w sytuacjach społecznych tylko wtedy, gdy współdziałają z odpowiednimi cechami osobowymi (PAS).

Wyniki otrzymane za pomocą PAS, podobnie jak w PAC, otrzymują swój obraz graficzny w formie diagramu. Jeżeli obydwa diagramy - dla osiągnięć społecznych i osobowych są wy­pełnione aż do pól peryferyjnych, to dają wizualny obraz mówiący o tym, że kompetencja w umiejętnościach społecznych zbiega się osobowością nadającą się do zaakceptowania. Jeżeli zaś diagram oceny społecznej jest wypełniony podobnie do końca, ale zbiega się z diagramem osobowym wypełnionym blisko środka, to wskazuje na to, że otwarta społeczność będzie miała wielkie trudności w przystosowaniu tej osoby do normalnych warunków, mimo jej osiągnięć w kompetencji społecznej.

SPOSÓB OCENIANIA

a) Dla każdej z trzynastu szczegółowych skal wybieramy punkt odzwierciedlający stan najbliższy zachowaniu przejawianemu przez daną osobę, punkt tolerancji społecznej uznany za najbardziej właściwy, trafny.

b) Na skali 5-punktowej punkt 3 odpowiada takiemu stopniowi tolerancji, w którym spo­łeczność, mając do czynienia z daną osobą, ma poczucie, że coś należałoby z nią jeszcze zrobić. Wybierając punkt 4 lub 5 wskazujemy na dwa różne stopnie akceptacji, gdzie osoba przedstawia się zupełnie dobrze (4) albo jest naprawdę mile widziana z powodu swego po­zytywnego wkładu i należytych postaw (5).

Z drugiej strony oznaczając poniżej 3 wskazujemy poważne trudności w przystosowaniu:

o większym (l) lub mniejszym (2) nasileniu, które to trudności zmniejszają na ogół akceptację tej osoby przez otwartą społeczność, jakkolwiek może ona nie mieć problemów w małych grupach, uwzględniających jej właściwości.

c) Oceny PAS przenosimy na odpowiednie punkty w diagramie. Punkty te łączymy liniami, otrzymując określone pola. Pola te zakreskowujemy, by uzyskany obraz graficzny był bardziej wyrazisty.

Jeżeli wyniki badanego obejmują powierzchnie znajdujące się dalej od środka, to diagram mówi nam o wysokich osiągnięciach badanego. Gdy zaś diagram obejmuje małe pola bliskie środka, to wtedy oznacza, że trudno jest tolerować osobę, której on dotyczy. Bardziej niere­gularny diagram jest mniej czytelny i wskazuje, że przystosowanie takiej osoby posiada nie­właściwe i właściwe zachowania.

d) PAS może odnosić się do oceny takiego stanu, w którym nie wszystko da się dokładnie określić. Jeżeli mamy wrażenie, że czyjeś zachowanie można by ocenić na poziomie punktu 2 lub 3, to powinniśmy wybrać ewentualność gorszą, a ocenę niższą. Mamy bowiem do czynieni? z tego rodzaju zachowaniami czy postawami, które bardzo zwracają na siebie uwagę otwartej społeczności. Wybranie wyższej oceny byłoby uzasadnione wtedy, gdybyśmy chcieli wskazać występowanie zachowań bardziej pożądanych. Wiele punktów na skali zostało podanych jako „określone-otwarte", dając oceniającemu możliwość wybrania określonego punktu na skali z dodaniem, „ale, jeżeli" itp. Na przykład w III. TEMPERAMENT: „Zawsze lub prawie zawsze opanowany... - ale jeżeli przywołujemy go do porządku powoli. Lubi on przemyśleć, rozważyć racje".

Ogólnie mówiąc, dana sytuacja badanego przewidziana w skali 5-punktowej może stwier­dzać nieprzystosowanie lub przystosowanie w zależności od tego, czy spełnia ona wymagania właściwej oceny .osobowej. Proste tylko zestawienie różnych sytuacji - bez wskazania ich względnych rang na skali - byłoby mniej użyteczne, bo mniej informujące.

Mamy tu więc pewien zestaw punktów charakteryzujących stan rzeczy w 13 skalach doty­czących różnych aspektów osobowości. Ludzkich zachowań nie można jednak zbytnio poszufla­dkować. W wielu przypadkach odniesienie do punktów skali może tylko wskazywać, że stan badanego nie jest taki, jaki można by osiągnąć.

e) Czasem oceniający będzie starał się wybrać z pięciu punktów jeden przybliżony, po­nieważ żaden z nich nie charakteryzuje dokładnie zachowania osoby badanej. W tym przypadku oceniający winien zdecydować się na któryś z nich, ponieważ każda część PAS posiada tylko 5 punktów na skali. Ocena jednego punktu odnosi się do zachowania, które bardzo trudno jest tolerować w otwartej społeczności, ocena zaś 5 mówi nam, że mamy do czynienia z za­chowaniem, które jest wysoko notowane przez członków otwartej społeczności.

PAS jako całość odnosi się raczej do starszych niż do dzieci, ale zdecydowana większość punktów PAS może być z powodzeniem odnoszona także do dzieci.

KRYTERIA

I. NIEZALEŻNOŚĆ (SAMODZIELNOŚĆ)

1. Wymaga maksimum opieki.

Wymaga pielęgnowania fizycznego i całkowitej opieki, np. w wypadku paraliżu. Nie wchodzi tu w grę pielęgnacja wy­nikająca z choroby psychicznej (por. II. PRZYSTOSOWANIE).

2. Potrzebuje pomocnej ręki oraz stałej kontroli.

Do tej kategorii zaliczamy osoby, które musza być karmione, ubierane, obsługiwane w sprawach toalety oraz wymagające korygowania i pomocy. Nie należy tu zaliczać osób, które są niechlujne, zaniedbane i raczej po prostu odbiegające od społecznych wymagań, niż sprawiające trudności.

3. Wymaga sprawdzania końcowych rezultatów.

Odnosi się do potrzeby upewnienia się, że dana osoba sprostała wymaganiom i może coś wykonać bez ciągłego przypominania. Niepotrzebny jest tu nadzór różnych czynności, lecz tylko sprawdzanie końcowych rezultatów.

4. Odpowiada całkowicie akceptowanym standardom.

Na tym poziomie oceniamy osoby, które osiągnęły zdolność konieczną do korzystania z nabytych umiejętności społecznych, w sprawach dotyczących własnej osoby, i budzą zaufanie co do ich wykorzystania przez dłuższy czas. Jakkolwiek jakość tych umiejętności może nie być jeszcze na wysokim poziomie, to jednak pozwala im łatwiej funkcjo­nować.

5. Wykazuje wyższy poziom niż jego rówieśnicy.

Na tym poziomie oceniamy tylko wtedy, gdy dana osoba poświęca więcej uwagi swojej zewnętrznej prezencji niż większość podobnych osób. Osoba osiągająca ten poziom prezentuje się korzystniej.

II. PRZYSTOSOWANIE

1. Zachowanie psychotyczne, odbiegające od otoczenia.

Zaznaczamy na skali tę kategorię, jeżeli zachowanie danej osoby wymaga wyłączenia jej ze społeczności, choćby tylko czasowo. Chodzi tu o zachowanie skrajnie napastliwe i zakłócające. Tacy ludzie wymagają na ogół opieki psychiatrycznej lub pielęgnacji specjalnej.

2. Zachowanie ekscentryczne, obsesyjne, hiperaktywne.

Do tej kategorii zaliczamy osoby, które mogłyby być kwalifikowane do poprzedniej, ale w porównaniu z tamtymi przejawiają zaburzenia mniej nasilone. Zwracają one jednak na siebie uwagę jako dziwaczne, określone w różny sposób, jako dziwne, szczególne, zmanierowane, chaotyczne. W związku z tym mogą żyć raczej w ograniczonym środowisku.

3. Tendencje hipochondryczne, paranoidalne.

Osoby tej kategorii przejawiają tendencje, które utrudniają życie i pracę z nimi, chociaż takie zachowanie nie wyklucza możliwości ich współżycia z innymi. By kogoś wliczyć do tej kategorii wystarczy, by jeden z wymienionych przymiotni­ków odnosił się do jego zachowania, które powoduje od czasu do czasu kłopoty w kontakcie z innymi ludźmi.

4. Niedokładność, krótkowzroczność, źle maniery.

Do tej kategorii, jako całości, wlicza się osoby, które na pierwszy rzut oka są przystosowane dobrze i nie powodują odrzucenia lub oporu ze strony innych, zwracają jednak na siebie uwagę swoją społeczną krótkowzrocznością. Czasem przejawiają irracjonalną umysłową ciasnotę, która prowadzi do nieodpowiedzialnego porzucenia dobrze układającej się pracy lub kontaktów osobowych. Trzeba je przywoływać z powrotem na słuszną drogę.

5. Zachowanie się nie anormalne, lecz społecznie zaburzone.

Chociaż przystosowanie społeczne i praca takich osób nie są wystarczająco satysfakcjonujące, to osoby te nie powodują zaburzeń w grupie. Są one przystosowane, choć apatyczne lub rozkojarzone.

III. TEMPERAMENT

1. Wybuchowy (wrzeszczy, krzyczy itp.).

Oceniamy badanego na tym poziomie, jeżeli takie zachowanie spostrzegamy często i powoduje ono trudności w kon­taktach społecznych. Ponadto, jeśli zdarzy się tylko w jednej sytuacji, ale o wielkim znaczeniu dla sposobu bycia upośledzonego umysłowo.

2. Złoszczący się - krótkotrwałe wybuchy.

Osoba o temperamencie gwałtownym, łatwo wytrącana z równowagi, co powoduje trudności w przystosowaniu nie aż tak dramatyczne, jak w poprzednim punkcie.

3. Ulegający zmiennym nastrojom, częściej ponurym niż pogodnym.

Zmienny nastrój przechodzi z ufnego do pełnego niepokoju, od radości do płaczu, od aktywności do zastoju. Osoby te potrzebują wyrozumiałości, jednak ich zachowanie sprawia mniejsze kłopoty i na ogół można je tolerować w spo­łeczności.

4. Na ogół opanowany, a jeśli traci równowagę, to szybko do niej wraca.

Na tym poziomie oceniamy osoby, które wracają do akceptowanych zachowań stosunkowo szybko i nie muszą być do tego podciągane. Jest to typowy słomiany ogień, który może szybko zapłonąć i równie szybko zgasnąć, bez poważnych konsekwencji.

5. Zawsze lub prawie zawsze opanowany.

Jest to najlepsza ocena, której można sobie życzyć i zdarza się nieczęsto.

IV. ZACHOWANIA SEKSUALNE

1. Poważne wykroczenie seksualne, np. obnażanie, gwałt.

Ten punkt skali odnosi się do nie akceptowanych zachowań seksualnych, które są czynami przestępczymi i wyma­gają ingerencji prewencyjnej. Jest to poważny problem w przystosowaniu osobowym i społecznym.

2. Zaburzenie w zachowaniu seksualnym, np. homoseksualizm, swoboda seksualna.

Ten punkt odnosi się do odrażających zachowań seksualnych, które obecnie należałoby rozpatrywać raczej jako poważne zaburzenia niż jako wykroczenia kryminalne. Należy w tym kontekście zwrócić uwagę na to, że osoby głębiej upośledzone posiadają małą zdolność regulowania swoich spraw intymnych.

3. Zachowanie przejawiające potrzebę przeżyć afektywnych, które można pogodzić z przy­stosowaniem.

Zbytnia potrzeba uczuć i przylepność do ludzi jest na ogół akceptowana w kontakcie dziecka z dorosłym, ale może powodować alarm, gdy dotyczy kontaktu dorosłego upośledzonego umysłowo z innym dorosłym, gdyż zazwyczaj ludzie nie są w pełni świadomi dysproporcji między 'fizycznym a emocjonalnym rozwojem upośledzonych umysłowo. Na razie tego typu zachowanie nic jest akceptowane przez ludzi z otwartej społeczności i może być widziane jako coś niewłaściwego w kontaktach osobistych.'

4. Ogólnie biorąc, brak specjalnych zainteresowań omawianymi sprawami.

Traktując zagadnienie w sposób uproszczony można powiedzieć, że upośledzeni umysłowo są przystosowani społecznie, jeżeli nie przejawiają zainteresowań odmienną płcią. Wtedy należałoby im przypisać czwarty punkt na skali, ponieważ ich zachowanie pozostaje w zgodzie z ogólnymi oczekiwaniami.

5. Utrzymywanie przyjaźni z osobami odmiennej płci.

Oznacza to kontrolowane i akceptowane kontakty z osobami odmiennej płci. Kontakty winny posiadać adekwatną kontrolę, która jednak nie jest konieczna do oceny na tym poziomie, wymagamy zaś większej stałości i kontrolowania się niż na poziomie 3 i 4. Czasem osoba taka mogłaby być odnotowana na poziomie 5 albo 2. Na poziomie 2, jeżeli dochodzą tu zachowania homoseksualne. Wskazujemy wtedy na dziedzinę trudności badanego, co pomijaliśmy odnoto­wując poziom 5. Tu sytuację mogłaby wyjaśnić krótka adnotacja.

V. KOMUNIKATYWNOŚĆ

1. Prawie całkowity brak zainteresowania komunikowaniem się z innymi - skupienie się na sobie.

Na tym poziomie oceniamy osoby, które nie starają się być rozumiane przez innych i rozumieć innych. Przy głębszych stopniach upośledzenia umysłowego może zachodzić przypadek mutyzmu, który nie jest podstawą do klasyfikowania na tym poziomie, ale wtedy upośledzony winien szukać innych form kontaktu.

2. Komunikowanie się niezwarte, niejasne, niedokładne, jednostronne, powtarzające się.

Niektórzy ludzie są w sposób szczególny zaabsorbowani przekazywaniem swoich myśli. Nic są zainteresowani słucha­niem innych oraz udzielaniem im odpowiedzi. Jest to sytuacja nieco korzystniejsza niż w poprzednim punkcie, ale jest bezużyteczna dla kontaktów społecznych.

3. Udzielanie odpowiedzi i tylko czasem dorzucenie czegoś od siebie.

Ten punkt dajemy osobom, których gotowość na komunikację jest akceptowana przez tolerancyjne środowisko. Odpowiadają one na pytania w miarę swoich możliwości, czasem dorzucają coś od siebie biorąc udział w rozmowie. Na tym poziomie też oceniamy nieco lepszą sytuację, ale nie dociągającą do poziomu następnego punktu. Mówiąc ogólnie, jest to poziom, który można określić jako do przyjęcia, natomiast dalsze przewidziane są dla takiego ko­munikowania się, które posiada już elementy dialogu i nie jest tylko rezultatem ciągłych i bezpośrednich pytań.

4. Komunikowanie się ograniczone do kilku spraw, będące już rozmową, a nie narzucaniem się słuchaczowi.

Oceniamy na tym poziomie, gdy badany wykazuje się czymś więcej, niż tylko udzielaniem odpowiedzi albo półsłówka­mi. Jest chętny do mówienia przynajmniej o kilku sprawach, np. o świętach, pracy itp. Gdy zaś chodzi o odpowiedzi na pytania, są już one bardziej szczegółowe, z próbą zainteresowania rozmówcy.

5. Dobre informowanie o wielu podstawowych sprawach, mających odniesienie do własnego życia.

Osoba, która potrafi dać zwięzłe i odpowiednio szczegółowe informacje o wielu sprawach własnego życia, np. pracy, zakupach, odpoczynku stwarza oczywiście o wiele mniej problemów niż ta, która tego nie potrafi. Nie musi być ona prawdomówna, ponieważ chodzi tu tylko o zdolność komunikowania się. Jej wypowiedzi winny być bardziej szczegóło­we niż w przypadku poziomu 4. Innymi słowy, powinna być zdolna do tego, by odpowiedzieć na pytania dotyczące wszystkich przejawów codziennego życia. Może mieć opory, gdy ma do czynienia z osobą, wobec której jest niechętna. Dość łatwo ustalić czy ma tu miejsce ignorancja, niezdolność, czy też usiłowanie ukrycia jakichś spraw osobistych.

Uwaga: Przy dokonywaniu oceny winniśmy pamiętać, że w skali V o poziomie komunikowania się decydują nie tylko cechy osobowości. Trudno tu uniknąć wpływu poziomu rozwoju mowy i stopnia upośledzenia umysłowego.

VI. PRAWDOMÓWNOŚĆ

W tej skali, podobnie jak w poprzedniej, wynik zależy od możliwości komunikowania się. Osoby głuche lub z zaburzeniami mowy trudno tu oceniać. W tej skali oceniamy osoby, u których prawdomówność można określić. Niekiedy należy zrezygnować z oceny w tej skali.

1. Używanie rozmyślnych kłamstw spontanicznie i złośliwie.

Oceniamy na tym poziomie, jeżeli badany zmyśla powodując przykre następstwa, np. kłopoty, niesnaski, posądzenia, oskarżenia itp. Czasem trudno jest określić czy badany jest na tym, czy wyższym poziomie. Tu przypadki takich zmyślań są częste, poważne, o większych konsekwencjach.

2. Kłamstwa ubarwiające lub przesadzające, dla zaciekawienia.

Mówienie tego rodzaju kłamstw w sytuacjach niezręcznych jest rzeczą normalną, ale nie może ono pociągać za sobą konsekwencji na niekorzyść innej osoby. Jest to jednak pewien dodatkowy minus dla osoby upośledzonej już umysłowo.

3. Wypowiedzi nie zawsze prawdziwe i godne zaufania, powodujące czasem kłopoty.

Nie jest to rzeczywiste wprowadzenie w błąd, lecz tylko nieudolność w odróżnieniu faktów od fikcji. Tacy ludzie na ogół są dobrze znani. Ich słowa traktuje się z przymrużeniem oka.

4. Wypowiedzi zazwyczaj wiarygodne, powodujące jednak czasem nieporozumienia.

Jest to normalny przejaw ludzkiego zachowania, który może być tolerowany, ale nie jest tak godny polecenia, jak opisany na poziomie 5.

5. Wypowiedzi prawdziwe, wiarygodne, choć może się zdarzyć niezamierzony błąd.

Oznaką tego, że osoba osiągnęła poziom 5 jest to, że w przypadku popełnienia błędu będzie się starała go skompenso­wać, naprawić czym innym.

VII. UCZCIWOŚĆ (SPRAWIEDLIWOŚĆ)

1. Kradnie i jest bez skrupułów w transakcjach.

Na tym poziomie oceniamy ludzi, którzy nie okazują żadnych skrupułów. Ich zachowanie przedstawia się jako odbie­gające od normalnego stylu życia i pracy innych ludzi.

2. Czasem kradnie.

Takie kradzieże, jak wzięcie papierosów, itp., które choć zdarzają się często, to jednak nic powodują większych szkód ocenia się na tym poziomie. Różnica między poziomem l i 2 leży w jakości i częstości tych zachowań. Społeczeństwo przywiązuje mniejszą wagę do takiego przypadkowego pomagania sobie (jak paczka papierosów), ponieważ dotyczy to mniejszych wartości. Jeżeli zaś ktoś kradnie torebki lub portfele, co uchodzi za coś znacznie poważniejszego, powinien być oceniany na poziomie l. Jednak w obydwu przypadkach takie zachowanie się nie jest tolerowane przez społe­czeństwo.

3. Pożycza bez pozwolenia i zapomina zwrócić pożyczoną rzecz.

To dotyczy zachowań, które mogą być odbierane jako normalne, ale często nie są dopuszczane w odniesieniu do upośledzonych umysłowo. Tu też może powstać wątpliwość, czy ocenić na poziomie 2 czy 3. Zależy to od wagi przy­wiązywanej przez otoczenie do tego rodzaju przypadkowych uchybień oraz od tego, jaka jest kwalifikacja tego uchy­bienia.

4. Uczciwy, ale akceptuje korzystne okazyjne zdarzenia.

Jest to normalna sytuacja życiowa, ale mogąca prowadzić do nieprzyjemnych następstw.

5. Zupełnie uczciwy, respektujący własność innych.

Jest to zachowanie godne polecenia, społecznie pożądane.

VIII. REAGOWANIE NA INNYCH

l. Jest nadąsany, grubiański.

Jest to zachowanie dziecinne, bardzo obce ludziom otwartej społeczności, która nie zwykła tolerować takich dziwacznych i powtarzających się reakcji emocjonalnych.

2. Łatwo ulega i daje się wyzyskiwać przez innych.

Niestety, łatwe uleganie jest wyrazem bezkrytycyzmu i może prowadzić do kłopotów.

3. Skupiony na sobie, ale przystępny.

Ocenianie osoby z upośledzeniem umysłowym na tym poziomie jest wy razem tego, że nie sprawia ona większych trud­ności w procesie przystosowania społecznego i nie wymaga pomocy -Mogą jednak stopniowo narastać trudności, gdyby nic była ona kontrolowana.

4. Reaguje właściwie, ale tylko w odniesieniu do kilku osób.

Taki poziom reagowania jest w miarę korzystny dla przystosowania społecznego i prawdopodobnie stanowi styl bycia preferowany przez większość ludzi z otwartej społeczności. W ocenie większości ludzi taka osoba nie sprawia innym kłopotów.

5. Reaguje właściwie i bez trudności na bardzo wielu ludzi.

Jest to poziom, który osobie z upośledzeniem umysłowym zapewnia sympatię innych ludzi.

IX. POSTAWY RÓWIEŚNICZE

1. Na ogół nie lubiany, odrzucany przez innych.

Trudności stwarzane danej osobie przez innych upośledzonych, odrzucenie i nielubienie z ich strony, może wskazywać na specjalne trudności tej osoby w kontaktach z innymi. Odrzucenie jest często odpowiedzią na ujawnienie apodyktycz­nych postaw, nieodpowiedzialnych nawyków, braku poszanowania własności itp. Ani niestosowanie się grupy do żądań, ani fakt, że rówieśnicy podporządkowuj ł się bez protestu, nic rozstrzyga o odrzuceniu czy lubieniu.

2. Przeważnie pomijany lub mało dostrzegany.

Na tym poziomic oceniamy wtedy, gdy mamy do czynienia z niezwracaniem uwagi na daną osobę. Ten punkt na skali oznacza, że inni nic są zainteresowani kontaktem z daną osobą, choć nie zachodzi tu odrzucenie, jak w punkcie l.

3. Tolerowany, mający niewielu przyjaciół.

Wystarczająco dobrą oznaką przystosowania jest to, że dana osoba nic tylko stara się utrzymywać kontakty z innymi, ale jest dostrzegana przez innych. To jej ułatwia życic w malej grupie. Jeżeli nic sprawia kłopotów i nic wyrządza szkód, to nic powoduje oporów ze strony innych członków grupy.

4. Na ogól popularny i bardziej lubiany niż inni.

Popularność jest owocem wielu spontanicznych, drobnych gestów, będących wyrazem dobrej woli, życzliwości. Takie osoby oceniamy na poziomie 4. Nic są to liderzy narzucający się innym.

5. Będący dla innych wzorem do naśladowania.

Ta ocena mówi o stosunkowo rzadko spotykanej zdolności oddziaływania na innych dobrym lub złym przykładem, bez narzucania się. Należałoby tu dodatkowo zaznaczyć, w formie krótkiej adnotacji, w jakiej dziedzinie ten wpływ ujawnia się najbardziej.

X. RELACJE SPOŁECZNE

1. Samotnik.

Żyje na ogół w swoim własnym świecie. Osoba upośledzona umysłowo prawie zawsze wymaga pewnej opieki. Jeżeli przejawia tendencje do samotności i bierności, to będzie miała większe trudności w społeczności otwartej.

2. Demonstratywny, przyciągający uwagę, wtrącający się.

Ludzie ekscesywni wobec innych - wprowadzający w zakłopotanie przez wybuchy emocjonalne i domagający się obecności innych, demonstrujący zazdrość i chęć posiadania - są w pewnym sensie łatwiej tolerowani, niż opisani w poprzednim punkcie, ale są denerwujący i trudni do przyjęcia w normalnej społeczności.

3. Nie szukający stosunków osobowych, choć może ich pragnąć.

Jest to poziom, na którym można umieścić większość ludzi, którzy nic wykazują antagonizmów i nie unikają grupy. Nie mają nadzwyczajnych wymagań, akceptują innych, nie rezygnując z siebie i mając swoje wymagania.' Nic odrzucają innych osób w sposób aktywny i sami są na ogól akceptowani. Ich styl jest raczej czynny niż neutralny.

4. Utrzymujący dobre stosunki z jedną lub dwiema osobami.

Osoba na tym poziomie nic może sprawiać większych trudności we współżyciu z innymi, ale powinna stwarzać atmosferę bezpośrednich stosunków, bardziej pozytywną, przynajmniej z jedną lub dwiema osobami. Może to się np. pojawiać w pracy, która z określoną osobą układa się bardzo dobrze, nawet z przejawami podziwu itp.

5. Utrzymujący bardzo dobre stosunki z wieloma ludźmi.

Osoby o dobrych stosunkach z większością ludzi, wykazujące starania wywołanie korzystnych reakcji w otoczeniu mają większą łatwość przystosowania niż inni. To, że ktoś jest dobrze ułożony, mity, chętny do zrobienia czegoś ponad obowiązek, starający się być przyjemny i przyjacielski z każdym, sprawia, że jest mile widziany w większości sytuacji.

XI. WSPÓŁDZIAŁANIE

Ta skala odnosi się do tych sytuacji pracy i życia, w których upośledzonym umysłowo stawia się pewne wymagania.

1. Usuwanie się od współdziałania - na ogół bierność albo agresywność słowna lub fizyczna.

By daną osobę zakwalifikować na tym poziomie musi ona regularnie i w sposób zdecydowany odrzucać współpracę z innymi albo przejawiać pasywny opór lub aktywną wrogość.

2. Współdziałanie na ogól krótkotrwałe, nie bardzo odpowiedzialne, z małą koncentracją.

To współdziałanie jest na podobnym poziomie jak w poprzednim punkcie. Niekorzystne zachowania zdarzają się rza­dziej, są one jednak wystarczająco poważne, by je uważać za wymagające ponadprzeciętnej tolerancyjności ze strony pracodawcy, a nawet rodziny.

3. Współdziałanie chętne w zakresie przyjętych obowiązków.

Ocena na tym poziomie oznacza normalną reakcję większości ludzi, którzy robią coś chętnie, lecz nic, co by mogło być wyrazem nadobowiązkowej pomocy lub przysługi. Na ogół są chętni do współpracy i nie sprawiają innym trudności.

4. Inicjowanie czasem dodatkowej, specjalnej pomocy.

Ten punkt odnosi się do osób, które z własnej woli pomagają i świadczą usługi, nie oczekując żadnej nagrody. By zyskać ten punkt nie wystarczy, by to „dodatkowo" było tylko grzecznością, ale winno daną osobę kosztować.

5. Pragnienie sprawiania innym przyjemności i stosunek życzliwości.

Dotyczy to osób, które potrafią nie zasklepiać się w swoich sprawach. Różnica między punktem 4 i 5 jest niewielka, ale punkt 5 oznacza zdecydowanie stałe dążenie do współpracy.

XII. DOMINACJA

1. Często napastliwy fizycznie.

Na tym poziomie oceniamy osoby, które często mają skłonności do fizycznej przemocy, nawet nie prowokowani lub prowokowani nieznacznie. Przypadkowa reakcja na prowokację nie jest wystarczająca do przypisania komuś tego punktu. Wymaga się tu bardzo wyraźnego odbiegania od wymagań społecznych.

2. Pragnący więcej niż może, narzucający się innym, powodujący niesnaski.

Typowy tyran i szef gangu, który dominuje w swojej grupie i w innych, wszechwiedzący krzykacz, zapatrzony w siebie organizator, który mówi innym, co mają robić, bez żadnych realnych racji. Oznacza to mały kontakt z innymi. Ma to pewien związek ze skalą IX- POSTAWY ROWIEŚ NICZE. W skali IX-tej jest jednak mowa o stosunkach społecznych w grupie, tu akcent spoczywa na stosunku do innej osoby. Zaliczamy tu na ogól osoby mało taktowne, które trudno uważać za przywódców

3. Jeden z tłumu, akceptujący innych.

Jest to na ogół normalna sytuacja osób, które nie zwracają na siebie uwagi ani dominacją nad innymi, ani też zdomino­waniem przez innych, w znaczeniu ulegania im.

4. Upominający się, jeśli zachodzi potrzeba, o swoje prawa.

Jest to pewien przejaw godności ludzkiej. Łączy się z troską o pewien poziom indywidualnego sposobu bycia, bez ulegania wymaganiom innych, ale i bez wtrącania się do spraw innych osób. Taka osoba podtrzymuje spokojnie i sku­tecznie własny styl, chroni swoje prawa i przywileje.

5. Szanujący prawa innych, będących w gorszej sytuacji.

Ten punkt odnosi się do ludzi, którzy nie tylko pozostawiają innych w spokoju, nie interesując się nimi, ale zwracają uwagę na ich prawa w zakresie własności i życzeń, choćby byli w dogodnej sytuacji do pomiatania nimi.

XIII. POSTAWA WOBEC ZAJĘĆ

1. Napięty, niespokojny.

Ten punkt przypisujemy osobie, która nie jest zdolna wykonać czegoś, co jest w granicach jej możliwości. Niewyszu­kane zajęcia mogą nie być za trudne dla upośledzonego umysłowo, a wynik zależy tylko od większej pewności siebie i wytrwałości.

2. Wykazujący bezkrytyczny entuzjazm wobec ludzi i zajęć.

Dotyczy 10 zachowań mniej nasilanych niż w l punkcie, właściwych ludziom bezkrytycznym, mającym bezpodstawne nadzieje. Tacy ludzie to nieznośni nudziarze, niezdolni do wykonania podjętych zajęć.

3. Dobrze wykonujący zajęcia, ale tylko w granicach poleceń.

Dotyczy to osób. których postawy wobec zajęć są wystarczająco dobre, dopóki mają je wyznaczone Gdy je ukończą, nic są zdolne do poszukania sobie innych i wtedy nic więcej nic robią.

4. Poszukujący zajęć i mogący sprostać ich wymaganiom.

By otrzymać tak wysoką ocenę, osoby upośledzone umysłowo muszą wykazywać inicjatywę, podejmując królu zmierzające do kontynuowania zajęć. Może to polegać na zwracaniu się z prośbą o dalszą pracę po skończeniu wykonywanej. Są świadome, że w tym względzie niekiedy trzeba szukać pomocy innych, starać się dobrze wywiązać z pracy, bo to może im zapewnić dalsze jej kontynuowanie. Wymagana jest tu już pewna giętkość.

5. Wykazujący znaczny stopień inicjatyw.

Jest to już bardzo wysoki poziom postaw wobec zajęć i pracy. Przypisujemy go wtedy, gdy inicjatywa badanego daje konstruktywne rezultaty i wprowadza pożądane zmiany (ulepszenia). Na tym poziomic oceniamy osoby, które po ukończeniu jednych zajęć poszukują innych, a także osoby, które wykazują się osobistym zaangażowaniem bez kontroli z zewnątrz. Nic przypisujemy tego punktu osobom, które dokonują selekcji zajęć w zależności od własnych zachcianek, licząc się zbytnio z własnym zadowoleniem.

DIAGRAM PAS

Tadeusz Witkowski

WYNIKI I ŚREDNI

DIAGRAM PAS

DLA DZIECI I MŁODZIEŻY Z LEKKIM UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM

Lublin 1996

Wyniki uzyskano na podstawie badań przedstawionych w dwóch obszernych pracach [III; 159]. Były to badania dzieci i młodzieży z lekkim upośledzeniem umysłowym.

Sk. M σ	Sk. M σ	Sk. M σ	Sk. M σ
I 3,6 0,9 II 4,3 1,0 III 3,8 1,0 IV 4,3 0,8	V 3,9 0,9 VI 3,9 1.0 VII 4,4 1,0 VIII 3,7 1,0	IX 3,4 0,8 X 3,7 1,0 XI 3,2 0,9 XII 3,6 1,0	XIII 3,5 0,9

Tab.l. Średnie (M) i odchylenia standardowe (σ) w poszczególnych skalach PAS (N=343)

ŚREDNI DIAGRAM PAS

NORMY DLA SFER SKALI PAS

Normy przyporządkowano (Mp) wspólnej skali metrycznej o wyniku maksymalnym 100, co dotyczy również uśrednionego wyniku globalnego. Sumę średnich ze sfery A należy pomnożyć przez 5, ze sfery B przez 10, ze sfery C przez 4, ze sfery D przez 10, a wynik globalny powstały z pomnożonych czterech sfer należy podzielić przez 4. Pozwoli to dokonywać porównań wyników pomiędzy sferami oraz porównań z wynikiem globalnym.

Tab. 2. Sfery (Sf.), skale (Sk.), wyniki (Mp) przyporządkowane wspólnej skali metrycznej i odchylenie standardowe o (N=343)

Sf.	Sk.	Mp	σ
A B C D	(II. III. IV, XII) x 5 ---	80,0 71,0 71,6 83,0	9,5 12,0 10,1 13.4
				(I, XIII) x 10 ------------ (V, VIII IX, X, XI) X 4 ---
				(VI, VII) x 10 ------------
Gl.	(Suma z przeliczonych sfer)/4	76,4	11.4

Z przeliczenia korzystamy tylko w opracowaniach naukowych, a nie przy wynikach konkretnej osoby, dla której sporządzamy diagram na wynikach surowych wszystkich trzynastu skal metody PAS.

Imię i nazwisko badanego ....................................................................

Data i miejsce urodzenia ....................................................................

Iloraz inteligencji, badany skalą ................................................. z dnia

Środowisko opiekuńcze (dom rodzinny, ośrodek specjalny) i jego ocena..........

Inne zaburzenia rozwojowe poza upośledzeniem umysłowym ......................

Badający ...................

---