Prawo żywnościowe WE w łańcuchu żywnościowym jako element zapewnienia bezpieczeństwa żywności oraz doskonalenia ochrony zdrowia publicznego
Prof. dr hab. Krzysztof Kwiatek
Państwowy Instytut Weterynaryjny - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
Z zapisów zawartej w Białej Księgi Wspólnoty Europejskiej z 2000 roku, wynika konieczność zapewnienia bezpieczeństwa żywności zgodnie z koncepcja „od pola do stołu konsumenta” oraz podjęcie w tym obszarze działań w zakresie doskonalenia ochrony zdrowia publicznego. Pierwszego stycznia 2006 r. we Wspólnocie Europejskiej rozpoczął się proces wdrażania nowych regulacji prawnych z zakresu higieny środków spożywczych i pasz, w tym produktów pochodzenia zwierzęcego. Uchwalenie nowych przepisów UE w dziedzinie higieny produkcji surowców żywnościowych i przetwórstwa środków spożywczych samo w sobie nie stanowi przełomu w funkcjonowaniu wspólnego rynku europejskiego. Istotną nowością jest natomiast forma prawna aktów wspólnotowych wprowadzających nowe przepisy, kompleksowość ich regulacji, jak również jednoczesne wprowadzenie szczegółowych zasad organizacji kontroli urzędowych. W okresie przedakcesyjnym w Polsce podstawowym narzędziem harmonizacji prawa żywnościowego podobnie jak i na poziomie wspólnotowym były dyrektywy, które wdrażane były do krajowego prawa pośrednio i dotyczyły one poszczególnych branż i sektorów w produkcji żywności. Trzeba podkreślić, że odegrały one ważną rolę w harmonizacji prawa żywnościowego i osiągnięciu w tym względzie założeń rynku wewnętrznego.
Na gruncie polskiego prawa żywnościowego odpowiednie przepisy prawa WE zostały ostatecznie transponowane do uchwalonej przez Sejm RP, w sierpniu 2006 roku, Ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. Nr 171, poz.1225 z póz. zm.), co jest wyjściem naprzeciw wymaganiom konsumentów i rynku środków spożywczych. Niniejsza ustawa określa wymagania i procedury niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa w łańcuchu żywnościowym zgodnie z przepisami rozporządzenia (WE) nr 178/2002 r. Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. Jednocześnie ustawa podaje wymagania w zakresie bezpieczeństwa i higieny oraz określa właściwości organów w sprawie kontroli urzędowych zgodnie z rozporządzeniem (WE) 882/2004 r. oraz w zakresie nieuregulowanym tym rozporządzeniem. W artykule 3 ustawy zawarto szereg definicji, które między innymi związane są bezpośrednio lub pośrednio z zagadnieniem zapewnienia bezpieczeństwa w łańcuchu żywnościowym, określających co to jest np.: bezpieczeństwo żywności, ryzyko, analiza ryzyka, ocena ryzyka, zarządzanie ryzykiem, komunikowanie ryzyka, dobra praktyka produkcyjna (GMP), dobra praktyka higieniczna (GHP), system HACCP, system RASFF, środek spożywczy szkodliwy dla zdrowia i życia człowieka, i inne. Zwraca uwagę w ustawie brak definicji określającej co to jest czynnik zagrożenia, do którego jest odniesienie w ustawowej definicji bezpieczeństwa żywności. Definicja zagrożenia zawarta jest natomiast w rozporządzeniu (WE) 178/2002r. art. 3 pkt. 14, a która brzmi: „zagrożenie oznacza czynnik biologiczny, chemiczny lub fizyczny w żywności lub paszy, bądź stan żywności lub paszy, mogący powodować negatywne skutki dla zdrowia”. Należy też przywołać definicję z normy PN EN ISO 22000:2006 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcucha żywnościowego”, która „zagrożenie bezpieczeństwa żywności” określa jako biologiczny, chemiczny lub fizyczny czynnik w żywności lub stan żywności, mogące spowodować negatywne skutki dla zdrowia”. Warto dodać, że definicja powyższa dotyczy całego łańcucha żywnościowego, czyli wszystkich etapów i procesów mających miejsce w produkcji, przetwórstwie, dystrybucji, magazynowaniu, i postępowaniu z żywnością oraz jej składnikami począwszy od etapu produkcji pierwotnej, a skończywszy na fazie spożycia przez człowieka. Wspomniana norma wprowadza do systemowego zarządzania pojęcie i definicję polityki bezpieczeństwa żywności, która oznacza „ogół zamierzeń i ukierunkowanie organizacji dotyczące bezpieczeństwa żywności, formalnie wyrażone przez najwyższe kierownictwo”. Biorąc pod uwagę definicję „środka szkodliwego dla życia i zdrowia człowieka” (art. 3 ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia) można przypuszczać, że oznacza ona to samo co „brak bezpieczeństwa żywności” lub „żywność niebezpieczna”, która nie spełnia wymagań zdrowotnych określonych w dziale II rozpatrywanej ustawy. Znajduje to potwierdzenie w art. 6 tego aktu, w którym podaje się, że „środki spożywcze” niespełniające wymagań określonych w dziale II są środkami spożywczymi niebezpiecznymi w rozumieniu art. 14 rozporządzenia (WE) nr 178/2002 r. Zgodnie z tym artykułem ustawy środek spożywczy jest uznawany za niebezpieczny, jeżeli stwierdzi się, że jest szkodliwy dla zdrowia lub nie nadaje się do spożycia przez ludzi. W odniesieniu do żywności zwierzęcego pochodzenia transpozycja prawa WE miała miejsce w ustawie z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego. Ponadto szereg przepisów wykonawczych zostało uwzględnione w licznych rozporządzeniach wykonawczych wydanych do tych ustaw.
W okresie akcesji zdecydowana większość krajowych przepisów wykonawczych związanych z bezpieczeństwem harmonizowana była z prawem WE zawartym w licznych Dyrektywach branżowych. Należy jednocześnie zwrócić uwagę, iż harmonizacja prawa za pomocą dyrektyw, z jednej strony musiała zapewnić swobodny przepływ towarów na rynkach Wspólnoty, z drugiej najważniejszym kryterium było ustalenie wspólnych, jednolitych zasad uwzględniających bezpieczeństwo i jakość produktów. Z realizacją takiej strategii zwanej podejściem sektorowym, lub inaczej „starym podejściem”, związane były problemy powodowane zasadniczo dwoma okolicznościami. Pierwsza wynika z konieczności ciągłej aktualizacji dyrektyw ze względu na dokonujący się postęp techniczny. Druga wiąże się z nadmiarem szczegółowych przepisów dla poszczególnych towarów w wąsko określonych sektorach oraz z wynikającym stąd spowolnieniem procesów harmonizacji. W starym podejściu nie było też mowy o roli etapu produkcji pierwotnej oraz analizy ryzyka w procesie zapewnienia bezpieczeństwa żywności. Trudności w implementacji prawa oraz konieczność zapewnienia bezpieczeństwa żywności na wyższym poziomie doprowadziły w 2000 roku do zmiany koncepcji i opracowania założeń tzw. „nowego podejścia”. W odróżnieniu od dyrektyw dotyczących poszczególnych rodzajów produktów w podejściu sektorowym zasady nowego podejścia ograniczają się do określenia podstawowych i minimalnych wymogów w sprawach ogólnych, takich jak np. bezpieczeństwo czy zdrowie. Jeden akt prawny nowego podejścia może dotyczyć dużej grupy produktów, które nie są wytworem jednego sektora. Z sytuacją taką mamy do czynienia w związku z szerokim wprowadzeniem nowego rodzaju aktu prawa wspólnotowego tj. rozporządzenia, który coraz częściej reguluje także kwestie bezpieczeństwa i higieny żywności.
Podczas przyjmowania nowych wspólnotowych przepisów prawa z dziedziny bezpieczeństwa żywności kierowano się kilkoma podstawowymi przesłankami i założeniami. Podobnie jak w przypadku wcześniejszych dyrektyw prawa żywnościowego, zasadnicze znaczenie miało zapewnienie swobodnego przepływu żywności i pasz w ramach rynku wewnętrznego, przy jednoczesnym zachowaniu gwarancji wysokiego poziomu ochrony życia i zdrowia ludzkiego. Ponadto w dalszym ciągu przy tworzeniu prawa wspólnotowego dąży się do wyeliminowania różnic w dziedzinie zasad i procedur prawa żywnościowego, aby tym samym stworzyć równe warunki konkurencji poszczególnych przedsiębiorców działających na rynku spożywczym Unii Europejskiej. Istotne znaczenie ma również kwestia zintegrowanego podejścia w dziedzinie bezpieczeństwa żywności, nakazująca wprowadzenie odpowiednich konstrukcji prawnych, które znajdą zastosowanie na każdym etapie produkcji żywności, począwszy od etapu produkcji pierwotnej, a skończywszy na wprowadzeniu produktu do obrotu. W ramach tej filozofii zaleca się opracowywać i wdrażać procedury GMP/GHP i system HACCP, ażeby można było zapewnić analizę występujących czynników zagrożeń a następnie świadome i skuteczne ich kontrolę/opanowanie. Ponadto, celem realizacji postulatu doskonalenia ochrony zdrowia publicznego wprowadzono proces analizy ryzyka. Jednocześnie przy tworzeniu nowych aktów z zakresu prawa żywnościowego dążono do uproszenia stosowania prawa, poprzez korzystanie z tych samych przepisów w stosunku do wszystkich asortymentów produkowanej żywności.
Wdrażane obecnie do praktyki produkcyjnej przepisy prawne wskazują, że za jakość i bezpieczeństwo żywności na wszystkich etapach jej produkcji odpowiada producent. Oznacza to, że poza przetwórcami żywności, rolnicy, hodowcy, podmioty zajmujące się produkcją i obrotem pasz włączeni są w ten krąg odpowiedzialności. Zasada ta jest coraz wyraźniej artykułowana w wydawanych przepisach prawnych, w związku z tym coraz bardziej musi być egzekwowana w urzędowej kontroli i postępowaniu administracyjnym. W interesie nowoczesnych producentów i przetwórców żywności, leży potrzeba systemowego zapewnienia bezpieczeństwa na etapie produkcji pierwotnej, ażeby mieć gwarancję dostarczenia bezpiecznych surowców żywnościowych (mięsa, mleka, jaj) o ściśle określonych parametrach jakościowych, spełniających wymagane kryteria jakości i bezpieczeństwa. Parametry te muszą być zapewnione nie tylko bezpośrednio po wyprodukowaniu, ale powinny być utrzymane przez określony i gwarantowany przez producenta okres przydatności do spożycia. W wolnej gospodarce rynkowej, z powodu nacisku różnych odbiorców handlowych, występuje tendencja do maksymalnego wydłużania terminów przydatności do spożycia w przypadku żywności lub terminów przydatności do skarmiania w przypadku pasz dla zwierząt. Trzeba ponadto dodać, że w przypadku żywności wspomniane terminy przydatności ustalane są na podstawie badań wykonanych przez producenta, które nie zawsze mają wystarczająco duży margines bezpieczeństwa na wypadek np.: przekroczenia wymaganych parametrów przechowywania chłodniczego. W efekcie w obrocie coraz częściej pojawiają się środki spożywcze, które jeszcze nie są przeterminowane, ale posiadają już np.: przekroczone dopuszczalne parametry jakości mikrobiologicznej. W tym momencie zaczynamy mieć do czynienia bardziej z aspektem bezpieczeństwa środków spożywczych, która jest także przedmiotem urzędowej kontroli sprawowanej przez odpowiednie organa. Podobne problemy występują również w przypadku pasz.
Dużą rolę w wykonywaniu urzędowej kontroli oraz kontroli wewnętrznej odgrywają przepisy o charakterze norm i dokumentów normalizacyjnych. Można dzisiaj powiedzieć, że normalizacja i normy w produkcji surowców i produktów żywnościowych są niczym powietrze czy woda dla organizmu. Jest to dziedzina w łańcuchu produkcji żywności, o której się nie pamięta i nie docenia dopóty, dopóki wszystko przebiega bez zakłóceń i problemów. Najczęściej jest tak, że nie widzimy występujących zagrożeń w poszczególnych ogniwach łańcucha produkcji żywności jeżeli nie rodzą one w danym momencie określonych problemów, albo nie są ujawnione. Zwykle bywa tak, że zaczyna dostrzegać się rolę norm i normalizacji wówczas, gdy wynurzają się problemy związane z jakością, w tym szczególnie z bezpieczeństwem produkowanych środków spożywczych, gdy mamy do czynienia z reklamacją, zatruciem paszowym u zwierząt, zatruciem czy zakażeniem pokarmowym u ludzi, i trzeba przeprowadzić dochodzenie epidemiologiczne. Wówczas to okazuje się niezbędnym ustalenie składu produktu, źródła pochodzenia poszczególnych surowców, składników, rodzaju procesów i ich parametrów, którym poddano określony materiał, czy produkt przed wprowadzeniem do obrotu.
Należy podkreślić, że inna była rola norm w gospodarce kontrolowanej przez państwo, a inna obecnie w dobie gospodarki rynkowej. Dawniej normy polskie (PN) i normy branżowe (BN) były normami państwowym i pełniły rolę przepisów, a normy zakładowe musiały być w pełni zgodne z normami wyższego rzędu tj.; PN i BN. Normalizacja była więc w odpowiedni sposób zorganizowana, zarządzana, finansowana i nakazywana przez państwo. Byłoby przesadą twierdzenie, że normy w przeszłości nie odegrały swojej roli w gospodarce, że nie miały wpływu na porządkowanie życia gospodarczo-społecznego, jednolitość i jednoznaczność obowiązujących wymagań. Nie były one jednak wyrazem wspólnego stanowiska producentów i użytkowników - były przejawem decyzji administracyjnych podejmowanych przez stosowne jej organa.
Dzisiaj normalizacja nabrała skali globalnej - międzynarodowej lub co najmniej regionalnej. W ramach urzędowej kontroli żywności i pasz wprowadza się do badań laboratoryjnych coraz szerzej normy europejskie (EN) i międzynarodowe (ISO), które uzyskują następnie status norm polskich (PN). W chwili obecnej Komisja Europejska w ramach tzw. mandatu prowadzi walidację szeregu norm EN, które są lub będą stosowane w badaniu urzędowym. Rozszerza się współpraca na polu normalizacji. Coraz częściej przedstawiciele przedsiębiorstw stają się czynnymi uczestnikami prac komisji normalizacyjnych. We współczesnym świecie, po akcesji Polski do EU bez normalizacji nie byłaby możliwa szeroka współpraca i integracja. To właśnie brak normalizacji powoduje, że nie pasują wtyczki do gniazdek nie tylko na różnych kontynentach, ale również w sąsiednich krajach. Normalizacja staje się więc sztuką jednania wielości.
W Polsce pierwszym krokiem w stronę nowoczesnej normalizacji było przyjęcie ustawy o normalizacji z dnia 3 kwietnia 1993 r. (Dz. U. Nr 55, poz.251, z 1995 r. poz. 471, z 1997 r. Nr 121, poz. 770 oraz z 2000 r. Nr 43, poz. 489 i Nr 110, poz. 1166). Dnia 1 styczna 2003 weszła w życie nowa ustawa o normalizacji z dnia 12 września 2002 r. (Dz.U. Nr 169, poz. 1386). Na mocy tej ustawy wprowadzono całkowitą dobrowolność stosowania Polskich Norm oraz rozwiązania organizacyjne w tym zakresie, które zgodne są z praktyką istniejącą we Wspólnocie Europejskiej tzn.:
dobrowolności stosowania normy krajowej (PN), często zharmonizowanej z normami EN i/lub ISO
uzyskanie konsensusu jako warunku akceptacji normy krajowej,
prowadzenie ankietyzacji kierowanej i powszechnej opracowanego projektu normy krajowej,
kolegialności prac nad normami krajowymi, braku sprzeczności z normami i przepisami technicznymi.
W naszym kraju aspekt kolegialności zapewnia w ramach Polskiego Komitetu Normalizacyjnego sieć 270 Komitetów Technicznych skupiających ponad 5000 przedstawicieli środowisk zainteresowanych współpracą przy opracowywaniu projektów norm.
Drugim ważnym momentem na drodze normalizacji było uzyskanie przez Polski Komitet Normalizacyjny statusu afilianta, a następnie członka w Europejskim Komitecie Normalizacyjnym (CEN) i Europejskim Komitecie Normalizacyjnym Elektrotechniki (CENELEC), a także statusu uczestnika prac Europejskiego Instytutu Norm Telekomunikacyjnych (ETSI). Daje to pełną możliwość wykorzystania efektów prac tych organizacji, drogą wprowadzania Norm Europejskich (EN) do Polskich Norm. Ponadto stwarza to również szansę pełnego uczestnictwa w pracach organów roboczych tych organizacji, co w przypadku naszego kraju ma coraz większy wymiar na poziomie normalizacji międzynarodowej (ISO) i europejskiej (CEN). W roku 1990 Komisja Wspólnot Europejskich opublikowała dokument pod nazwą „Zielona Księga Komisji w sprawie rozwoju normalizacji europejskiej - działania mające na celu szybszą integrację technologiczną Europy”. Wiązanie osiągnięcia stanu technicznej integracji w Europie z rozwojem normalizacji świadczy o roli jaką Komisja Europejska nadaje normalizacji w procesie tworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Podkreśla on też, iż jeżeli celem normalizacji jest integracja, to normy są kluczem do osiągnięcia tego celu.
Obecnie wynikiem krajowej działalności normalizacyjnej jest Polska Norma - Krajowy Dokument Normalizacyjny - uznana reguła techniczna powstająca na zasadzie konsensusu osiągniętego w procesie rozpatrywania stanowisk wszystkich zainteresowanych i ustanowiona przez PKN do dobrowolnego stosowania. W systemie normalizacji krajowej mogą uczestniczyć wszyscy zainteresowani - wynika to z zasady kolegialności i przedstawicielstwa. Każdy zainteresowany może wpływać na postanowienia zawarte w normach zgłaszając swoje uwagi do projektów Polskich Norm w ankiecie powszechnej. Polski Komitet Normalizacyjny ma ustawowy obowiązek uwzględniania w Polskich Normach zagadnień związanych z bezpieczeństwem pracy i użytkowania, ochroną życia, zdrowia, mienia i środowiska. PKN uczestniczył w procesie integracji Polski z Unią Europejską wprowadzając normy europejskie (EN) do polskich norm. Jednym z warunków przystąpienia do EU było wprowadzenie do zbioru Polskich Norm 80% norm EN oraz wycofanie wszystkich norm krajowych sprzecznych z normami EN. W roku 2004 Prezes PKN wydał Obwieszczenie „w sprawie wykazów norm zharmonizowanych”, w którym podano wykaz PN wprowadzających europejskie normy zharmonizowane z dyrektywami nowego podejścia (MON. Pol. Nr 31, poz. 551, 2004).
A co ze stosowaniem norm zakładowych w sytuacji gdy mówi się, że normy są nieobligatoryjne w stosowaniu. Często przedstawiciele zakładów przemysłu spożywczego twierdzą, że w takiej sytuacji nie trzeba opracowywać norm zakładowych (przedmiotowych) na wytwarzane asortymenty produktów. Należy podkreślić, że jest to rozumowanie błędne co do istoty dobrowolności normalizacji i celu stanowienia norm. Normy zakładowe, często definiowane obecnie jako „normy prywatne”, pozostały obowiązujące jako zespół przepisów i zaleceń w formie dokumentu porządkującego proces produkcyjny.
Norma Zakładowa (ZN), często określana obecnie jako „norma prywatna” jest dokumentem:
wewnętrznym danego przedsiębiorstwa,
zatwierdzanym przez odpowiedzialne kierownictwo i inne organa nadzoru w zakresie szczególnych wymagań np.: wyróżników jakości i bezpieczeństwa,
po zatwierdzeniu jest dokumentem do obowiązkowego przestrzegania i stosowania, czyli staje się prawem na poziomie jednostki wdrażającej.
Zauważyć tu należy różnice pomiędzy normą zakładową (ZN), a polską normą (PN). Trzeba też podkreślić, że normy PN mają zasięg powszechny, nie mają charakteru obligatoryjnego i stanowione są w trybie szerokiej konsultacji i akceptacji. Normy zakładowe maja charakter lokalny (zakładowy) i są poleceniami służbowymi, zaś normy PN są wzorcami do upowszechnienia dla ułatwienia i zwiększenia efektywności działania.
Norma Zakładowa jako dokument wewnętrzny przedsiębiorstwa nie podlega rejestracji urzędowej, ale może być natomiast opiniowana przez organa urzędowej kontroli np.: w przypadku produktów żywnościowych czy też pasz. Pomijając ten fakt należy stwierdzić, że norma zakładowa jest istotnym dokumentem w transakcjach handlowych, przy kontroli urzędowej produkcji i obrotu, a także w rozstrzyganiu na drodze prawnej sporów jakościowych. Mogą one dotyczyć różnych sfer działalności przedsiębiorstwa: wyróżników jakości i bezpieczeństwa, parametrów procesu technologicznego, składu i cech ogólnie pojętej jakości. Można by powiedzieć, że norma zakładowa to nic innego jak „Kodeks Dobrej Praktyki Produkcyjnej” przedsiębiorstwa.
Reasumując, w systemie zapewnienia bezpieczeństwa żywności, konieczne jest uwzględnienie wszystkich aspektów łańcucha produkcji żywności począwszy od produkcji pierwotnej i produkcji pasz, aż do sprzedaży lub dostawy żywności do konsumenta, ponieważ każdy element może mieć potencjalny wpływ na bezpieczeństwo żywności. W kwestii tej podstawowe znaczenie ma wdrożenie prawa żywnościowego, które obecnie w WE jest wynikiem wspólnej polityki w zakresie szeroko rozumianego prawa żywnościowego.
Wykaz piśmiennictwa:
Kwiatek K.: Identyfikowalność jako ważny element w zapewnieniu bezpieczeństwa żywności w łańcuchu jej produkcji i obrotu. Życie Weterynaryjne, 9, 620-621, 2006.
Kwiatek K.: Systemowe podejście i analiza ryzyka w łańcuchu żywnościowym jako nowe elementy w zapewnieniu bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia publicznego. Życie weterynaryjne, 4, 315-319, 2007.
Kwiatek K.: Rola norm i normalizacji w produkcji środków spożywczych. Higiena nr 3, 2001, s. 4 - 6.
Kwiatek K.: Rola norm i normalizacji. Bezpieczeństwo i Higiena Żywności nr 4, 2004, s. 24 - 26.
Kwiatek K., Chomiuk A.: Melamina - nowy chemiczny czynnik zagrożenia w łańcuchu żywnościowym. Życie weterynaryjne, 10, 853-856, 2007.
Rozporządzenie Rady Ministrów z 23 grudnia 2002 roku w sprawie sposobu nadawania i wykorzystywania znaku zgodności z Polska Normą (Dz. U. Nr 241, poz.2077).
Rozporządzenie 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z 28 stycznia 2002 roku ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz. U. UE L 31 z 1.02.2002).
Rozporządzenie 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych (Dz. U. UE L 139 z 30.04.2004, późn. zm.)
Rozporządzenie 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. UE L 139 z 30.04.2004, późn. zm.)
Rozporządzenie 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi (Dz. U. UE L 139 z 30.04.2004, późn. zm.)
Rozporządzenie 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych prowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia i dobrostanu zwierząt (Dz. U. UE L 139 z 30.04.2004, późn. zm.).
Rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt (zastępujące Dyrektywę 70/524/WE).
Rozporządzenie 2160/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z 17 listopada 2003 r. dotyczące kontroli pałeczek Salmonella oraz innych czynników zoonotycznych pochodzenia pokarmowego (Dz. U. UE L z 12.12.2003).
Rudy M., Kapusta E.: Nowe wspólnotowe prawo żywnościowe. Materiały szkoleniowe. Puławy dnia 5-8.09.2005 r.
Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji. (Dz.U. z 2002 r. Nr 169, poz. 1386).
Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006 r. (Dz. U. Nr 171, poz. 1225 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 2004 r. Nr 33, poz. 287, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2006 r. Nr 17, poz. 127 z póż. zm.).
Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. z 2004 r. Nr 69, poz. 625, z późn. zm.).
Adres autora: prof. dr hab. Krzysztof Kwiatek, Al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy; e-mail: kwiatekk@piwet.pulawy.pl, tel. (081) 889 3082.
25