Organizacja świata sztuki
„Pojęcie przemocy symbolicznej, władzy i kapitałów”
Twórcą teorii przemocy symbolicznej był Pierre-Felix Bourdieu. Zajmował się przede wszystkim problematyką z zakresu teorii socjologii, socjologii kultury i wychowania. Prowadził badania socjologiczne w Algierii oraz systemu oświatowego we Francji. Badał też sferę znaczeń i treści dzieł sztuki. W swoich pracach zajmował się nie tyle centralnymi problemami teorii społecznej, co tymi dziedzinami życia społeczeństwa, które do tej pory nie były przedmiotem badań. Jego koncepcję socjologii można by określić jako "socjologię form symbolicznych", choć on sam nazywał ją socjologią refleksyjną bądź też antropologią refleksyjną. Stanowi ona jedną z rzadko dziś spotykanych teorii o globalnym charakterze i zastosowaniu. Tworzy ona i oferuje szeroką aparaturę pojęć do opisu i analizy różnych form rzeczywistości społecznej. Stanowi też rodzaj poststrukturalnego neomarksizmu, choć sam Bourdieu zawsze podkreślał to, co go od marksizmu różni. Bourdieu wypracowywał ją i rozbudowywał, stojąc na czele projektów badawczych analizujących struktury społeczne, a także na przestrzeni własnych prac naukowych, w których kolejno, konsekwentnie dokonywał komplementarnego rozwoju tej niezwykle spójnej teorii, ukazując niebywale rozległe możliwości jej stosowania.
Bourdieu opisywał przy użyciu swej teorii relacje pomiędzy klasami społecznymi, pomiędzy płciami, analizował przy jej użyciu niezwykle różnorodne zjawiska: konkretne teksty kultury - jak choćby Szkołę uczuć Gustave'a Flauberta i Do latarni morskiej Virginii Woolf, epoki w kulturze - jak Fin de siècle, historię i wewnętrzną logikę poszczególnych obszarów życia społecznego - jak system edukacji, środowisko akademickie, środowisko polityczne czy „pole produkcji kulturowej”, czyli środowisko artystyczno-literacko-intelektualne. W kręgu jego zainteresowania znalazły się media, telewizja, literatura, niektórzy filozofowie, "logika ofensywy neoliberalnej" (której był zagorzałym wrogiem) we współczesnym świecie, struktura społeczna Algierii, społeczne uwarunkowania upodobań estetycznych, gustu, zwyczajów kulinarnych itd. Inni badacze równie szeroko wykorzystują jego teorię, uznawaną (np. przez Szackiego) za jedną z najważniejszych i najbardziej oryginalnych koncepcji socjologiczno-antropologicznych w historii (ponieważ podjęła wątki, których wcześniej socjologia dotykać nie potrafiła). Wykorzystuje się ją np. do antropologicznego opisu przestrzeni internetowych [1]. Stała się też jednym z nieodzownych narzędzi tych wszystkich, którzy zajmują się relacjami dominacji w społeczeństwie i w kulturze, a także przyglądają się bądź aktywnie uczestniczą w procesach emancypacyjnych. Stanowi jedno z najważniejszych narzędzi intelektualnych zachodniej lewicy.
Przemoc symboliczna jest to miękka forma przemocy, która nie daje po sobie poznać, że jest przemocą. Polega na uzyskiwaniu różnymi drogami takiego oddziaływania klas dominujących czy uprzywilejowanych na całość społeczeństwa i na klasy podporządkowane, by podporządkowani postrzegali rzeczywistość, w tym samą relację dominacji, której są ofiarą, w kategoriach percepcji i oceny, które wyrażają interes klas dominujących. W ten sposób podporządkowani postrzegają swoją sytuację jako naturalną lub nawet korzystną czy pożądaną dla nich samych, bo postrzegają rzeczywistość społeczną w kategoriach stworzonych przez klasy dominujące w celu legitymizacji ich dominującej pozycji.
Przemoc fizyczna, przemoc psychiczna... w życiu, w sztuce... ciągle mamy z nią do czynienia. Pierre Bourdieu odsłania przed nami inny rodzaj przemocy. Nie uświadamiamy sobie, że jesteśmy jej ofiarami - wszyscy, zarówno mężczyźni jak i kobiety. Przemoc symboliczna. Jej teorię francuski socjolog i etnolog doskonalił od wczesnych lat sześćdziesiątych, aż do śmierci w styczniu tego roku.
Przemoc symboliczna wyprzedza przemoc fizyczną - żeby mogło dojść do przemocy fizycznej, muszą być ku temu powody, które powstają w procesie ciągłego konstruowania habitusu.
Habitus to kompleks procesów interioryzacji, czyli dyspozycji uwewnętrznionych - tzn. że zostały wprowadzone w sferę ludzkich nawyków. Rozciąga się na dziedzinę ocen, emocjonalnych reakcji, ogólnego stosowania do wartości. Jest on rezultatem subiektywizacji obiektywności, wyrażającej się znów w sposób obiektywny (ta obiektywność to stosunki społeczne, klasowe; ale to moje wytłumaczenie - Mazar).
Podstawowym pojęciem w tej teorii jest właśnie habitus, czyli system przyzwyczajeń, dyspozycji, wartości nabytych w czasie ludzkiego życia pośredniczący pomiędzy społeczeństwem a jednostką. To habitus determinuje postępowania człowieka i określa sposób działania w grze. Ta gra odbywa się na polu symbolicznym. Tu produkowane są symbole. Tu konkurują grupy ludzi o koherentnych habitusach. Przemoc symboliczna to ścieranie się habitusów, czy ich grup, na polu symbolicznym. Posługując się tymi specyficznymi dla siebie pojęciami Bourdieu analizuje relacje między płciami.
Pole (le champ) jest jedną z kluczowych kategorii teorii Pierre'a Bourdieu. Oznacza ona wycinek struktury społecznej, który charakteryzuje się tym, że skupia jednostki i grupy skoncentrowane na podobnych dążeniach, i rywalizujące o pozycję w jego obrębie, a pośrednio w całym społeczeństwie, wedle obowiązujących w tym polu kryteriów, wokół obowiązujących w nim centralnych założeń i celów uznawanych za szczególnie ważne. Cele te nazywa czasem Bourdieu stawką w grze, jaka się toczy w polu, a założenie o priorytetowym charakterze tej stawki mianem obowiązującego w tym polu illusio.
Stawka i illusio
W każdym polu toczy się gra wokół uznawanej w nim za priorytetową stawki.
I tak np.:
w polu władzy takim centralnym celem i kryterium jest władza.
w polu władzy politycznej chodzi szczególnie o władzę polityczną, w polu władzy ekonomicznej chodzi o pozycję ekonomiczną
w polu produkcji kulturowej chodzi o kryteria specyficzne tego pola, czyli o wartość intelektualną lub artystyczną wytwórów, o uznanie równych stanem czyli innych artystów i intelektualistów, którzy jako jedyni posiadają wystarczającą biegłość w problematyce pola (jest to jedna z form kapitału kulturowego, szczególnie właściwa temu polu).
W polu rywalizują zwykle jednostki i grupy o pokrewnych habitusach (wpisanych w swój sposób myślenia dyspozycjach społeczno-kulturowych), choć oczywiście istnieją zawsze jednostki, które posiadają duży potencjał subwersywny (dążenie do zmiany swego położenia społecznego). Jednostki takie wkraczają do pola, z którego nie pochodzą (mają więc odmienny habitus) i wkraczają w odbywającą się w danym polu rywalizację. Najbardziej otwarte na taki napływ, mające najmniejszą skłonność do dyskryminacji, jest pole produkcji kulturowej.
Pole władzy
Jedną z podstawowych cech pola władzy jest zasada distinction (różnica, dystynkcja), którą dla bezpieczeństwa pozostawmy bez tłumaczenia, ponieważ wyraz zawiera niuanse znaczeniowe. Ich analizę zawiera podstawowa książka Bourdieu w tym temacie, La Distincion (Dystynkcja).
Na czym polega distinction? Na tym, by pogłębiać i podkreślać różnicę dzielącą klasy dominujące od podporządkowanych, przede wszystkim przez odrzucenie w bezpośredni sposób rozumianej celowości i praktycznej użyteczności i przeniesienie we wszystkim punktu ciężkości na wymiar estetyczny i wymiar przyjemności: odmowa (le refus) praktyczności. Mogą się na nią składać:
demonstracyjne marnotrawstwo
a także cielesna hexis: wpisanie w ciało różnicy pozycji społecznej poprzez unikanie otwartego demonstrowania nagiej fizycznej siły (a więc unikanie sportów nadmiernie rozbudowujących tkankę mięśniową na rzecz takich sportów, jak np. golf czy tenis, które tego nie powodują)
W relacjach z intelektualistami (czyli z polem produkcji kulturowej) pole władzy podkreśla swoją bardziej racjonalną, "życiową", "męską" postawę, podkreślając "kobiecy" i "nieżyciowy" charakter postaw prezentowanych przez intelektualistów. Z drugiej strony potrzebuje ich jako dostarczycieli estetycznego stylu życia, który daje polu władzy symboliczną legitymizację (w tym we własnych oczach) własnej dominującej pozycji wobec klas podporządkowanych. W opozycji do intelektualistów pole władzy umieszcza się na pozycji Natury (wobec reprezentowanej przez intelektualistów Kultury). W opozycji do klas zdominowanych, by uzasadnić swoją dominację, przyjmuje - przy użyciu wytworów pola produkcji kulturowej - pozycję Kultury, klasom podporządkowanym pozostawiając pozycję Natury, a więc stanu niejako pozbawionego Kultury, czyli gorszego.
Pole władzy oddziałuje na klasy podporządkowane dzięki zgromadzonemu przez grupy w nim funkcjonujące kapitałowi symbolicznemu, za sprawą mechanizmu tzw. przemocy symbolicznej i demonstrowaniem swojego estetycznego, a więc ukrywającego praktyczność czy biologiczną konieczność, podejścia do życia. Klasy podporządkowane reagują więc na to "odmową odmowy" (le refus du refus), odmową naśladowania estetycznej, niepraktycznej postawy klas dominujących.
Pole produkcji kulturowej może być opisywane jako całość lub przy wyodrębnieniu jego fragmentów:
pole literackie
pole artystyczne
pole naukowe (akademickie)
etc.; wszystko zależy od tego, co dokładnie chcemy opisać; Bourdieu analizował je w różny sposób, zarówno w całości, jak i poszczególne fragmenty z bliska;
Uzyskanie autonomii przez pole produkcji kulturowej
Pole produkcji kulturowej wyodrębniło się we Francji jako autonomiczna część struktury społecznej w XIX wieku w drodze przełomu, który Bourdieu nazywa rewolucją symboliczną. Nadwyżka osób posiadających wyższe wykształcenie w stosunku do zapotrzebowania na urzędników i tym podobne stanowiska spowodowała wyodrębnienie się pola, które stanowią intelektualiści. Od tego momentu można ich uważać za de facto odrębną klasę społeczną.
Uzyskanie autonomii przez pole wiązało się z:
odrzuceniem obowiązującego w polu władzy illusio pieniądza i sukcesu ekonomicznego jako wyznacznika jakości i pozycji; pole produkcji kulturowej zastąpiło je własnymi kryteriami specyficznymi, które można opisać jako uznanie ze strony równych sobie, czyli osób zaangażowanych w problematykę pola, czyli w twórczość artystyczną i intelektualną;
narzuceniem tychże kryteriów specyficznych całemu społeczeństwu i pozbawieniem pola władzy czy mechanizmów rynku prawa do mającej jakiekolwiek znaczenie oceny dzieł sztuki i utworów o charakterze intelektualnym;
odrzuceniem moralności mieszczańskiej, kategorii racji stanu, opłacalności i innych pojęć z wokabularza pola władzy i zastąpieniem ich wartościami specyficznymi pola produkcji kulturowej i stworzeniem alternatywnych norm życia społecznego właściwych temu konkretnemu polu
większa swoboda obyczajowa,
odrzucanie burżuazyjnych konwenansów i konwencji,
potępienie dla wszelkich form dyskryminacji
zdobyciem autorytetu specyficznego dającego prawo zabierania głosu w kwestiach życia społecznego a nawet społecznego oczekiwania na zajmowanie przez przedstawicieli pola takiego stanowiska
Właściwości pola produkcji kulturowej
najmniejsza skłonność do dyskryminacji (ewentualny wyjątek: dyskryminacja "prowincjuszy")
jego przedstawiciele tworzą tzw. klasę społeczną intelektualistów
pole produkcji kulturowej znajduje się w lewej części pola władzy (lub na lewo od pola władzy); wskutek jego genezy, struktura pola powoduje, że właściwe są mu poglądy lewicowe, bowiem intelektualiści zajmują ambiwalentną pozycję zdominowanych w obrębie grupy dominującej, co pozwala im rozumieć położenie grup zdominowanych
liberalne normy obyczajowe
Wiadomo jednak, że nie wszyscy ludzie zajmujący się twórczością intelektualną, mają poglądy lewicowe. W teorii Bourdieu są oni ujmowani jako "intelektualiści prawicowi" z obowiązkowym cudzysłowem, lub też - bardziej systemowo - reprezentanci pola władzy w polu produkcji kulturowej. Są to osoby, które używają środków właściwych polu produkcji kulturowej w celu wyrażenia celów i punktu widzenia pola władzy. Osoby takie nie reprezentują więc interesów pola produkcji kulturowej. Dla Bourdieu sztandarowym przykładem był Raymond Aron.
Kapitał kulturowy - to pojęcie wprowadzone przez francuskiego socjologa Pierre Bourdieu na określenie idei, wiedzy, umiejętności i przedmiotów o wartościach kulturowych, jakie ludzie nabywają, w czasie uczestnictwa w życiu społecznym. Wyraża się on w pierwszym rzędzie w językowych i kulturowych kompetencjach jednostki.
ucieleśnionej (embodied) - jako długotrwałe dyspozycje ciała i umysłu, w tym w szczególności tzn. "dobre maniery", gust kulturowy, smak, znajomość form kultury wysokiej, konwencji kulturowych i towarzyskich.
zinstytucjonalizowanej - głównie w postaci sformalizowanego wykształcenia, w szczególności potwierdzonego przez dyplomy prestiżowych uczelni
uprzedmiotowionej (objectified) - jako posiadane dobra kulturowe (malarstwo, książki, maszyny itp.).
Kapitał kulturowy może być konwertowany na dwie inne formy kapitału wyróżnione przez Bourdieu: kapitał społeczny i kapitał ekonomiczny. Najłatwiej wymianie podlega kapitał kulturowy w formie uprzedmiotowionej ponieważ wiąże się z pozyskiwaniem dóbr materialnych. Akumulacja zinstytucjonalizowanego kapitału kulturowego wymaga poważniejszych nakładów i długotrwałych zabiegów. Kapitał kulturowy w formie ucieleśnionej jest najbardziej stabilnym jego typem a jego akumulacja przebiegać może nawet na przestrzeni wielu pokoleń. Najtrudniej więc go zdobyć ale i odebranie go jest najtrudniejsze.
Jak wskazywał Bourdieu, kapitał kulturowy jest jedna z podstawowych, a często ukrytych, barier na drodze awansu społecznego. Typową formą selekcji w oparciu o jego zasoby są różnego rodzaju egzaminy, w szczególności egzaminy wstępne do prestiżowych szkół wszelkich szczebli.
Kapitał społeczny
Termin wprowadzony w sposób systematyczny do literatury socjologicznej w latach siedemdziesiątych przez Pierra Bourdieu a następnie rozpowszechniony w przez Jamesa Colemana. Oba nazwiska związane są jednocześnie z dwiema odmiennymi szkołami rozumienia i definiowania tego pojęcia.
Podejście Colemana i Putnama
Szkołę Colemana reprezentuje przede wszystkim Robert Putnam, który spopularyzował termin w takich swoich pracach jak "Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech" (wydanie polskie 1995, wydanie angielskie „Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy”, 1993 ) czy też "Bowling Alone. America's Declining Social Capital" (1995). W pierwszej z omawianych prac poświęconej tradycjom społeczeństwa obywatelskiego we Włoszech Putnam podaje następująca pośrednią definicję:
„Kapitał społeczny odnosi się tu do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania: > Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło [...] Na przykład grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania [...] We wspólnocie rolników [...], w której rolnikowi inni pomagają ułożyć w stogach siano i gdzie narzędzia są powszechnie pożyczane, kapitał społeczny pozwala każdemu z farmerów na wykonywanie swojej pracy z mniejszym nakładem kapitału fizycznego w formie narzędzi i wyposażenia<. Spontaniczna współpraca jest łatwiejsza dzięki społecznemu kapitałowi.” (Putnam, "Demokracja w działaniu" 1995, s. 258).
Innymi słowy, w rozumieniu Putnama kapitał społeczny oznacza ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie społecznej. Znanym kontynuatorem tej szkoły definiowania kapitału społecznego jest Francis Fukuyama wg którego w odniesieniu do społeczeństwa, kapitał społeczny oznacza umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji własnych interesów. Warto podkreślić, że w tym paradygmacie kapitał społeczny jest niezbędnym elementem społeczeństwa obywatelskiego.
Pojęcie kapitału społecznego po spopularyzowaniu go przez Putnama stało się częstym elementem studiów nad pozaekonomicznymi źródłami i uwarunkowaniami rozwoju gospodarczego. Przykładem zainteresowania się nim przez instytucje rządowe i pozarządowe są studia nad zasobami kapitału społecznego prowadzone przez Bank Światowy.
Podejście Bourdieu
zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu - lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie - która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa (Bourdieu, "The Forms of Capital", 1985).
Warto zwrócić uwagę na następujące cechy specyficzne definicji Bourdieu, które odróżnia ją od sposobu definiowana kapitału społecznego przez Colemana czy Putnama: :)
Nie jest on wartością samą w sobie, a jego wartość ostateczną mierzy się sumą innych kapitałów i władzy jaką można za jego pośrednictwem zmobilizować.
Zdefiniowany jest z punktu widzenia jednostki a nie całej społeczności, tak jak u Putnama. Dla Putanama zasadniczo wszyscy członkowie społeczności mają równy dostęp do jej kapitału społecznego, którego zasadniczym elementem jest wzajemne zaufanie.
Nie jest on jednoznacznie pozytywnym zasobem z punktu widzenia szerszej społeczności ponieważ posiadające go jednostki mogą go wykorzystywać w różny, nie zawsze zgodny z interesami zbiorowymi czy też interesami innych jednostek sposób.
Przy jego pomocy opisywać można istnienie nierówności społecznych, w szczególności nieoczywistych i nieformalnych sieci zależności.
Kapitał polityczny (w szczególności w formie członkowstwa w partiach politycznych) rozumiany jest przez Bourdieu jako forma kapitału społecznego.
Typy kapitału społecznego
W późniejszych pracach Putnam wprowadził rozróżnienie pomiędzy kapitałem społecznym wiążącym (bonding) i pomostowym (bridging). Ten pierwszy dotyczy więzi pomiędzy członkami jednej grupy społecznej, ten drugi odnosi się do sieci pomiędzy osobami należących do różnych społeczności.
Jak pokazał to np. socjolog Alejandro Portes, zbyt silne więzi kapitału społecznego, w szczególności w jego formie wiążącej, mogą mieć szereg negatywnych skutków obejmujących m.in. wykluczanie osób nie należących do grupy, stosowanie przez grupę przymusu i ograniczenie swobody osób funkcjonujących w jej sieci kapitału społecznego. Są to formy tzw. negatywnego kapitału społecznego na bazie którego funkcjonują m.in. takie szkodliwe społecznie organizacje jak mafie.
Jak przyjmuje większość teoretyków kapitału społecznego w przeciwieństwie do kapitału finansowego, kapitał społeczny nie ulega zmniejszeniu w czasie użytkowania, lecz przeciwnie - pomnożeniu.
Kapitał symboliczny jest to jedna z kluczowych kategorii teorii francuskiego socjologa Pierre'a Bourdieu. Kapitał symboliczny jest najważniejszym ze wszystkich kapitałów, stanowi ostateczną instancję wszystkich innych kapitałów. Inne kapitały (ekonomiczny, społeczny, kulturalny, prawny, kapitały specyficzne właściwe poszczególnym polom, etc.) służą w swym najbardziej ostatecznym i niejawnym celu konwersji na kapitał symboliczny. Ten daje możliwość sprawowania władzy symbolicznej z użyciem przemocy symbolicznej oraz rekonwersji na inne kapitały.