OŚWIECENIE:
Ramy czasowe: 1740 (założenie Collegium Nobilium przez ks. Sz. Konarskiego) do 1822 (wydanie tomu "Poezji" Adama Mickiewicza.
EMPIRYZM - głosił, że wiedza powstaje dzięki doświadczeniu. Reprezentant - John Locke.
DEIZM - odrzucanie tego, co wydawałoby się zabobonem. Deiści twierdzili, że świat musiał powstać dzięki twórczej pracy boskiego rozumu.
UTYLITARYZM - głosił, że dobo społeczne stanowi jedne kryterium moralnej oceny człowieka.
ROKOKO - charakterystyczne dla twórczości eleganckiej i subtelnej, o funkcji rozrywkowej. Tematem utworów rokokowych była miłość
PUBLICYSTYKA - gałąź piśmiennictwa zajmująca się bieżącymi sprawami państwa. Powstaje i kwitnie wtedy, gdy polityka kraju lub jego sytuacja społeczna, gospodarcza wymaga omówień, zmian, reform. Pierwszymi polskimi publicystami byli Andrzej Frycz Modrzewski i Piotr Skarga.
POWIASTKA FILOZOFICZNA - gatunek narracyjny, mający ilustrować tezę filozoficzną lub moralną. Charakteryzuje ją: epizodyczna fabuła i uproszczony rysunek bohaterów.
WOLTERIANIZM - zespół tendencji ideologicznych, estetycznych i literackich, przejawiający się w szyderczej krytyce monarchii, dworu, Kościoła i obyczajów, w propagowaniu tolerancji i idei postępu. Charakterystyczne jest operowanie paradoksem, dowcip, zaskakujące pomysły oraz precyzja rozumowania.
BAJKA - gatunek o antycznym rodowodzie, za jej twórcę uchodzi Ezop. Jej bohaterami są zazwyczaj zwierzęta (mogą to być także rośliny, przedmioty lub ludzie). Bajki wykorzystują alegorię do ukazania wad ludzkich, przestawianych w zabawny sposób. Bajkę kończy zawsze jakiś morał, pouczenie.
"Kandyd" Woltera - powiastka filozoficzna, tytułowy bohater, Kandyd, obdarzony najłagodniejszym charakterem na świecie, doświadcza bez własnej winy strasznych przeżyć. W rozlicznych wędrówkach towarzyszy mu uczony Pangloss, przekonany, że "wszystko toczy się najlepiej na tym najlepszym ze światów". Choć wokół dzieją się gwałty, zbrodnie i wojny, choć trzęsienie ziemi niszczy Lizbonę, nic nie jest w stanie zachwiać optymizmu Panglossa. Spotykany po drodze starzec przekazuje Kandydowi naukę życiową: "praca oddala od nas trzy wielkie niedole: nudę, występek i ubóstwo". Bohater i jego towarzysze przyklaskują tej myśli, a podsumowaniem powieści są słowa "trzeba uprawiać swój ogródek" (robić, co do nas należy, mimo przeciwności losu), przeciwstawiając się zarówno naiwnemu optymizmowi Panglossa, jak i pesymizmowi.
"Nowa Heloiza" Jan Jakub Rousseau - powieść, która wpłynęła na ukształtowanie się sentymentalizmu i preromantyzmu. Treścią utworu są dzieje miłości młodego Saint-Preux i jego uczennicy, Julii. Rodzina dziewczyny nie zgadza się na jej małżeństwo z niezamożnym mieszczaninem i kochankowie muszą się rozstać. Julia zostaje żoną bogatego człowieka, któremu zwierza się ze swej pierwszej miłości, a on wspaniałomyślnie zaprasza Saint-Preux do ich domu, by mieszkał z nimi jak brat i przyjaciel rodziny. Historia kończy się tragicznie - Julia umiera, jednak przed śmiercią pisze do ukochanego list, w którym obiecuje mu, że spotkają się w wieczystym przybytku. Rousseau nadał swojej powieści formę listów, pozwalającą na wprowadzenie osobistych zwierzeń. Wielką popularność zapewniła utworowi obecność w nim nowych ideałów - miłości i siły uczuć, pochwały przyrody i życia z dala od zepsutej cywilizacji.
"Bajki i przypowieści" Ignacego Krasickiego - rozpoczyna je "Wstęp do bajek", kompozycyjnie dzielący się na dwie części. W pierwszej, zbudowanej na zasadzie wyliczenia, narrator przedstawia różnych ludzi, i których zachowania, choć prawdopodobne, są niezgodne z życiowym doświadczeniem (np. stary nie zrzędzi, bogacz pomaga potrzebującym, młody żyje skromnie). W części drugiej pojawia się dialog narratora i jego rozmówcy, który stwierdza, że opisane sytuacje to nie bajki, jaki że mogą się wydarzyć.
Narrator zamyka rozmowę słowami "Prawda, lecz ja to między bajki włożę" - ujawniając w ten sposób swój sceptyzm. Nie wierzy on w możliwość zmiany ludzkich zachować, choć gdyby zaistniała - świat stałby się znacznie lepszy. Na przeszkodzie stoi ułomość ludzkiej natury, powodująca, że łatwiej skłaniamy się do zła i egoizmu niż dobra. Obraz świata, jaki wyłania się z pozostałych bajek, jest bardzo pesymistyczny. Ludzi cechują pycha, hipokryzja, skąpstwo; Poeta przybiera postawę mędrca, obiektywnego obserwatora, pokazującego ludziom, jacy są naprawdę. Posługując się opisem lub dialogiem Krasicki prezentuje sytuację, którą podsumowuje morałem lub sentencją. Bajki Krasickiego mają charakter ponadczasowy - są nieustannie aktualne, ponieważ koncentrują na ułomnościach i przywarach człowieka w ogóle, a ludzka natura, niestety, nie zmienia się od wieków.
"Satyry" Ignacego Krasickiego - autor w satyrach nawiązywał do wzorców antycznych (Horacy) oraz klasycystycznej literatury francuskiej. Zbiór satyr otwiera utwór "Do króla", którego adresatem jest Stanisław August Poniatowski. Narrator przedstawia królowi pięć zarzutów:
1. Nie pochodzi z królewskiego rodu,
2. Jest Polakiem,
3. Jest młody,
4. Jest zbyt łagodny,
5. Jest zbyt mądry. W uzasadnieniu każdego z zarzutów widoczna jest zjadliwa ironia, powodująca, że to nie król, ale oskarżyciel zostaje ośmieszony.
"Żona modna" - dialog dwóch szlachciców; główny bohater, pan Piotr, opowiada przypadkowo spotkanemu znajomemu o swoim małżeństwie. Sprowadziło ono na niego same kłopoty: żona wprowadziła do jego domu nowe porządki, będące bezkrytycznym naśladownictwem francuskich wzorów. Satyra ośmiesza zachowania modnych pań i panów, dla których celem jest prowadzenie światowego życia, nie pasującego do polskiej rzeczywistości i sprzecznego z naszą tradycją. W osobie niefortunnego męża autor wykpiwa chciwość szlachecką, ponieważ pan Piotr ożenił się ze względu na posag narzeczonej, której dziedziczne wioski sąsiadowały z jego posiadłością.
"Świat zepsuty" - zawiera program dydaktyczny Krasickiego, zalecający powrót do dawnego, sprawiedliwego porządku.
Ponieważ satyra z zasady pokazuje groteskowo przejaskrawiony obraz świata, a jej zadaniem jest piętnowanie wad, więc skupia się na krytyce, nie pokazując pozytywnych wzorów. "Świat zepsuty" wypełnia tę lukę, dzięki przeciwstawieniu w nim przez autora współczesnego zepsucia utopijnemu obrazowi "przodków poczciwych", którzy praktykowali surowe cnoty i doprowadzili państwo do potęgi. Katalog zbrodni i wykroczeń współczesnych kończy się obrazem znanym jeż z "Kazań" Piotra Skargi - alegorią ojczyzny jako okrętu, który w obliczu zagrożenia należy wspólnymi siłami ratować.
"Monachomachia" - poemat heroikomiczny, wzorowany na autorach antycznych. Cechą gatunkową poematu heroikomicznego jest posługiwanie się wysokim stylem eposu rycerskiego w celu omawiania błahych wydarzeń. Zderzenie stylistycznej wzniosłości i patosu z banalnym tematem rodzi komizm, w "Monachomachii" mający charakter satyryczny.
Tematem utworu jest spór między dwoma zakonami (karmelitów i dominikanów) spowodowany przez Jędzę Niezgody (Odpowiednik greckiej bogini Eris). Rozwiązać konflikt ma teologiczna dysputa, jednak przeradza się ona w bójkę zakonników, zakończoną dopiero wniesieniem "przesławnego puchara" wypełnionego winem.
Krasicki ośmieszył w utworze tym głupotę, lenistwo i pijaństwo zakonników, ukazał ich życie jako nie mające nic wspólnego z ideałami ubóstwa, pokory i ascezy. Utwór spowodował, że na jego autora posypały się z kół zakonnych i świeckich głosy krytyki, z których najostrzejsze groziły mu zemstą i żądały odwołania oskarżeń. Krasicki odpowiedział "Antymonachomachią", pozornie odwołując stawiane zarzuty, w rzeczywistości jednak zaostrzającą akcenty krytyczne.
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - pierwsza polska powieść nowożytna, w której autor wykorzystał elementy powieści satyryczno - obyczajowej, przygodowej i robinsonady (jej wzorem są "Przygody Robinsona Cruzoe") całości nadając formę pamiętnika. Dzieje dzieciństwa i wczesnej młodości Mikołaja Doświadczyńskiego, pochodzącego z typowej (kultywującej negatywny wzór sarmatyzmu) rodziny szlacheckiej, służą przeprowadzeniu krytyki edukacji szlacheckiej i systemu społecznego Rzeczypospolitej.
Uciekając z Paryża przed wierzycielami, Mikołaj trafia na wyspę Nipu, której społeczność zorganizowana jest wedle typowych dla utopii wzorów. Przebywanie wśród Nipuanów, a szczególnie nauki mędrca Xaoo zmieniają bohatera, który po powrocie do Polski próbuje wziąć udział w "naprawie Rzeczypospolitej". Niestety, społeczeństwo szlacheckie nie akceptuje jego propozycji, więc Doświadczyński wraca na wieś i tam, wśród rodziny i chłopów, realizuje program nipuańskiej edukacji.
"Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza - komedia polityczna powstała w napiętej atmosferze obrad Sejmu Wielkiego. Autor wykorzystał w niej typową intrygę komediową (miłość dwojga pozytywnych bohaterów, której stają na przeszkodzie zabiegi konkurenta 0 łowcy posagów, popieranego przez rodziców panny; szczęśliwe zakończenie następuje dzięki zdemaskowaniu modnego kawalera) do wprowadzenia aktualnych tematów politycznych i społecznych. Najważniejsze dla wymowy utworu są dialogi, toczące się między postaciami. Poruszane są w nich aktualne problemy polityczne i społeczne, a stosunek do nich ośmiesza bohaterów negatywnych, w pozytywnym świetle natomiast stawia grupę Podkomorzego.
Bohaterowie pozytywni:
Podkomorzy - zwolennik reform (m.in. zniesienia liberum veto i wolnej elekcji); patriota ("dom zawsze ustępować powinien krajowi"); dobrze wychował synów; światły i postępowy; powściągliwy.
Podkomorzyna - dobra matka i gospodyni; interesuje się sprawami kraju
Walery - syn Podkomorstwa; poseł na Sejm; zwolennik reform; wierny i uczciwy wobec Teresy; dyskretny
Teresa - córka Starosty z pierwszego małżeństwa, wychowywana u Podkomorstwa; spokojna i uczciwa panna.
Bohaterowie negatywni:
Starosta Gadulski - typ szlachcica - Sarmaty; zacofany i niewykształcony; konserwatysta; nie obchodzi go dobro kraju; potępia wszystko, co dzieje się na Sejmie; chciwy (ożenił się dla majątku, Teresę wyda za tego, kto nie chce posagu)
Starościna - modna dama sentymentalna, nieustannie płacze, wzdycha i mdleje; wyobraża sobie, że życie przebiega zgodnie z wzorem z francuskich romansów; naiwna; mówi po francusku, a język polski kaleczy
Szarmancki - modny kawaler; roztrwonił odziedziczony majątek i szuka żony z posagiem; sprawy państwowe go nudzą; przebiegły - sprytnie zjednuje sobie Starościnę i próbuje intrygą skłócić Walerego i Teresę
"Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego - jej bohaterowie to pasterze o wyszukanych imionach, zajęci nie tyle ciężką pracą, ile miłosnymi kłopotami i radościami. Laura i Filon spotykają się wieczorami pod jaworem, słuchają razem przy księżycu śpiewu słowików, cieszą się zapachem róż i wspólnie jedzą maliny. Wszystkie te motywy: wieś, słowiki, księżyc, maliny tworzą konwencjonalną scenerię miłości sentymentalnej. Filon chce poznać uczucia ukochanej, więc chowa się za drzewo, by obserwować jej zachowanie, gdy nie zastanie go na umówionym miejscu. Laura, spostrzegłszy, że jest sama, wpada w rozpacz i wygłasza dramatyczną zdradę, w której zarzuca Filonowi niewierność. Uderza teatralność zachowań bohaterów - która kobieta, myśląc, że jest sama, mówiłaby długo o swoich podejrzeniach co do kochanka?
Domniemane nieszczęście powoduje, że Laura wylewa morze łez; gdy Filon tłumaczy się z podstępu, płaczą razem, jednak szybko zapominają o wszystkim i znów mogą się cieszyć wspólnym szczęściem. Wniosek z opisywanego wydarzenia jest następujący: miłość czasem sprawia cierpienie, ale na ogół jest źródłem radości. , sony e