ROLA KULTURY W KSZTAŁTOWANIU OSOBOWOŚCI
Dostrzeżenie kultury to jeden z najbardziej istotnych momentów w rozwoju nauki. Człowiek przez większą część swoich dziejów tylko mgliście był świadom istnienia kultury, świadomość ta wynikała z kontrastów między obyczajami własnego społeczeństwa a zwyczajami innych. Zdolność postrzegania kultury własnego społeczeństwa jako całości wymaga stopnia obiektywności, który rzadko bywa osiągany, a czasami w ogóle. W nowoczesnej nauce rozumienie kultury brało swój początek z badań kultur pozaeuropejskich, gdzie istnienie kontrastu pomagało obserwacji. Ci, którzy nie znają innej kultury poza własną nie mogą poznać własnej.
Wszystkie istoty ludzkie rozwijają się i funkcjonują w środowisku, które w większości jest kulturowo zdeterminowane. Dopóki ogranicza się badania do jednostek ukształtowanych w ramach jednej kultury dochodzimy do pojęcia natury ludzkiej, które jest dalekie od prawdy. Freud przyjmował, że instynkty tłumaczą reakcje, które dziś przypisujemy bezpośrednio uwarunkowaniu kulturowemu. Wraz z dostępnym obecnie zasobem wiedzy o innych społeczeństwach i kulturach możliwe jest podejście do badań osobowości i osiągnięcie większego przybliżenia do prawdy. Obserwacja i odnotowanie danych dotyczących osobowości połączone jest z wielkimi trudnościami. Rozwój dokładnych i obiektywnych technik badania osobowości znajduje się jeszcze w zalążku. Większość informacji dotyczących osobowości w społecznościach pozaeuropejskich została zebrana przez antropologów mających pobieżną znajomość psychologii. Antropologowie mają poważne trudności wynikające z niewiedzy, czego należy szukać i co powinno się notować. Występuje brak porównawczych materiałów o różnych społeczeństwach, ponieważ było więcej społeczeństw dostępnych do badania aniżeli antropologów mogących je zbadać. Większość obecnych informacji została zebrana metodą badania jednego społeczeństwa przez jednego badacza. Szczególnie niekorzystne jest to w przypadku badań nad osobowością, gdzie tak wiele zależy od subiektywnych sądów obserwatora i od poszczególnych członków społeczeństwa, z którymi obserwator zdoła nawiązać bliskie kontakty. W każdym opisie osobowość obserwatora staje się istotnym czynnikiem. Antropologowie są zgodni co do tego, że:
Normy osobowości różnią się w rozmaitych społeczeństwach
Członkowie każdego społeczeństwa wykazują zawsze znaczne indywidualne zmiany osobowości- nie ma dwóch osób, które byłyby dokładnie takie same, jednostki różnią się pod względem swych genetycznie zdeterminowanych możliwości wzrostu wszystkich rozwoju. Jednostki od chwili narodzin różnią się wielkością wszystkich energią, inteligencją wszystkich zdolnościami uczenia się, doświadczeniami tworzącymi się w toku interakcji ze środowiskiem i wynikającymi z tych doświadczeń zachowaniami, środowisko nie zawsze jest jednorodne. Dla jednostki kultura to sposób zachowania innych ludzi, kontakty ludzi wszystkich przedmiotami wytwarzanymi i używanymi.
We wszystkich społeczeństwach można znaleźć wiele takich samych skal zmienności i wiele podobnych typów osobowości. Większość specyficznych reakcji jednostek pozostaje zawsze w granicach ustalonych przez kulturę. Podobieństwa poziomów zdolności różnych społeczeństw wynikają z tego, że wszystkie istoty ludzkie należą do tego samego gatunku. Podobieństwa są rezultatem podobnych sytuacji rodzinnych oddziaływujących na jednostki o podobnym poziomie zdolności. We wszystkich społeczeństwach osobowości uwikłane w sytuacje rodzinne mają skłonność organizowania podobnych układów dominacji i rozwijania w znacznej mierze takich samych wzorów prywatnych, nieformalnych interakcji. Większość dzieci wychowywanych w określonym społeczeństwie będzie poddana oddziaływaniu podobnych sytuacji rodzinnych i rozwinie wiele podobnych elementów nawet w zakresie większych warstw osobowości.
Serie Rorschacha z różnych społeczeństw ujawniają różne normy dla tych serii jako całości. Wykazują także szeroką skalę indywidualnej odmienności wewnątrz każdej serii i w znacznej mierze pokrywanie się różnych serii.
Członkowie jakiegokolwiek społeczeństwa posiadają długą serię wspólnych elementów osobowości, elementy te mogą różnić się stopniem specyficzności, poczynając od prostych, jawnych reakcji w rodzaju tych, które występują w zachowaniu przy stole aż do wysoce generalizowanych postaw. Podobnie systemy wartości- postawy podzielane przez członków społeczeństwa mogą znajdować odzwierciedlenie w licznych rozmaitych formach zewnętrznego zachowania powiązanego ze statusem. Ludzie, w danych społeczeństwie mogą podzielać te same postawy chociaż zachowanie łączące się z tymi postawami będzie z konieczności dla każdej płci różne.
Typ osobowości podstawowej- są to wspólne elementy osobowości, które tworzą razem dobrze zintegrowaną konfigurację, istnienie takiej konfiguracji dostarcza członkom społeczeństwa wspólnych znaczeń i wartości oraz sprawia, że możliwa jest jednolita reakcja emocjonalna członków społeczeństwa na sytuacje, w których wchodzą w grę ich wspólne wartości.
Osobowości statusowe- są to powiązane ze statusem konfiguracje reakcji, w każdym społeczeństwie istnieją dodatkowe konfiguracje reakcji wiązane z pewnymi społecznie wyznaczonymi grupami w ramach społeczeństwa. Dostrzegane w każdym społeczeństwie osobowości statusowe nakładają się na typ osobowości podstawowej społeczeństwa i są w pełni z nim zintegrowane. Różnią się od podstawowego typu osobowości tym, że przeważają w nich wyraźnie specyficzne reakcje jawne. Osobowość statusowa rzadko zawiera jakiś system wartości- postawy nieznany członkom innych grup statusowych. Może to mieć miejsce w warunkach wyjątkowej wrogości między grupami. Osobowość statusowa może obejmować systemy wartości- postawy, w których członkowie innych grup statusowych nie mają udziału. To właśnie specyficzne, jawne reakcje nadają osobowościom statusowym większość ich wspólnego znaczenia. Tak długo, jak jednostka rozwija takie reakcje, może funkcjonować skutecznie w ramach statusu, niezależnie od tego, czy podziela łączone z nim systemy wartości- postawy, czy nie. Specyficzne wzory reakcji osobowości statusowej przedstawiane są jednostce w prostych, konkretnych formach, co sprawia, że są łatwe do nauczenia się. Stale istnieje społeczny nacisk w kierunku ich przyjmowania. Ci, którzy ich przestrzegają są społecznie nagradzani, uchylający się są zaś karani.
Każde społeczeństwo ma swój własny typ podstawowej osobowości i własny szereg osobowości statusowych, różniące się pod pewnymi względami od tych, które występują w każdym innym społeczeństwie. Dotąd różnice podstawowego typu osobowości rozpatrywane były jako wynikające z pewnych powiązań między rasą a osobowością, zaś różnice osobowości statusowych przypisywane były czynnikom płci, w przypadku statusów kobiet i mężczyzn, bądź też czynnikom dziedziczności. Te biologiczne wyjaśnienia były przekazywane w naszym społeczeństwie w ciągu pokoleń, dopiero od niedawna zaczęto poddawać je sprawdzianom badań naukowych. Badania te mają do czynienia z trzema odrębnymi problemami:
jak dalece osobowość jest determinowana przez czynniki fizjologiczne?
w jakim stopniu te fizjologiczne determinanty są dziedziczne?
jakie jest prawdopodobieństwo, że dziedziczne determinanty staną się tak szeroko rozpowszechnione w społeczeństwie, że będą wywierały wpływ na jego typ osobowości podstawowej lub w społeczeństwach uwarstwionych na osobowości statusowe?
Osobowość- to konfiguracja reakcji, którą jednostka rozwija w wyniku swego doświadczenia. Doświadczenie to wpływa z jej interakcji ze środowiskiem. Wewnętrzne właściwości tej jednostki będą wywierały silny wpływ na rodzaj doświadczeń, które ona z tych interakcji wyniesie. Oczywiste jest, że dwoje ludzi o jednakowej inteligencji może wynieść zupełnie różne doświadczenia z rozmaitych sytuacji np. jeśli jedno dziecko jest najzdolniejszym członkiem swojej rodziny, a drugie jest najmniej zdolnym w swojej to mimo takiego samego poziomu inteligencji ich doświadczenia i wynikające z nich konfiguracje reakcji będą całkiem odmienne. Wynika z tego, że chociaż wewnętrzne właściwości jednostki wpływają na rozwój osobowości, to rodzaj wywieranego przez nie wpływu jest w znacznym stopniu warunkowany przez czynniki środowiska. Ani zdolności wrodzonych ani otoczenia nie można rozpatrywać jako stale dominujących w kształtowaniu osobowości. Rózne kombinacje obu tych czynników mogą dawać bardzo podobne rezultaty, jeśli wziąć pod uwagę ukształtowaną osobowość. Wrodzone, biologicznie zdeterminowane czynniki nie wystarczają do wyjaśnienia konfiguracji osobowości jako całości ani też do wyjaśnienia różnych wzorów reakcji zawartych w takich konfiguracjach. Działają jako jeden z wielu układów czynników wpływających na formowanie się wzorów reakcji.
Konfiguracja osobowości- to coś więcej niż wzory reakcji, obejmuje także pewne cechy ogólnej organizacji, niezbyt wyraźnie określanej jako temperament jednostki cechy te są wrodzone i fizjologicznie zdeterminowane, nie wiadomo jednak w jakim stopniu jest tak rzeczywiście. Każda konfiguracja osobowości obejmuje zdolności wykonywania różnych procesów psychicznych. Dana jednostka może posiadać bardzo różne możliwości, jeśli chodzi o łatwość wykonywania rozmaitych procesów. Np. niski poziom inteligencji może iść w parze z niezwykłymi zdolnościami w zakresie pewnych form uczenia się i zapamiętywania. Istnieją indywidualne różnice z punktu widzenia poszczególnych uzdolnień. Wszystkie jednostki są w jakiejś mierze zdolne do uczenia się i myślenia lecz różnią się znacznie możliwościami w zakresie tych procesów. Istnieją pewne wrodzone czynniki, które określają górne granice możliwości rozwoju pewnych zdolności psychicznych, czynniki te różnią się poszczególnych osób. Czynniki takie mają pewnego rodzaju podstawę fizjologiczną.
Nikt nie może przyjąć czynników fizjologicznych za wyjaśnienie rozwiniętych wzorów reakcji stanowiących większą część osobowości, mogą one jednak częściowo określać zdolności psychologiczne jednostki. Nie ma sposobu, który pozwalałby na analizowanie zdolności psychicznych jednostki w stanie czystym. Możemy tylko oceniać je na podstawie jawnych manifestacji, na które zawsze wywiera wpływ przeszłe doświadczenie. Nie możemy nigdy powiedzieć, w jaki sposób jednostka zawdzięcza swój poziom inteligencji dziedziczności, a jakim warunkom zewnętrznym. Jeśli uznamy, że zdolności psychiczne mają podstawę fizjologiczną, wydaje się wysoce prawdopodobne, że przynajmniej niektóre z wchodzących w grę czynników fizjologicznych są określone przez dziedzictwo. Równocześnie posiadane przez nas świadectwa, dotyczące występowania różnych poziomów zdolności psychicznych, zdają się wskazywać na to, że nie są one dziedziczne bezpośrednio. Czynniki fizjologiczne, które tłumaczą określony poziom zdolności, są rezultatem pewnych złożonych kombinacji genów, w procesie dziedziczenia kombinacje te nie są przekazywane jako całości.
Czynniki dziedziczne, w niektórych przypadkach wywierają wpływ na podstawowy typ osobowości danego społeczeństwa. Członkowie danego społeczeństwa zazwyczaj zawierają związek małżeński pomiędzy sobą. Jeśli społeczeństwo przez długi okres czasu trwa w izolacji, jego członkowie będą mieli w znacznym stopniu takie same cechy dziedziczne. Długość czasu niezbędnego dla stwarzania takich warunków zależy od rozmiarów grupy początkowej, od homogeniczności przodków tej grupy. Im liczniejsza jest grupa pierwotna oraz im bardziej heterogeniczne jest jej pochodzenie, tym dłuższy czas potrzebny na ustanowienie homogenicznej dziedziczności jej potomków. Jeśli geny niezbędne do wytworzenia określonej kombinacji występują u większości członków, szanse pojawienia się tej kombinacji u potomków wzrastają. Istnieje możliwość, że mała w pełni odizolowana populacja będzie zawierała znaczną proporcję jednostek posiadających określony poziom pewnych zdolności psychicznych. Należy jednak pamiętać, że w społeczeństwach istnieje znaczna skala odmienności indywidualnych, tak, że najbardziej tępy członek inteligenckiej grupy, może być o wiele głupszy niż najbardziej inteligentny członek głupiej grupy. Typ osobowości podstawowej jakiegoś społeczeństwa jest sprawą przeciętnych, te przeciętne zaś mogą być różne dla rozmaitych społeczeństw w rezultacie czynników dziedziczności.
Możliwości dziedzicznego uwarunkowania różnic norm psychicznych w rozmaitych społeczeństwach:
istnieją wyraźne różnice dziedziczonych zdolności w większości społeczeństw
nie istnieją wyraźne różnice dziedziczonych zdolności w większości społeczeństw.
Członkowie społeczeństw cywilizowanych, są tak heterogeniczni z punktu widzenia dziedziczności, że wszelkie fizjologiczne wyjaśnienia obserwowanych różnic norm psychologicznych w takich społeczeństwach są raczej nie do utrzymania. Jako pierwsi do takich wniosków doszli antropologowie amerykańscy, a zwłaszcza F. Boas.
Kształtowanie osobowości- najważniejszymi czynnikami środowiska występującymi w tym procesie są ludzie oraz rzeczy. Zachowania członków jakiegokolwiek społeczeństwa, a także formy większości przedmiotów, którymi się posługują, są w znacznym stopniu stereotypowe i mogą być opisywane w terminach wzorów kulturowych. Rozwój jednostki kształtowany jest przez kulturę, czyli przez doświadczenia, jakie jednostka wynosi ze swych kontaktów ze stereotypami.
Wpływ kultury na rozwój osobowość dziecka- mogą to być wpływy, które biorą początek z kulturowo wzorowanego zachowania innych jednostek w stosunku do dziecka. Zaczynają działać od chwili urodzin i mają podstawowe znaczenie w okresie dzieciństwa. Występują także wpływy, które mają swe źródła w obserwowaniu przez jednostkę lub uczeniu się wzorów zachowania charakterystycznych dla społeczeństwa. Wiele z tych wzorów nie oddziałuje na jednostkę bezpośrednio lecz dostarcza jej modeli dla rozwinięcia swych własnych reakcji nawykowych w różnych sytuacjach. Oddziaływanie tych wpływów trwa przez całe życie. Kulturowo wzorowane zachowanie skierowane do dziecka może mu służyć jako model dla rozwoju niektórych własnych wzorów zachowania. Czynnik ten zaczyna działać, gdy tylko dziecko staje się dostatecznie dojrzałe, by obserwować i zapamiętywać, co robią inni ludzie. Kiedy jako osobnik dorosły staje wobec niezliczonej liczby problemów związanych z wychowaniem własnych dzieci, po wskazówki sięga do swej pamięci z okresu dzieciństwa. Aspekt wzorów wychowywania dzieci ma uboczne znaczenie, gdy idzie o wpływ takich wzorów na formowanie osobowości, co najwyżej zabezpiecza to, że dzieci urodzone w jakimś określonym społeczeństwie będą z pokolenia na pokolenie wychowywane w bardzo podobny sposób. Pierwsze kilka lat w życiu jednostki ma decydujące znaczenie dla ustalenia wysoce generalizowanych systemów wartości- postawy, stanowiących głębsze warstwy osobowości. Systemów społeczeństwach, w których wzory kulturowe nakazują dziecku absolutne posłuszeństwo wobec rodziców jako warunek wstępny otrzymania nagród jakiegokolwiek rodzaju, normalny osobnik dorosły będzie wykazywał tendencje do uległości, zależności i braku inicjatywy. Jego pierwszą reakcją na nową sytuację będzie poszukiwanie jakiegoś autorytetu udzielającego wsparcia i wskazującego kierunek postępowania. Istnieje wiele społeczeństw, których wzory wychowania dzieci są tak skuteczne w wytwarzaniu tego typu osobowości, że zostały rozwinięte specjalne techniki kształcenia kilku wyselekcjonowanych jednostek na przywódców. Jednostki wychowane w bardzo małych grupach rodzinnych
będą skłonne koncentrować swe uczucia oraz antycypację nagród lub kar na kilku innych jednostkach. W ten sposób nawracają one podświadomie do dzieciństwa, w którym wszystkie ich satysfakcje i frustracje pochodziły od matki i ojca. W społeczeństwach, gdzie dzieci wychowywane są w środowisku rozszerzonej rodziny obejmującej wiele osób dorosłych z których każda może być źródłem nagród i kar normalna osobowość będzie przejawiła tendencje w odwrotnym kierunku. Jednostka nie jest zdolna do silnego i długotrwałego przywiązania lub nienawiści do poszczególnych osób.
W większości przypadków mamy do czynienia ze złożonymi konfiguracjami wzorów wychowania, które jako całości wytwarzają skomplikowane konfiguracje osobowości dorosłych. To tu należy poszukiwać większości różnic w typach osobowości podstawowej. W znacznie mniejszym stopniu zawdzięczamy rozmaite konfiguracje osobowości swoim genom niż swym piastunom. Kultura determinuje głębsze warstwy osobowości swych członków za pośrednictwem szczególnych technik wychowania, kształtuje także pozostałą część osobowości dostarczając modeli specyficznych reakcji. Proces uczenia się wzorów reakcji trwa przez całe życie. Gdy jednostka dojrzewa, a potem starzeje się musi stale oduczać się wzorów reakcji, które przestały być skuteczne i uczyć się wzorów nowych, bardziej odpowiadających jej aktualnemu miejscu w społeczeństwie. Kultura dostarcza modeli zmieniających się ról, zabezpiecza, że role te jako całości będą dawały się pogodzić z jego głęboko zakorzenionymi systemami wartości- postawy. Wszystkie wzory w obrębie poszczególnej kultury mają tendencje wykazywania pewnego rodzaju spójności psychologicznej. Jednostki przestrzegające wzorów nie są zmuszone do robienia czegoś, co nie dawałoby się pogodzić z głębszymi warstwami struktury ich osobowości. Nawet kiedy społeczeństwo zapożycza jakieś wzory zachowania od innego wzory te będą modyfikowane i przetwarzane, dopóki nie staną się spójne z podstawowym typem osobowości tych, którzy je zapożyczają. Kultura może zmuszać nietypową jednostkę do przestrzegania form zachowania, które są dla niej odrażające, ale jeśli takie zachowanie jest odstręczające dla większości członków społeczeństwa, to kultura musi ustąpić. Przyjmowanie nowych wzorów zachowania, które są zgodne ze generalizowanymi systemami wartości- postawy jednostki, będzie miało tendencję wzmacniania tych systemów i coraz głębszego ich utrwalania w miarę upływu czasu. Osobowość jednostki, która spędza życie w społeczeństwie o stabilnej kulturze z wiekiem będzie coraz bardziej zintegrowana. Z czasem stanie się podporą społeczeństwa. Zintegrowana osobowość sprzyja wzrostowi zadowolenia jednostki, gdyż nie czuje się zmuszona do przestrzegania wzorów jawnego zachowania, które są niezgodne z systemami wartości- postawy.
Zmiana kultury- osoba czuje się nieszczęśliwa, gdy zmusza się ją do przestrzegania wzorów jawnego zachowania, które są sprzeczne z systemami wartości- postawy. Niezadowolenie to wywołuje konieczność przystosowania się do warunków gwałtownie zmieniającej się kultury, bądź przystosowanie się do innej kultury niż ta, w której rozpoczęło się życie. Są to ludzie marginesu mający trudności ze zjawiskiem akuluryzacji. Wszelkie ustalone systemy wartości- postawy takich jednostek, pozbawione wzmacniania czerpanego ze stałego wyrażania w jawnym zachowaniu, słabną i są zagłuszane. Rzadko jednak są całkowicie eliminowane bądź zastępowane przez nowe systemy zgodnie ze środowiskiem społecznym, w który jednostka musi działać. Akulurowana jednostka musi nauczyć się działać, a nawet myśleć w terminach kultury swego nowego społeczeństwa, nie może jednak nauczyć się odczuwać w tych terminach. W każdym momencie, gdy musi podjąć decyzję czuje się zdana na łaskę losu bez steru, bez stałych punktów odniesienia.
Normy osobowości- różnią się dla rozmaitych społeczeństw, mogą być wyjaśnione na podstawie różnych doświadczeń, jakie członkowie takich społeczeństw nabywają w wyniku kontaktów ze swymi kulturami.
Kultura- należy rozpatrywać ją jako dominujący czynnik w ustalaniu typów osobowości podstawowej dla różnych społeczeństw, a także w ustalaniu szeregów osobowości statusowych charakterystycznych dla każdego społeczeństwa. Obejmuje także fizjologicznie zdeterminowane zdolności jednostki oraz jej stosunki z innymi osobami. We wszystkich społeczeństwach osobowości normalnych jednostek, które przyczyniają się do tego, że społeczeństwo funkcjonuje w swój zwykły sposób mogą być wyjaśnione w terminach kulturowych, we wszystkich społeczeństwach występują jednostki nietypowe, których osobowości nie mieszczą się w normalnej skali zróżnicowań danego społeczeństwa. Wynikać to może z przeżytych doświadczeń, z wpływów środowiska.