oStanisław Trembecki: Pisma wszystkie
oprac. Państwowy Instytut Wydawniczy - Jan Kot
1. Stanisław Trembecki - życie i twórczość:
* urodził się w 1739 r. w Jastrzębnikach koło Sandomierza (niektóre źródła podają, że urodził się w 1737 r.!), pochodził z małopolskiej linii dawnego, niezbyt zamożnego rodu szlacheckiego;
* w latach 1753 - 1757 uczęszczał w Krakowie do Szkół Nowodworskich, jednakże naukę
w tejże szkole przerwał i przez jakiś czas zajmował się majątkiem ze swoimi rodzicami;
* w 1965 r., tuż przed śmiercią swojego ojca, Trembecki wyruszył w dłuższą podróż do Paryża;
* po powrocie do kraju, w 1769 r., rozpoczął działalność polityczną i podjął się dyplomatycznej misji na dworze francuskim, zleconej przez przywódców konfederacji barskiej;
* w 1772 r. podjął się ryzykownego zadania pośredniczenia między Stanisławem Augustem
i konfederatami;
* w 1773 r. za swe wcześniejsze zasługi został mianowany królewskim szambelanem;
* uzyskał stałą protekcję i mecenasowską opiekę u Stanisława Augusta, który przychylnym okiem spojrzał na jego utwory poetyckie publikowane od 1773 w Zabawach Przyjemnych
i Pożytecznych (to tu znalazła się alegoryczna bajka Opuchły poświęcona pierwszemu rozbiorowi Polski, a także interesujący pod względem artystycznym wiersz do Adama Naruszewicza Do NN);
* król, doceniwszy talent Trembeckiego, zdecydował się na wykorzystanie jego poetyckich umiejętności do popularyzacji programu reform i własnych planów politycznych; wypłacał poecie stałą pensję, udzielał dodatkowych, wysokich gratyfikacji, a także spłacał ogromne długi poety (najczęściej karciane);
* w 1795 r. Trembecki wraz ze Stanisławem Augustem Poniatowskim wyruszył na wygnanie do Grodna, a później do Petersburga, gdzie towarzyszył mu, aż do śmierci w 1798 r.;
* od 1802 r. do 1804 r. przebywał w Granowie, korzystając z gościnności Adama Jerzego Czartoryskiego, który przejął wszystkie długi poety;
* ok. 1804 r. na zaproszenie Stanisława Szczęsnego Potockiego przeniósł się do jego majątku w Tulczynie na Ukrainie, gdzie pozostał do końca życia (1812 r.); to w Tulczynie powstało jego ostatnie dzieło, poemat opisowy Sofijówka (druk całości - 1806 r.).
* twórczość:
- Trembecki był jednym z najwybitniejszych poetów klasycystycznych i osiągnął znakomite efekty artystyczne w wierszach zbliżonych do dworskiego rokoka;
- początkowo czerpał inspiracje z dorobku Adama Naruszewicza, ale później wypracował własny warsztat twórczy, który cechował plastyczny język oraz mistrzowska, ekspresywna stylistyka i zróżnicowanie form wiersza;
- w okolicznościowym utworze Na dzień siódmy września albo rocznicy elegii, opublikowanym w 1773 r., polemizował z uczestnikami konfederacji barskiej, którzy obarczyli króla winą za tragedię pierwszego rozbioru;
- teksty zawarte w cyklu Bajki niektóre Ezopa w guście La Fontaine'a ile możności tłomaczone, wydane w 1776 r., uznawane są za arcydzieła polskiej bajki narracyjnej;
- wiersze polityczne: Gość w Heilsbergu (1784 r.), Do moich współziomków (1789 r.), List do posłów powracających z Grodna (1793 r.);
- Trembecki był zwolennikiem oświeceniowego racjonalizmu i deizmu, niejednokrotnie dawał też wyraz postawie libertyńskiej, co zawarł m.in. w Odzie nie do druku;
- ważne miejsce w dorobku Trembeckiego zajmują opisowe wiersze i poematy mistrzowsko realizujące wyznaczniki klasycystycznego stylu, np. w Powązkach (1774 r.) zajął się opisem podwarszawskiej posiadłości księżnej Izabeli Czartoryskiej, a w Polance (1779 r.) zawarł pochwałę szlachetnej decyzji bratanka króla, który oczynszował chłopów w swych dobrach;
- ostatnim poematem Trembeckiego była Sofijówka (1806 r.);
- dopełnieniem oryginalnej twórczości Trembeckiego były przekłady: parafrazował bajki La Fontaine'a, przetłumaczył tragedię Woltera Sierota chiński (1806) oraz komedię płaczliwą Syn marnotrwany (1779), tłumaczył teksty Wergiliusza i Horacego, a także twórców starożytnych, m.in. Tassa, Szekspira, Metastasia.
2. Bajki:
a) Opuchły (pierwsza bajka Trembeckiego ukazała się na łamach pierwszego w Polsce czasopisma literackiego Zabawy Przyjemne i Pożyteczne w roku 1773):
Nie żal uczyć się kopę lat, by być la Fontaine'm przy winie, teraz sam Trembecki będzie nam bzdurzył. Trembecki opowiada o człowieku zamożnym, który oddał się rozpuście, prywacie, zabawom, bardzo przytył i zaszkodziło to jego zdrowiu. Przyjaciele i sąsiedzi zaczęli okradać Sotmasa, aż został mu tylko jeden przyjaciel, który radził mu udać się do lekarza. Lekarz - Machaon przyszedłszy do Sotmasa, wyleczył go, wypompowując z niego puchlinę. Złodzieje, który okradli Sotmasa, zaczęli kłócić się do dobra, które do niego należały, aż sam właściciel je odzyskał. Morał: bez pomocy nietrudno opierać się mocom, a częstokroć się udławi, kto takomo chwyta.
* Satyryczno-alegoryczna opowieść odnosi się do historii państwa polskiego. W osobie gospodarza można doszukiwać się cech rozpuszczonej szlachty, przyjacielem jest zapewne -bliski Trembeckiemu - Stanisław August. Zaletą bajki jest zapewne fakt, że oprócz wniosków wysuniętych jasno przez autora, czytelnik może sam dojść do pewnych prawd.
b) Pszczoły:
Pszczoły rządziły w ulu na kształt Rzeczypospolitej, robiły miód i panowała powszechna zgoda. Jedna z pszczół chciała zaszkodzić, ale spotyka ją zasłużona kara i ginie. Król pszczół zwołał więc naradę starszych obywateli i rzekł: Róbcie miód, bo wam z tego błogo, lecz nie kąsajcie nikogo, żeby was to nie zgubiło, zatrudniajcie się pracą, będzie mi to miło.
* Trembecki w tej bajcie również zawarł aluzje do świata ówczesnej polityki, przeciwstawiając się krytyce programu Stanisława Augusta.
! Bajki Jeleń przyglądający się, Wilk i baranek, Pielgrzym i osieł, Koń i wilk, Pani
i dziewki, Lis kusy, Lew i mucha oraz Myszka, kot i kogut zostały ogłoszone w Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych bez nazwiska autora. Bajki te stanowią zbiór Bajki niektóre Ezopa w guście La Fontaine'a ile możności tłomaczone (ukazały się w roku 1776).
W samym już tytule zbioru, autor przyznaje się do czerpania wzorów z twórczości Francuza. Łączą ich zarówno poglądy na sposób pisania, jak i poglądy na życie. Bajki La Fontaine'a cieszyły się wówczas w Polsce wielką popularnością.
c) Jeleń przyglądający się:
Jeleń brzydził się swymi nogami, a upodobał sobie swoje rogi, ale to nogi pomogły mu uciec przed psiarnią. Morał: nie to co piękne przynosi pożytek (Kto kocha w rzec piękność i zysków się wstydzi, częstokroć się takimi pięknościami zgubi).
d) Wilk i baranek (z La Fontaine'a):
Wilk przyszedł do baranka, który pił wodę i chciał go wygonić, mówiąc, że ten czyni mu szkody. Baranek bronił się, mówiąc, że nie może gdzie indziej pić, a innych szkód nie robi. Wilk odpowiedział barankowi, że już od roku szarpie jego honor razem z psami i pasterzem. Baranek powiedział, że on na pewno nie czyni mu szkód, bo w zeszłym roku nie było go jeszcze na świecie. Wilk stwierdza, że nie ważne, kto - jego brat, ojciec czy ktokolwiek, ale musi się zemścić i zjada baranka. Morał: Racyja mocniejszego zawżdy lepsza bywa.
e) Pielgrzym i osieł (z La Fontaine'a):
Osioł nie chce uciekać z pielgrzymem przed rozbójnikiem, który nadciąga z lasu, bo jest mu obojętne, czy ktoś go weźmie, czy kupi, bo i tak będzie musiał robić za dwóch. Morał: czasem jeździec jest głupszy od bydlęcia, na którym siada.
f) Koń i wilk (z La Fontaine'a):
Wilk na wiosnę chciał upolować konia pasącego się na polu. Wymyślił, że zakradnie się niby po zioła i udając medyka chciał zaatakować konia. Mądry koń powiedział, że ma wrzód na kopycie, chcąc, żeby wilk go opatrzył. Gdy wilk chciał niby opatrzyć kopyto konia, zakradał się do brzucha konia. Wówczas koń z całej siły kopnął wilka. Morał: Wilk ma nauczkę - chciał się bawić w zielnika, będąc rzeźnikiem.
g) Pani i dziewki (z La Fontaine'a):
Dwie dziewki: Magdeczka i Kachna pracowały u staruszki w Warszawie jako tkaczki. Były one bardzo wykorzystywane przez panią, musiały pracować całymi dniami i nocami. Pewnego ranka, gdy zasnęły, kogut pianiem obudził panią, a ta zagoniła znów dziewczęta do pracy. Dziewki w złości zdeptały koguta, uważały bowiem, że wówczas będą mogły więcej spać i odpoczywać. Jednakże brak koguta sprawił, że pani, nie odróżniając dnia od nocy, kazała dziewkom pracować jeszcze więcej.
h) Lis kusy (z La Fontaine'a):
Pewnego razu cwanemu lisowi pułapka na lisy ucięła ogon. Poszedł więc na lisie zebranie
i radził innym, aby odtąd lisy nie nosiły ogonów, bo według niego jest to niepotrzebne. Gdy wyszło na jaw, że mowa lisa spowodowana jest brakiem ogona u niego, inne lisy wyśmiały go, mówiąc, że one noszą ogony, by zasłaniać swoje tyły.
i) Lew i mucha (z La Fontaine'a):
Lew gardzi muchą. Ta pragnie mu dokuczyć. Gdy w końcu jej się to udaje i wlatuje nawet lwu do nosa, sama dumna wpada w pajęczą sieć. Morał: można zrobić bardzo dużo a polec na małej rzeczy, słaby z pozoru może nam zaszkodzić (temu komu zdarzyło się przepłynąć morze, może na Dunaju zginąć, a czasem nieprzyjaciel, co się słabym zdaje, może sam wiele dokuczyć).
j) Myszka, kot i kogut:
Myszka poznała na polu koguta i kota. Sądząc po minie i wyglądzie koguta uznała, że jest on niebezpieczny, natomiast kota uznała za przyjaciela. Chciała się z nim zapoznać, ale kogut ją odstraszył. Miała mu to za złe. Dopiero matka myszki wytłumaczyła jej, że kot to ich zguba. Morał: pozory mylą (Nie sądź nikogo po minie, bo się w sądzeniu poszkapisz).
g) Gołąbki (z La Fontaine'a):
Samiczka gołębia, ciekawa świata, opuszcza swojego brata i nie słucha jego przestrogi. Spotyka ją burza, wpada do pułapki, z której udaje jej się uciec. Udaje się jej także uniknąć śmierci z rąk kani, którą w porę złapał w swe szpony orlik. Chłop rzuca w samiczkę kamieniem, myśląc, że zniszczy mu zboże. Samiczka zmęczona i głodna wraca do domu. Morał: cały świat można zwiedzić, wszystko można znaleźć i przeżyć, ale najpiękniejsze chwile spędza się z bliskimi, kochanymi ludźmi.
3. Kąpiel:
Kąpiel staje się sytuacją służącą do obrazowego przedstawienia żartu. Autor jest przekonany, że w wannie pełnej wody będzie niebawem kąpać się osoba piękniejsza niż Diana. Autor zapewne chciałby oglądać wdzięki tejże osoby. Przyznaje też, że nie bałby się wtedy nawet losy Akteona (według mitologii greckiej Akteon podpatrzył Artemidę i jej nimfy w kąpieli, za co został przez nią zamieniony w jelenia, a wówczas rozszarpały go własne psy). Poeta zazdrości wodzie, u której niebawem będzie się kąpać niewiasta (wodo, gdybyś miała czucie…).
4. Do generałowej Wittowej:
Generałowa właśnie przejeżdża przez Warszawę do wód. Przyjazd do Kamieńca generałowej Zofii jest tu przyrównany do historii wojny trojańskiej - za nią upomniałyby się tysiące żołnierzy. Autor jest przekonany, że Zofia jest niczym bogini - wszyscy bohaterowie antycznego świata winni złożyć jej hołd. Dlatego też poeta zastanawia się, dlaczego dama porzuca wygody i salony Warszawy. Poeta życzy damie udanej podróży, szczęśliwego dotarcia na miejsce. Wszystkie narody będą zapewne, za jej sprawą, czcić Filo+Sofiję.
5. Do Wojciecha Miera:
Mier właśnie przebywa na wsi, co staje się przedmiotem żartu autora. Tutaj cieszy się widokami, spokojem krajobrazow, faktami, że może przebywać na łonie natury. Może tutaj cieszyć się z polowań, przebywania wśród leśnych rusałek. Poeta opisuje uroki wsi, których zaznaje jego przyjaciel (Tam lud niewinny, szczery, rzetelny, / Tam radość mieszka i czułość żywa / Do wsi zrodzony każdy śmiertelny!). Trembecki żartuje sobie, że bogacz tęskni do pola i w ten sposób przemałpia dzieła natury. Poeta radzi jednak Mierowi, aby wraz z nastaniem późnej jesieni powrócił do Warszawy albo saniami, albo balonem.
6. Sofijówka:
Sofijówka powstała ok. 1804-1806 r. W maju 1806 r. poemat ukazał się drukiem w Dzienniku Wileńskim.
Sofijówka jest opisem parku, który Szczęsny Potocki założył swej żonie - Zofii Wittowej. Potocki nazywa ogród na jej cześć „Zofiówką” (według Lucjana Siemieńskiego, Trembecki, w trakcie odwiedzin w Tulczynie, musiał być oprowadzany przez Szczęsnego i jego żonę
w asyście dworzan po nieukończonym jeszcze ogrodzie zaprojektowanym przez Ludwika Metzella w pobliżu Tulczyna i Humania, nad rzeką Kamionką). Ogród ten był fantazją pośród stepów, łączącą piękność natury z wytworami sztuki. Był poniekąd abstrakcją, oderwany był bowiem zamkniętą całością od pałacu i dworu. W swej budowie wykorzystywał elementy francuskie, angielskie, sielankowe i sentymentalne. Posiadał cechy pejzażowe. Ogród nie był dokończony, gdy Stanisław Trembecki zaczął go opisywać.
Sofijówka opisuje kilka szczegółów o krainie, jej przeszłości i o jej stanie obecnym. Wymienia zasługi Szczęsnego Potockiego (możemy tu dostrzec tendencję panegiryczną), wyjaśnia przyczynę powstania ogrodu i jego nazwy. Po takim wstępie przechodzi poeta do opisu. Zwraca uwagę na arcydzieła sztuki ogrodowej, potem wiedzie czytelnika do niskiej groty Łokietka - jedynej przedstawicielki polskości w parku. Pokost pseudoklasycystyczny powoduje w ogrodzie charakter międzynarodowy. Blisko groty Łokietka znajdowała się grota szczęśliwości, która zwała się Kalipso.
Cały ogród powstał z typowego ukraińskiego jaru. Poeta wymienia jedną ze skał, bardziej urwistą, nazywając ją Leukacie podobną i czyni ją sposobną do miejsca samobójstw
z miłości.
W ogrodzie znajduje się sala z dębowych drew, za którą znajdują się nagrobki trojga zmarłych dzieci Szczęsnego i Zofii. Jedną część ogrodu od drugiej oddziela wodą, przez którą można przejść po mostach. Nieopodal znajduje się grota Tetidion, stworzona z wodospadu
i skalnego podłoża (w tym miejscu pojawia się w Sofijówce epizod o Peteusie i Tetydzie).
Sofijówka, mająca tak mało znaczącą treść, nazwana przewodnikiem podróży po pięknym ogrodzie, ma ogromną wartość, polegającą na wytwornym stylu i doskonałym wierszu.
W utworze możemy dostrzec zatem: wytworny i obrazowy styl wypowiedzi, niezliczone ozdobne epitety, archaizmy, gwarę, wyrażenia słownikowe.
Adam Mickiewicz uważał Sofijówkę za arcydzieło. Sam Trembecki, jako poeta przedmiotowy i realista, nie przeinaczał świata, wprowadzając jedynie do Sofijówki bogatą rozmaitość kształtów, obfitość środków wyrazowych oraz plastyczny i konkretny styl.
Budowa utworu:
- poemat opisowy, jednakże opisów znajdujemy stosunkowo niewiele (ok. 16%); jest to opis miejsca konkretnego,
- interpretacja ogrodu jako system znaków kulturowych (ukazanie duszy ogrodu),
- kompozycja utworu początkowo chwalona, później mocno krytykowana (uznana za prostą, ale bez podania argumentów),
- koncepcja narratora: nie jest on bezstronny i wszechwiedzący, jest zwykłym przechodniem, utożsamianym z ogrodnikiem Janem Nepomucentem Czyżewiczem (Trembecki przypisał mu żartobliwie autorstwo Sofiówki; narracja - spacer po ogrodzie, zatrzymywanie się
w miejscach ważnych, refleksje, spotkanie w trakcie przechadzki różnych postaci,
- wcześniej taki typ utworu nazywany był poematem dydaktycznym, gdyż zawierał elementy naukowe (np. Ziemiaństwo polskie Kajetana Koźmiana),
- z Sofiówką łączą się dwa skandale: polityczny (orientacja prorosyjska) i obyczajowy (Zofia była postacią kontrowersyjną, kobietą rozwiązłą),
- Sofiówka jest najmniej panegirycznym utworem Trembeckiego (przyczyniła się do tego niechlubna sława Szczęsnego Potockiego, który uważany był za zdrajcę, a także to, że Zofia Potocka z pochodzenia była Greczynką, która w Konstantynopolu była nałożnicą posła, następnie miała być podsunięta Stanisławowi Augustowi, później wzięła ślub z majorem Witem, a następnie ze Szczęsnym Potockim [w czasie, gdy powstała Sofiówka posądzano ją
o romans ze swoim pasierbem]),
- elementy panegiryczne w utworze:
a) ogród,
b) ziemia ukraińska,
c) Szczęsny Potocki i jego rodzina (panegiryk poświęcony Potockiemu na początku, porównanie go do dębu, wyróżnienie spośród innych; widoczny brak przesady
w komentowaniu),
d) Zofia Potocka (pochwała Zofii na końcu, wyniesienie jej do rangi bogini, madrygał, opis konwencjonalny),,
e) caryca Katarzyna II i car Aleksander (pochwała carycy Katarzyny - pochwała wyłącznie czynów, pod jej rządami kraj rozkwita, jest mądrą władczynią absolutną; pochwała cara Aleksandra - jawi się jako władca zaangażowany w życie każdej warstwy społecznej, jest władcą, który połączy Słowian w jedno państwo).
* Fragmenty te łączą się z koncepcją Ukrainy jako kraju mlekiem i miodem płynącego (odwołanie do Biblii), lecz nie jest to ziemia arkadyjska, gdyż jej ona zaburzona krwią ofiar. Pod rządami Katarzyny i Aleksandra może się odrodzić na nowo,
- Trembecki podkreśla to, co w Rosji jest zachodnie - oświeceniowe. Ukraina jest krajem, który na nowo stał się częścią Europy, gdzie będzie się rozwijała kultura i filozofia. Jest to Arkadia odnaleziona,
- Szkoła Ateńska - najważniejszy fragment 2/3 poematu. Motyw ten znany jest z rozpraw antycznych (Młodszy i Starszy Mędrzec rozmawia jak Sokrates z Epikurem). Historia zatacza koło. Filozofia materialistyczna oparta na tekstach Lukrecjusza oraz epikureizm - życie
w szczęściu, ale rozsądnie - elementy stoickie,
- wyśmianie historii Prometeusza, dominuje postawa materialistyczna,
- Sofiówka mówi o problemach rządzących światem.
1