Przyczyny trudności: środowisko organizm osobowość Rozumienie osobowości: - cechy indywidualne- kierunek motywacji- narzędzie radzenia sobie Poszukiwanie schematów osobowości Aktywność umysłu Doświadczanie emocjonalne Aktywność percepcyjna i zewnętrzna Proste reakcje emocjonalne Stany emocjonalne - wpływ umysłu: procesy poznawcze i wyobrażenia - indywidualność doświadczeń Poczucia Ja Doświadczenia duchowe Myśli i oceny Scenariusze mentalne Przekonania Wpływ cech temperamentalnych na przebieg procesów poznawczych i emocjonalnych Tendencje ukierunkowujące ludzkie życie wynikające z wzajemnych oddziaływań emocji, myśli i działań

Osobowość jako źródło problemów Sił sprawczych, przyczyn ludzkich problemów można szukać w trzech obszarach. Najczęściej, mając do czynienia z określona osobą, borykającą się z określonymi problemami, przyczyny problemów tkwią we wszystkich obszarach jednocześnie. Pierwszym miejscem, w którym tkwi część przyczyn, to środowisko. Drugim obszarem są właściwości i stan organizmu. A trzecim - organizacja osobowości. Spojrzenie na osobowość jako źródło problemów może być pomocny zarówno w szukaniu przyczyn problemów czy zaburzeń, ale tez pomaga w poszukiwaniu możliwych oddziaływań terapeutycznych i rozumieniu zmian. Organizacja osobowości może być ważnym obszarem przyczyn, Jeżeli terapia ma polegać na usuwaniu zaburzeń i rozwiązywaniu problemów, to w czasie terapii musi się zmieniać coś w osobowości. Poznając osobowość, poznajemy coś istotnego, coś specyficznego dla danej osoby, coś, co podkreśla jej indywidualność. Kiedy próbuje się poznać osobowość człowieka, to próbuje się poznać, jaki ten człowiek jest w odróżnieniu od innych ludzi. Próbuje się tez lepiej zrozumieć, co rządzi jego zachowaniem, co wpływa na kształt jego relacji z otoczeniem. Pytanie o osobowość to również pytanie, czym dany człowiek dysponuje. Jakim narzędziem dysponuje do radzenia sobie z życiem, ze światem, z trudnościami. Coraz bardziej dominuje spojrzenie na osobowość człowieka, które utożsamia ją z osobistym, trwałym wyposażeniem do radzenia sobie ze światem. Poznając osobowość, dowiadujemy się, co w tym człowieku jest trwałego, ważnego i co spełnia istotną rolę w radzeniu sobie z życiem i ze światem. Patrzenie na osobowość z perspektywy cech niewiele wnosi. Obecnie patrzy się na osobowość dynamicznie. Szuka się tego, co jest istotne, co wywiera wpływ., co ukierunkowuje ludzkie życie. W skład osobowości wchodzą następujące zjawiska: doświadczanie i zjawiska emocjonalne. Jest to cała grupa procesów odkrywana w czasie zagłębiania się w ludzką osobowość. Dostrzega się wtedy człowieka, jako istotę przeżywającą różnego rodzaju stany emocjonalne, doświadczającej różnego rodzaju uczuć. praca umysłu - procesy racjonalne i irracjonalne. Umysł odznacza się nieustanną aktywnością. Tworzy myśli, wyobrażenia, fantazje, oceny, interpretacje. Część tych procesów oparta jest o zasady logiki. Część jest magiczno-życzeniowa. formy aktywności zewnętrznej. Przy ich pomocy człowiek wkracza w świat kontaktów z innymi ludźmi. wewnętrzny system dążeń. Są to siły ukierunkowujące aktywność człowieka i są zbiorem „drogowskazów”. Kierunek ludzkiemu życiu może być nadawany zarówno przez siły motywujące i drogowskazy (połączenie dążeń i wartości). temperamentalny styl aktywności. Osobowość jest zakotwiczona w ludzkim organizmie. Jest to obszar funkcjonowania osobistego, który jest zakorzeniony w organizmie, w konstytucjonalnych cechach biologicznych. Przejawia się w tym, że ludzie różnie reagują, są szybcy lub wolni, impulsywni lub refleksyjni. Jedni potrzebują dużej stymulacji,a inni wolą, kiedy jest spokój, nowe rzeczy są groźne wewnętrzne zagrożenia. Choć osobowość jest podstawowym narzędziem, to czasem to narzędzie jest wadliwie. Czasem samo tworzy problemy. Jednym z powodów istnienia zawodów związanych z pomocą psychologiczną jest to, że w tym narzędziu zawarte są jakieś rozdarcia, zagrożenia, konflikty. I dlatego osobowość staje się ważnym źródłem problemów czynniki integrujące, czyli to, co człowiekowi pomaga, żeby lepiej żyć Poznając osobowość, szuka się przede wszystkim schematów. Tego, co tej różnorodności uczuć, myśli nadaje jakiś rodzaj struktury, porządku. Stabilności, schematu. Nie wszystko, co dzieje się w osobowości jest godne z tymi schematami. Schematy decydują tylko o sprawach najważniejszych. Ale jednocześnie, z punktu widzenia osobowości są one najważniejsze. Chcąc wiedzieć na pytanie, co w osobowości danego człowieka mu pomaga w życiu, a co przeszkadza, nie szuka się pojedynczych faktów, ale schematów, które te fakty wytwarzają. Poznawanie osobowości oznacza przede wszystkim poszukiwanie schematów. Zdarza się, że w osobowości człowieka są utrwalone schematy, które utrudniają życie, albo są źródłem cierpienia. Wtedy podstawowym zadaniem w procesie terapeutycznym jest zmiana tych schematów. Nie chodzi o doraźne poprawienie nastroju. Chodzi o względnie trwałą zmianę schematu lub wytworzenie nowego schematu. Centrum osobowości jest zakotwiczone w organizmie człowieka. Nic, co psychiczne nie istniej w człowieku poza tym, co jest w nim biologiczne. Ale jednocześnie nie można jednego sprowadzić do drugiego. Na pierwszej osi znajdują się takie zjawiska jak: myśli, oceny, obrazy, scenariusze mentalne, przekonania i wartości. Na drugiej osi znajdują się podstawowe reakcje emocjonalne, stany emocjonalne, poczucia Ja i doświadczenia duchowe. Na trzeciej i czwartej znajduje się zjawiska, przy pomocy których człowieka wkracza w świat zewnętrzny, a wiec aktywność zewnętrzna i aktywność percepcycjna, ponieważ nasz kontakt ze światem zewnętrznym dokonuje się przez nasze czyny oraz nasze zmysły. Dwa pierwsze to obszary, obejmujące to, co dzieje się wewnątrz człowieka, kiedy człowiek kontaktuje się z samym sobą. Dwa drugie dotyczą kontaktów człowieka za światem zewnętrznym. Ponieważ człowiek nie funkcjonuje w oderwaniu od świata, to jako partner, jako zewnętrzny układ odniesienia pojawia się świat innych ludzi. W obrębie tych obszarów mogą pojawić się schematy. Doświadczanie emocjonalne W tym obszarze można wyodrębnić poziomy, różniące się stopniem organizacji. Na najbardziej podstawowym poziomie mamy do czynienia z podstawowymi reakcjami emocjonalnymi, tj. bólem głodem, chłodem. To są podstawowe reakcje, które są najmocniej zakorzenione w organizmie. Bardzo często doświadczamy tych podstawowych stanów, jako stanów cielesnych. Czujemy w naszym ciele pragnienie, pożądanie, ból. Na poziomie podstawowych reakcji emocjonalnych umysł nie odgrywa prawie żadnej roli. To jest proste czucie. Ale na następnym poziomie, w którym występują stany emocjonalne, człowiek nie przeżywa samego czystego stanu emocjonalnego, bo za każdym razem towarzyszy mu coś, co wyprodukował umysł. Na drugim poziomie występują stany emocjonalne. Stany emocjonalne to smutek, lęk, radość, przygnębienie, nadzieja. Człowiek przezywa te stany w tak sposób, że kontaktuje się nie tylko ze swoim uczuciem, ale także z reakcją umysłu. Kiedy przezywa lęk, to np. przypominają się lęki wcześniejsze. Zupełnie inaczej przeżywa lęk ktoś, kto przeżył dzieciństwo bezpiecznie, niż ktoś, komu pamięć i wspomnienia podsuwają obrazy pełne lęku. Ten sam lęk przeżywany przez dwie różne osoby jest zupełnie innym lękiem dlatego, że do przeżywania lęku, ale tak samo radości, czy smutku, włącza się praca umysłu. A praca umysłu przenosi wspomnienia do teraźniejszości, albo wyobrażenia o przyszłości (intensyfikują lęk). Dopiero analiza funkcjonowania umysłu i uczuć w osobowości pokazuje te powiązania. Czyli, na tym poziomie stany emocjonalne są przeżywane są przeżywane zarówno poprzez odniesienie do podstawowych reakcji emocjonalnych, jak i też poprzez wpływ umysłu. Na trzecim poziomie występują zjawiska zwane poczuciami „Ja” (poczucie winy, krzywdy, siły, słabości). Są to stany bardzo nasycone uczuciami, ale treść tych stanów jest w ogromnym stopniu, większym niż na wcześniejszym poziomie, związany z tym, co wyprodukował umysł, na temat własnego „Ja”. Przeżywanie poczucia krzywdy jest oczywiście naładowane smutkiem, gniewem, ale w dużym stopniu związane z tym, jakie obrazy z przeszłości na temat własnego „Ja”, człowiek przywołuje, jakie ma przekonania na temat własnego „Ja”, czy przy pomocy swoich myśli i ocen siebie dręczy, czy tez podnosi na duchu. Przeżywanie poczuć Ja, które są niesłychanie ważnymi elementami życia psychicznego, jest w ogromnym stopniu współkształtowane poprzez to, co tworzy umysł. Na czwartym poziomie znajdują się doświadczenia duchowe. Tutaj w największym stopniu widać pracę umysłu. Przede wszystkim związane ze sferą wartości. Umysł, tworząc „drogowskazy”, wyprowadzając człowieka poza własne Ja i świat innych ludzi, w rzeczywistość transpersonalną, metafizyczną, przyczynia się do tego, że w pewien szczególny sposób człowiek doświadcza swojej obecności w świecie. Czasem „Ja” w czasie doświadczeń duchowych staje się czymś mało ważnym. Człowiek doświadcza obecności Boga, albo swoje zanurzenie we wszechświecie, w świecie natury. Te doświadczenia duchowe uważa się bardzo często za najbardziej zaawansowaną formę doświadczeń ludzkich. Aktywność umysłu Tu znajdują się co najmniej cztery zjawiska. Najbardziej elementarne są związane z myślami i ocenami. Są najmniej skomplikowane i mogą pojawiać się w sposób przypadkowy. Scenariusze mentalne mają zdolność wywoływania całego ciągu myśli i refleksji, dotyczących przeszłości, przyszłości lub teraźniejszości. Często ludzie wyobrażają sobie przebieg jakichś sytuacji, a potem mogą w oparciu o te wyobrażenia podejmować decyzje. Znaczna część konfliktów międzyludzkich jest podbudowywana takim scenariuszami. Czasem ludzie mają wrażenie, że oglądają wciąż ten sam fragment sztuki. Czasami w tej sztuce ludzie sami ze sobą prowadzą dialogi. Czasem tym scenariuszom towarzyszą konkretne obrazy i sceny, odzwierciedlające wydarzenia, które nigdy nie miały miejsca. Im ważniejszych spraw dotyczą te obrazy, tym większą mają zdolność wzbudzania reakcji emocjonalnych, stanów emocjonalnych, a czasami poczuć Ja. Znaczna część uczuć, w szczególności przykrych, które pojawiają się u ludzi bez konkretnego powodu, są końcowymi punktami rozwijania się takiego scenariusza. Jeżeli pacjentom stwarza się okazję do powiedzenia, to rozwijają oni takie scenariusze i wewnętrzne listy dialogowe. I wtedy bardzo często okazuje się, że one żyją swoim własnym życiem. Ci ludzie nie są autorami tych scenariuszy. Mogą się one pojawiać pod wpływem innej osoby. To oznacza, że np. w ciągu dnia człowiek zaczyna myśleć o sobie, a te myśli biegną nie w dowolny sposób, ale wywołując cały ciąg zdarzeń i wyobrażeń. Człowiek nie może się powstrzymać od takiego myślenia osobie. Scenariusze mogą człowiekowi pomagać lub przeszkadzać, tworzyć uczucia przyjemne lub przykre. Przekonania, sądy i opinie na temat tego, jaki jest świat i inni ludzie. Czasami ludzkie przekonania są oparte o przekonania wtłoczone im przez innych ludzi wiele lat wcześniej. Część ludzkiego myślenia jest ukształtowana przez schematy, które wpojono ludziom w dzieciństwie, kiedy nie byli zdolni do krytycznego myślenia. Człowiek uważa, że tak jest w rzeczywistości i nie ma wrażenia, że to jego umysł „:wyprodukował” takie przekonania Temperamentalny styl aktywności Znajomość tego zagadnienia jest potrzebna, aby zrozumieć jak to, co wnosi ciało może odgrywać istotną rolę zarówno przy przeżywaniu różnego rodzaju doświadczeń, jak i przy opisywaniu umysłu, ponieważ różnice stylu temperamentalnego wywierają wpływ nie tylko na to, jak przeżywamy nasze uczucia, ale też często, jak myślimy. Osoby impulsywne, o dużym poziomie aktywności, które znajdą się w jakiejś trudnej sytuacji pomyślą inaczej, starają się ja najszybciej wytworzyć jakieś wyobrażenie, czy wspomnienie. Osoby, u których styl temperamentalny jest wolniejszy, na niższym poziomie aktywności, zastanawiają się wolniej. Wolniej im przychodzi rozwiązanie, ale też wolniej się „straszą”. System dążeń i wartości Jest zbudowany z wewnętrznych tendencji, ukierunkowujących ludzkie życie, wynikających z połączenia między osią pierwszą i drugą (uczucia i myśli). Np. dążenie do sławy obejmuje z jednej strony, jakieś przekonania i scenariusze (np. trzeba walczyć). A z drugiej, mogą one u człowieka wzbudzać niepokój, złość i pragnienie, by w wyścigu zaprojektowanym przez taki scenariusz wygrać z innymi ludźmi. To może być dążenie, żeby pomagać innym ludziom, które też będzie skonstruowane z połączenia jakiejś wizji własnej osoby, jako kogoś, kto nabiera wartości tylko wtedy, kiedy jest pomocny innym ludziom. Oraz jakiegoś scenariusza, w którym człowiek poświęca się innym ludziom (np. mnie nikt nigdy nie pomógł, więc chcę to w ten sposób powetować). Połączenie jakichś przeżyć z jakimiś tworami umysłu może tworzyć w ludziach jakieś dążenia do czegoś, co będzie popychało ludzi w określoną stronę. Te tendencję mogą pochodzić nie tylko ze środka, ale także z tego, co przyciąga. Jeżeli wartości pozostają w związku z jakimiś poczuciami lub przeżyciami duchowymi, to nie działają na zasadzie impulsu, lecz wywołują pragnienie, żeby się do czegoś zbliżyć. Czyli kierunek ludzkiemu życiu mogą nadawać siły pochodzące z wewnątrz, jak i pragnienia, by stało się coś dobrego. Z jednej strony, myśli, obrazy, czy scenariusze wzbudzają bardzo wiele rozmaitych odczuć. A kiedy się pojawiają uczucia, to domagają się „opracowania” umysłowego. Czasami delikatne uczucie zaczyna „obrastać” treściami. Z „małego” uczucia poprzez działanie może powstać duże poczucie (np. świat jest piękny). To poczucie powstało z połączenia dwóch pierwszych osi. Ale kogoś innego mogło być inaczej. Pojawiało się takie przyjemne uczucie, ale jego pojawienie stało się bodźcem do przypomnienia sobie, że jego życie jest złe. Mimo że punkt wyjściowy był ten sam, to poprzez inne wspomnienia zaczął uruchamiać inne skojarzenia. Poznawanie osobowości to przede wszystkim poznawanie schematu. Terapeuci są ukierunkowani na poszukiwanie schematów, przewidując, że w świecie tych zjawisk są jakieś trwałe następstwa. Te schematy są sztywne, „żyją własnym życiem” i wywierają wpływ na to, w jaki sposób człowiek kontaktuje się ze światem zewnętrznym i jakie podejmuje decyzje. Kiedy osobowość człowieka jest zdominowana schematami, zaczyna sterować jego zachowaniem, ale także powoduje, ze pewnych rzeczy się nie dostrzega. Czasem jakiś proces zaczyna się od jakiejś reakcji emocjonalnej. Ona może doprowadzić do pojawienia się jakiejś myśli. Ta myśl może uruchomić jakąś inną, bardziej złożoną reakcję emocjonalną. Następnie, człowiek może uświadomić sobie, ze przezywa takie uczucia, co może doprowadzić do nowych myśli i uruchomienia jego Ja. Od tej pory zaczyna się jeszcze szersza aktywność umysłu na temat tego, jakie jest np. to Ja i czego potrzebuje. Pojawia się jakiś rodzaj dążenia (np. żeby to kontynuować lub się z tego wycofać). W związku z tym przekształca się to w jaką tendencję do zachowania się (człowiek coś robi lub przestaje robić). Czasem wszystko zaczyna się od jakiejś myśli. Ona wzbudza jakieś uczucia. To uczucie jest rejestrowane. Pojawia się pragnienie, żeby coś zrobić.. I to robi. Ale to, co robi, jest rejestrowane (np. otoczenie na to jakoś zareagowało). Jeśli otoczenie zareagowało nieprzychylnie, to wzbudziło np. poczucie niechęci. To spowodowało myśli na temat tego otoczenia. Itd. W rzeczywistości mamy do czynienia z nieustannym przepływem wzajemnych powiązań. W zależności od okoliczności i liczby danych, jesteśmy tego mniej lub bardziej świadomi. Ludzie na co dzień nie mają przed oczami takiej mapy, lecz tylko coś czują, coś myślą, coś im przychodzi do głowy, itd. Ale to nie oznacza, że wszystko, co dzieje się w życiu, jest dowolne. Na ogół, ludzkim zachowaniem w dużym stopniu rządzą schematy. To, co się pojawia w umyśle nie jest przypadkowe. To, co tam się zjawia, pojawia się szybciej lub częściej. Również to, co się pojawia w ludzkich uczuciach, nie jest przypadkowe. Jedne uczucia pojawiają się częściej, inne - rzadziej; jedne są mocniejsze, inne - słabsze. Zaangażowanie Ja też nie jest przypadkowe. Tam też są jakieś schematy pochodzące zarówno z tego, co człowiek myśli na swój temat, jak i z tego, co przeżywa na swój temat. Przechodząc od życia, spostrzeganego w sposób potoczny, do spojrzenia uporządkowane, wnikliwego, systematycznego i analitycznego, te powiązania stają się widoczne. To, jakie schematy udaje się odnaleźć, będzie zależeć to, na ile jesteśmy uważni, przeszkoleni, na jakie schematy zwracamy uwagę i ile im poświęcamy czasu. Zupełnie inny wgląd w schematy funkcjonowania osobowości uzyskujemy, kiedy na rozmowę z klientem przeznacza się półgodziny lub trzy lata, kila razy w tygodniu. Pod tym względem różnice wynikają też z kompetencji i wykształcenia, ale nawet terapeuci, którzy przeszli przeszkolenie w tym zakresie, mogą być leniwi lub uważać, że to nie jest ważne. Każdy z terapeutów podejmuje to wyzwanie w inny sposób i od tego zależy, jak starannie i wnikliwie pozna osobowość człowieka, któremu pomaga. Nie ma jednak możliwości ogarnięcia całokształtu osobowości żywego klienta. Dlatego zawsze potrzebna jest selekcja. Kiedy zwraca się na coś uwagę, coś innego umyka. Ważne, aby selekcji nie dokonywać w sposób przypadkowy.

42

Studium Terapii Uzależnień

Warszawa 2003

Świat

innych ludzi

Temperamentalny styl aktywności

Aktywność zewnętrzna

• podstawowe reakcje behawioralne

• zachowania celowe

• umiejętności

• postawy

Aktywność percepcyjna

• widzenie,

• słyszenie,

• dotykanie

• wąchani

• smakowanie

Organizm

Ja

System dążeń

i wartości

Aktywność umysłu

- myśli, oceny,

- obrazy, wartości -

- przekonania, -

- scenariusze

mentalne

- wewnętrzny

dialog, rozmowa

Doświadczanie:

- podstawowe reakcje

emocjonalne

- stany emocjonalne

- poczucia Ja

- doświadczenia

duchowe

FUNKCJONOWANIE OSOBOWOŚCI

Organizacja osobowości jako źródło problemów

Schematy

1. Doświadczenia i zjawiska emocjonalne

2. Procesy umysłowe: racjonalne i magiczne

3. Aktywność zewnętrzna: racjonalna i zadaniowa

4. Systemy dążeń i wartości osobistych

5. Temperamentalny styl aktywności

6. Główne zagrożenia wewnętrzne i samoobrona

7. Zjawiska integrujące

---