Broń drzewcowa jest trzecim z typów broni białej - obok broni siecznej i obuchowej. Używana zarówno przez piechotę jak i kawalerię od czasów starożytnych do niemal nam współczesnych. Jej główną cechą charakterystyczną jest osadzenie żeleźca na drzewcu długości dorosłego człowieka lub większym.
Zachowując ten podział często ten sam typ broni może należeć do broni drzewcowej jak i obuchowej - właśnie w zależności od długości rękojeści. Jest to jednak podział funkcjonalnie poprawny - walka korbaczem o długości drzewca przekraczającej 2 metry z pewnością różni się od walki kiścieniem o długości rękojeści około 50 cm - choć obie te bronie są spokrewnione (są odmianami cepa bojowego), a ich nazw często używa sie zamiennie.

Na końcu drzewca broni drzewcowej osadzone jest żeleźce, przeznaczone zazwyczaj do kłucia czasem również do cięcia.

Do broni drzewcowej zalicza się zarówno służące do walki wręcz włócznie, rohatyny, lance, jak i miotane oszczepy, dziryty oraz służące do kłucia piki, szydła czy kopie - no i oczywiście uniwersalna w tych trzech rolach, dobrze nam znana kosa bojowa.

BUDOWA BRONI DRZEWCOWEJ

Rysunek po lewej przedstawia ogólną budowę broni drzewcowej. Kolejno:

1. grot 2. drzewce 3. temblak 4. uchwyt 5. strzemiączko 6 . tylec 7. tarczka (kopia) 8. przewężony uchwyt (kopia)

Część z opisanych elementów jest charakterystyczna tylko dla broni drzewcowej używanej wyłącznie przez konnicę (tarczka, strzemiączko - występujące np. w kopii).
Rysunek poniżej opisuje części składowe żeleźców różnych typów. Trzy pierwsze to groty broni kłującej, dwa kolejne stanowią połączenie różnych elementów broni białych - zarówno kłujących jak i siecznych. Te części to:

1 liść 2 żeberko 3 tuleja 4 skrzydełko 5 grot 6 poprzeczka 7 wąs 8 topór 9 hak 10 chwast 11 drzewce 12 kolec

Groty przedstawione na rysunku powyżej, posiadają różną, zależną od zastosowania konstrukcję. Pierwszy jest typowym prostym grotem kłującym w formie liścia, drugi oraz trzeci posiadają już części nie pozwalające na zbyt głęboką penetrację po zadanym ciosie, chroniąc tym samym przed wyrwaniem broni. Trzeci z grotów dodatkowo zaopatrzony jest w wąs wzmacniający jego osadzenie na drzewcu.
Czwarty rysunek przedstawia halabardę - słynną broń piechoty szwajcarskiej, będącą połączeniem broni obuchowej (topór) z kłująco-sieczną (szeroki grot)-choć najczęściej halabardy bojowe miały grot kłujący. Piąty rysunek przedstawia gizarmę - to zachodnioeuropejska broń, wywodząca się prawdopodobnie od francuskiego narzędzia do trzebienia krzaków - za jej polski odpowiednik można uznać rohatynę.

Kolejny rysunek (poniżej) przedstawia odmiany plebejskiej (i chłopskiej) broni drzewcowej - są to kolejno kosa bojowa z wyszczególnionymi metalowymi okuciami (1) wzmacniającymi mocowanie, sierp bojowy, widły bojowe z ostrymi zębami (2) odstającymi od poprzecznej do drzewca sztabki jak w młocie lucereńskim, morgenstern - czyli "po swojsku" gwiazda zaranna - forma maczugi, jej nazwa często przypisywana jest również odmianie kiścienia. Za morgensternem przedstawiono korbacz.
Ostatni rysunek przedstawia cep bojowy. Jego części to: 3- wzmocniony ostrymi okuciami bijak, 4-metalowe ogniwa zwane cepigami, 5- cepisko, wykonane najczęściej z dębu, zwane również dzierżakiem.

Na rysunku poniżej jako pierwsza pokazana została partyzana, która w okresie swej największej świetności na zachodzie Europy wyparła halabardę, następna jest glewia - używana już w XII wieku we Włoszech, rozpowszechniona w Europie w XIV wieku - grot o formie jednosiecznego noża, później uzupełniony o kłujące pionowe kolce widoczne na rysunku. Drzewce glewii miało długość od 2 do 2,5 metra. Od XVI wieku glewia stała się bronią paradną ( zresztą to samo spotkało w końcowym okresie ich rozwoju halabardę i partyzanę ). Broń podobna do glewii wykształciła się w Japonii - była to naginata.
Ostatni pokazany jest berdysz - broń szczególnie znana wojskom polskim z walk z Moskwą, aczkolwiek w Europie używana już od XIV wieku. Jest to broń w postaci olbrzymiego topora bojowego na stylisku o długości przekraczającej 150 cm, a więc kolejna broń na pograniczu dwóch klas - broni drzewcowych i obuchowych.

Włócznia to broń drzewcowa, kolna, której grot jest osadzony na drzewcu o długości nie przekraczającej 2 m. Służyła do walki wręcz, można było nią zadawać pchnięcia we wszystkich kierunkach. Używana była przez cały okres średniowiecza, zarówno jako broń bojowa (zaczęła tracić znaczenie na polu walki w II poł.
XIV - XV wieku) jak również myśliwska.

Rohatyna - odmiana włóczni z grotem zaopatrzonym w hak. Stosowana jako broń myśliwska i bojowa na Litwie oraz Ukrainie, w Polsce szeroko stosowana od XVI w., uważana za praformę polskiej lancy kawaleryjskiej. Długość nie przekraczała 2 m.

Lanca to lekka broń drzewcowa jazdy polskiej od końca XVIII w. do 1939 roku. Wywodziła się z rohatyny używanej w XVII i XVIII w. przez chorągwie pancerne. W okresie wojen napoleońskich zdobyła wielką popularność. Posługujący sie nią Polacy nazywani byli "diabelską jazdą". Wtedy też zaczęły powstawać liczne odmiany narodowe.

Lanca polska miała długość 2,65-2,77 m, drzewce wykonane było z jesionu, stalowy grot i okucie tylca, pod grotem zazwyczaj umieszczano proporzec.
Lanca ze względu na swoje optymalne rozmiary pozwalała nie tylko na kłucie, ale również na walkę wręcz - nazywaną "robieniem lancą".

Oszczep to broń drzewcowa przeznaczona głównie do rzucania. Jego grot był zatem znacznie mniejszy niż w służącej do walki wręcz włóczni, a drzewce krótsze. Groty oszczepów bojowych często wyposażone były w zadziory.
Wraz z rozwojem broni strzelczej i palnej nastąpiło zniknięcie oszczepów z pola walki. Właściwie rację bytu miały jeszcze tylko używane przez obrońców przy oblężeniach twierdz.

Dziryt to broń pochodzenia wschodniego. Używany był również Polsce, na Węgrzech i Rusi. Służył do miotania i walki wręcz. Najczęściej występujące dziryty miały około 15 cm długości czworograniasty w przekroju grot, drzewce o długości od 70 do 90 mc. Na tylcu znajdowało się metalowe okucie lub nawet metalowe pióro - statecznik. Dobrze wyważony dziryt pozwalał na celny rzut do kilkudziesięciu metrów. Zwykle dwa lub trzy dziryty noszone były w kołczanie.

Pika to broń drzewcowa o niewielkim stalowym grocie i długim drzewcu. Królowała na polu walki w XVI w., choć używana była już wcześniej, zarówno przez piechotę jak i jazdę.
Pikinierzy z XVI w. posługiwali się pikami o długości ponad 5 m, grot miał długość około 5-10 cm i kształt liściasty lub wieloboczny, poniżej grota znajdowały się wąsy. Drzewce wykonywano zazwyczaj z jesionu, jego przekrój był okrągły. Punkt ciężkości takiej piki znajdował się około 130 cm od tylca, a drzewce w tym miejscu owinięte było rzemieniem. Pikinierzy formowali czworoboki (nawet do 10 tysięcy ludzi) zwane też bataliami, W obronie wbijano piki w ziemię - taki "jeż" mógł odpierać ataki każdej ówczesnej jazdy (ta epoka to właśnie koniec dominacji rycerskiej ciężkiej jazdy na polu walki) jak i piechoty. Jednocześnie była to również formacja ofensywna - siła uderzenia głęboko uformowanej batalii była potężna, pierwsze szeregi zazwyczaj ginęły pod naporem następnych. Tę formę walki doprowadzili do perfekcji niemieccy najemni Lancknechci. Oni to właśnie wraz ze swoimi pikami wyparli z pola walki niepokonaną przez wieki piechotę szwajcarską walczącą głównie halabardami (choć pik używali również, ale walczyli w rozproszeniu a nie w zwartym czworoboku).

Szydło to broń drzewcowa piechoty. Charakteryzuje się bardzo długim, iglastym, czworogrannym grotem (około 1 m). Poniżej grotu znajduje się tarczka chroniąca dłoń przy szerokim uchwyceniu drzewca. Broń ta była szczególnie rozpowszechniona w XV w.

Kopia to broń ciężkiej jazdy o krótkim i masywnym grocie (w przekroju trój- lub czworokątny) i długim drzewcu. Kopie z XI w. niewiele różniły sie od włóczni czy pik, w miarę rozwoju uzbrojenia ochronnego drzewce stawało się coraz grubsze i dłuższe (do 4 m). Węższy uchwyt został wyposażony w tarczkę (bądź kulę) dla ochrony dłoni trzymającej kopię, a także aby zapobiec jej ześlizgnięciu się w momencie uderzenia. W XV w. drzewce kopii żłobkowano, a nawet składano z dwóch wydrążonych połówek, by zmniejszyć ciężar. Do napierśnika zbroi zaczęto mocować z prawej strony wspornik na kopię, przy składaniu się do ataku opierano kopię również o wycięcie w tarczy. Rysunek poniżej przedstawia kopię oraz grot kopii znaleziony w Gdańsku.

Kosa bojowa to plebejska broń drzewcowa, powstała przez osadzenie żeleźcca kosy rolniczej na sztorc na długim drzewcu. Na kosy bojowe przerabiano również ostrza noży do cięcia sieczki - wówczas zaostrzony uchwyt noża tworzył ostry grot.
Kosa bojowa szczególnie wpisana jest w historię Polski i naszej wojskowości. Od insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku kosy były używane w każdym powstaniu narodowym, w każdym niepodległościowym zrywie. We wprawnych rękach była to bardzo groźna broń sieczno - kłująca. Konstrukcyjnie kosa przypomina glewię i była zapewne jej prototypem.

1

---