Franciszek Zabłocki, Sarmatyzm,
oprac. Ludwik Bernacki i Tadeusz Mikulski, wyd. 3, BN I 115, 1954.
WSTĘP
Teatr i dramat za Stanisława Augusta.
teatr szkolny:
teatyni i głównie sztuki Piotra Metastazego, język łaciński (przekłady Antoniego Portalupiego), dwa razy występował w nich Stanisław August.
pijarzy i głównie dramaty francuskie (przekłady Stanisława Konarskiego), od 1744 r. sztuki Corneille'a, Racine'a, Woltera.
jezuici i komedia moralizatorska, głównie księdza Franciszka Bohomolca (ok. 25 w latach 1753-1760).
teatr Stanisława Augusta:
8 maja 1765 r. „Opernhauz” (Operalnia).
Początkowo komedia francuska, włoskie opery i balety, potem polskie: Józefa Bielawskiego „Natręci”.
Likwidacja w 1767 r.
teatr warszawski:
od 1783 r. Wojciech Bogusławski.
trupy zagraniczne:
francuskie: 1777-1778, Ludwik Montbrun (były aktor z teatru Stanisława Augusta, teraz „przedsiębiorca”); głównie sztuki Moliera, Regnarda, Destouches'a.
włoskie: opery buffa i serio, Goldoni i Metastazy.
niemieckie: głównie 1774-1775, 1781-1782, 1793; sztuki francuskie i włoskie.
Szekspir i sztuki angielskie: 1778 Francuzi: „Romeusz i Julisia”, 1781-1782 Niem-cy „Hamlet”, „Makbet” i „Król Lear”.
rosyjskie: dwie sztuki Katarzyny II „Oszust” i „Imieniny gaspazy Worczałkinoj”.
sceny prywatne: teatr w Pomarańczarni, teatr na wyspie w Lazienkach, operetki francuskie, balety.
tłumacze i naśladowcy polscy:
Bogusławski, ok. 35 (Molier, Szekspir, Leasing, opery).
Leon Pierożyński, 15 (opery i operetki).
Stanisław Trembecki („Syn marnotrawny” Woltera).
Adam książę Czartoryski (Regnard).
oryginalna twórczość polska: Bohomolec, Czartoryski, Krasicki, Wybicki, Karpiński, Niemce-wicz.
Żywot i twórczość Franciszka Zabłockiego.
1752-1821.
przebywał na dworze A. Górskiego. Od 1774 urzędnik w Komisji Edukacji Narodowej, od 1788 faktyczny sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, 1791 pracował w Wydziale Edukacyjnym Straży Praw. W trakcie obrad Sejmu Czteroletniego (1788-1792) popierał Stronnictwo Patriotyczne swymi satyrami i pamfletami. 1794 był członkiem powstania kościuszkowskiego.
po 1795 zaprzestał działalności literackiej, wyjechał do Rzymu i przyjął tam święcenia kapłańskie. Po powrocie do kraju był od 1798 proboszczem w Górze, od 1800 w Końskowoli.
tworzył od 1773 r., przekłady i naśladowania z języka łacińskiego, ody, pasterki, satyry, bajki, do 1794 r.
„Sarmatyzm”.
kłótnia dwóch rodzin szlacheckich w jednym zaścianku.
źródła: Hauteroche (Noel Le Breton, 1617-1707) „Les Noblem de Province”, 1678 r. - tekst sceny 1 i 3 z aktu I po francusku, potem po polsku.
Zabłocki wykorzystał cały przebieg akcji dramatycznej, zmiana imion, przystosowanie do pol-skich warunków, ożywienie, sarmatyzm, „żywy i jędrny, barwny i soczysty” język.
wystawiony w 1785 r.
druk Aleksander Żołkowski, 1820 r.; Franciszek Salezy Dmochowski, 1830 r.; wpływ na „Pana Tadeusza” Mickiewicza i „Zemstę” Fredry (oba 1834 r.).
Posłowie Mikulskiego.
tekst „Sarmatyzmu” to czwarta i ostateczna wersja komedii, Bernacki szukał też pozostałych.
komedia nie tylko „unaradawia źródło”, ale także szydzi z wad narodowych Polaków.
TEKST
osoby:
Marek Guronos, dumny i kłótliwy szlachcic, domator.
Ryksa, żona jego w takimże ułożeniu, nieco trunkowa.
Aniela, ich córka, panna grzeczna, mająca polor.
Agatka, Anieli służąca.
Jan Chrzciciel Żegota, takiż kłótnik i pyszny jak Guronos.
Radomir, syn Żegoty, kochający Anielę i od niej kochany.
Skarbimir, szlachcic rozsądny, dawniej trybunalczyk.
Bogumiła, siostra Skarbimira, panna grzeczna i wesoła.
Burzywoj, powinowaty przez żonę Guronosa, burda, zajazdowicz, lecz niemęż-ny.
Widymus, rejent zesłany od podkomorzego powiatowego w pomoc Skarbimirowi ku pojednaniu Guronosa i Żegoty.
Walenty, syn gajowego z części Guronosa, kochający Agatkę, mający się za ro-zumniejszego od innych, dlatego że był czas jakiś w Warszawie.
Wojciech, sługa Radomira.
Retorta, awanturnik, pijak, wieszający się przy szlachcie z okazji lekarz, z potrze-by konował.
Bartek, Matys, Sobek, Grzela, chłopi z części Guronosa.
Chłopi do Aktu IV-go z części Żegoty, mało mówiący.
miejsce: we wsi, osiadłej po większej części przez szlachtę.
AKT.
scena - Guronos i Skarbimir.
Guronos wścieka się na Żegotę.
Skarbimir próbuje go hamować.
żona Żegoty podsiadła w kościele żonę Guronosa.
Sakrbimir radzi poznać przyczyny konfliktu.
Guronos chwali się swoim rodem, chce zaatakować Żegotę.
Skarbimir: „A prawo na napastnych?”.
Guronos: „Bałamucie, te prawa! Bassateremtete!”.
scena - wchodzi Walenty.
Walenty jest zły na kogoś, dostał kijem od panny Jagi, chrześniaczki Guronosa, za urwanie kwiatów w jej ogrodzie dla ukochanej, „wybiega po sowizdr[z]alsku”.
scena - Guronos i Skarbimir.
Guronos znów zacietrzewiony - Żegota zabrał mu iure caduco jego ziemię, planuje zajazd.
Skarbimir wolałby zgodą i prawem rozwiązać problem, myśli o skutkach takiego najazdu.
Guronos „zjątrzony” wychodzi.
scena - Skarbimir sam.
„A to horda/ Tatarska te wieśniaki”, „Głupstwo same i upór”, „Serca tak pojątrzone, tak miałkie rozumy,/ Tak mało szlachetności, a tak wiele dumy!”.
scena - wchodzą Radomir i Wojciech.
Skarbimir mówi im o bezskutecznych próbach uspokojenia Guronosa.
Radomir jest zmartwiony.
scena - Radomir i Wojciech.
Wojciech wypomina Radomirowi jego zachowanie w stolicy (fircykowatość).
radomir jest zakochany w Anieli.
Wojciech: „wieśniaczka, nuż [może] dobra, lecz cielę”.
Radomir wychwala jej skromność łagodność, urodę…
Wojciech antyfeminista, przestrzega, że Guronos się wścieknie, gdy ich zdybie, „gdy bije, nie pieści”.
scena - wchodzi Agatka.
Agatka przynosi Radomirowi wiadomość od Anieli, ma go zaprowadzić na schadzkę.
Radomir daje jej pieniądze.
scena - wchodzi Walenty.
Walenty robi wymówki Agatce, że się spotyka z innymi.
Radomir występuje w jej obronie, atakuje Walentego.
Walenty broni Agatki, tchórzy i ucieka.
scena - Radomir, Agatka i Wojciech.
Agatka ma wyjść za Walentego, „Chociaż mędrszy od wielu, jeszcze głupim przecie”, zauwa-ża Burzywoja.
Radomir i Wojciech wychodzą.
scena - Burzywoj i Agatka.
Burzywoj wypytuje o zdrowie wujka, Guronosa, i ciotki, Ryksy („zasila się” kieliszkiem, a le-karz siebie szklanką i tak się nawzajem leczą), pyta o „Aniołeczkę”.
scena - wchodzą chłopi: Walenty, Bartek, Matys, Sobek i Grzela.
chłopi biją Burzywoja, który ucieka, chłopi cieszą się, że Burzywoj ich popamięta.
Agatka pyta Walentego, czy rozum stracił.
Walenty chce ją bić.
Agatka ucieka.
AKT.
scena - Aniela i Agatka.
naśmiewają się z pomyłki chłopów (zamiast obić Radomira, pobili Burzywoja).
Anieli jest trochę żał Burzywoja („kuzyn mój, wszelako”); „Nie łudzi mnie majątek lub świet-ność imienia,/ W sercu cnoty; w rozumie szukam oświecenia”, o Radomirze: „Mimo to, że mu sprzyjam, jakżem z nim nieśmiała,/ Jak się mieszam!”, martwi się waśnią między ich rodzina-mi.
scena - Aniela ucieka, wchodzą Burzywoj i Guronos.
Burzywoj skarży się, „Raz się tylkom obejrzał, ze sto było chłopów”.
Agatka: „Mniej było krwie niż pyłu”.
Burzywoj przypomina sobie, że jeden nazywał się Bartek.
Agatka się naśmiewa.
scena - wchodzi Walenty.
mimo bohaterskich starań Agatki, Walenty jest zaślepiony.
Burzywoj się miota.
Agatka uświadamia Walentemu, kogo pobił.
Agatka wstawia się u Burzywoja, żeby nie karał Walentego.
Burzywoj chce dać pozostałym napastnikom po 500 kijów.
scena - Walenty i Agatka sami.
Walenty się upewnia, czy to Burzywoja bili.
Agatka sprytnie wmawia mu, że Radomir nie uderzył Walentego, „Pozostało ci milczeć albo mówić mało/ (…) Milczenia zasłona/ Od mądrych - za lekarstwo głupim pozwolona”.
scena - wchodzi Retorta.
monolog Retorty o chorobach, pyta Agatkę o zdrowie Ryksy.
Agatka mówi o „hipokondrii” Walentego.
Walenty przerażony pyta: „Umręż z tej choroby?”.
ostatecznie Retorga zgadza się leczyć Walentego, „Wdzięczne serce nad wszystkie więcej cenię dary./ Jednak…”, 3 talary, idzie po lekarstwo.
scena - wchodzi Radomir.
Radomir opowiada Agatce, że Guronos prawie nakrył jego i Anielę, ale zdążyli uciec.
Walenty poznaje Radomira.
Agatka każe się ukryć Radomirowi.
Walenty woła na pomoc chłopów.
Agatka ucieka.
scena - Walenty sam.
przyrzeka zemstę Agatce.
scena - wchodzi Retorta.
Retorta wypytuje Walentego, pragnie go leczyć.
Walenty ucieka
scena - Retorta sam.
„Muszę go związać”.
AKT.
scena - Aniela i Agatka.
Agatka martwi się, że będzie więcej problemu z Walentym, robi Anieli wymówki, że uciekała furtką, gdzie często wielu ludzi się kręci, a nie do jamy wilczej, narzeka, że już załagodziła sprawę z Walentym, ale ten „znalazł rozum w głowie”.
Aniela martwi się, co na to wszystko zrobi matka („imość”).
scena - wbiega Ryksa, „dość podchmielona”.
Agatka informuje Ryksę, że Walenty jest „hipokondrykiem”, „Ma wszystkiego obrazy opacz-ne,/ Osobliwsze marzenia, widzenia dziwaczne”.
Ryksa oskarża Anielę o bałamuctwo, upewnia się, czy Aniela listów nie pisze (tylko do jurys-tów, do księdza plebana i do panien zakonnic), Ryksa znajduje list Anieli do Radomira.
Agatka zmyśla, że to kopia z jakiejś książki, która „wpadła do brytwanny/ i Stłuściła się”.
list jest owity włosami i podwiązką.
Aniela i Agatka wymyślają, żeby się nie zdradzić, że znajoma panna Bogumiła jest w zmowie z Radomirem.
scena - wchodzi Bogumiła.
Ryksa wypytuje Bogumiłę o listy, włosy i podwiązkę.
Aniela i Agatka cicho proszą Bogumiłę, by się przyznała.
Bogumiła udaje, że czuje się zraniona słowami Ryksy.
scena - Ryksa, Aniela i Agatka.
Aniela i Agatka wmawiają Ryksie, że Bogumiła jest winna, a Walenty szalony.
scena - wchodzi Walenty.
Ryksa: „Zbliż się głupcze”.
Walenty: „Dzieci nawet wskazują, żem głupi”.
scena - wchodzą chłopi z widłami i grabiami.
chłopi jęczą, jak bardzo są obici, obwiniają Walentego, uciekają, gdyż zbliża się Burzywoj.
scena - Ryksa, Aniela, Agatka, Burzywoj i Walenty.
Burzywoj skarży się Ryksie.
Ryska obiecuje ćwiczyć „na zabicie” winowajcę (czyli Walentego).
Walenty chce sie bronić, ale nie chce pognębić Anieli, wrzeszczy cos o diable, szatanach, chce dwór palić.
Agatka upewnia wszystkich, że Walenty jest obłąkany.
scena - wchodzą Retorta i chłopi.
Ryksa skarży się na oczy Retorcie.
chłopi są do pomocy Retorcie przy wiązaniu Walentego, Retorta chce wypędzić diabła z Wa-lentego.
scena - Aniela i Agatka same.
Aniela „ucierpiała”.
Aniela „się śmiała”.
o Retorcie, że to konawał i pijak.
Agatka decyduje się wmówić więcej rozumu Walentemu niż sam go ma.
scena - Agatka i Widymus.
Widymus (nieznajomy dla Agatki) szuka Guronosa.
AKT.
scena - Żegota, Guronos, Burzywoj, Aniela, Ryksa, Widymus i Skarbimir.
chłopi obu panów kłócą sie i biją za sceną.
Guronos i Burzywoj są szarpani przez chłopów, chcą uciekać.
wbiega żądna krwi i podchmielona Ryksa, za nią Widymus i Aniela.
Skarbimir biegnie do Ryksy.
Widymus próbuje pogodzić Żegotę i Guronosa.
tymczasowa zgoda.
rozchodzą się.
scena - Guronos, wbiega Walenty.
Guronos jest niezadowolony z ugody, wychodzi
scena - Walenty i Agatka.
Agatka, tak jak Walenty, usłyszała dzwony i przybiegła.
Walenty jest urażony.
Agatka łagodzi jego wzburzenie pochlebstwami.
Walenty opowiada jej, jakie straszne rzeczy robił mu Retorta.
Agatka bez trudu owija go sobie wokół palca, zdradza mu, że Radomir kocha Anielę, daje Walentemu list dla Radomira od Anieli, daje się mu pocałować.
scena - Walenty, Radomir i Wojciech.
Radomir i Wojciech szuakją zagubionych rzeczy: listu, włosów i podwiązki.
Walenty daje Radomirowi odpowiedź Anieli.
Radomir z radości chce go uściskać.
Walenty: „wrzaskliwie:/ Nie rusz mnie pan!”.
Aniela chce się wieczorem spotkać.
Radomir wręcza Walentemu pieniądze, idzie odpisać Anieli.
scena - Walenty i Wojciech.
okazało się, że obaj byli w Warszawie.
scena - wchodzi Żegota.
Żegota szuka Radomira, który ma przyjść do domu Skarbimira na kompromis.
scena - Walenty i Wojciech.
znudzeni życiem na wsi, narzekają na szlachciców.
scena - wraca Radomir.
Radomir wręcza Walentemu list do Anieli, zaprasza go na obiad.
scena - Walenty sam.
zastanawia się nad obiadem, sprawdza złoto od Radomira, jest przerażony, bo zbliżają się Ryksa i Burzywoj.
scena - Walenty, Ryksa i Burzywoj z rusznicą na ramieniu.
Ryksa i Burzywoj obszukują Walentego, znajdują pieniądze i list.
Burzywoj ma zabić Walentego, ale się boi.
Ryksa wyrywa Burzywojowi strzelbę i strzela.
scena - wchodzi Retorta.
Ryksa jest wściekła (przeczytała list Radomira do Anieli), wypada ze złością ze sceny.
Retorta chce ratować Walentego i szuka kuli albo krwi.
Walenty budzi się, widzi nad sobą Retortę, ucieka.
Retorta jest przerażony: „Gdzież jest ciało nieboszczyka?/ (…) Może upir, strzyga!”.
AKT.
scena - Aniela i Agatka.
Aniela rozpacza: „O, jak pisać nie umieć byłoby mi lepiej!”.
Aniela wolałaby, żeby „oni” nie umieli czytać i choć raz byli ślepi, wierzy, że Skarbimir im pomoże.
Aniela żałuje, że się zakochała.
scena - wchodzi Walenty.
żałuje utraconych pieniędzy.
scena - wchodzi Skarbimir.
- Aniela prosi Skarbimira o pomoc, odchodzą razem do gabinetu.
scena - Walenty i Agatka.
Agatka prosi Walentego, żeby nie stchórzył.
scena - Walenty sam.
nie rozumie miłości - raz dobrze, a raz źle.
scena - wchodzą Burzywoj i Guronos.
- Walenty gada głupstwa, żąda od Burzywoja swoje złoto.
scena - Guronos i Burzywoj.
Guronos radzi śmiać się z głupka, a nie przejmować się nim.
scena - wchodzi Widymus.
Guronos przedstawia Widymusowi Burzywoja, sławnego żołnierza („Pachoła”).
scena - wchodzi Skarbimir.
Guronos podlizuje się Skarbimirowi
scena - wchodzą Żegota i Radomir.
Skarbimir próbuje pogodzić Guronosa i Żegotę, wspomina, że w Warszawie napisano komedię na ten temat.
Guronos niezadowolony.
Burzywoj chce się dowiedzieć, kto to napisał.
nic z inteligentnej rozmowy nie wynika.
Guronos i Żegota wrzeszczą.
Skarbimir chce połączyć ich domy przez ślub.
scena - wchodzą Ryksa i Walenty (ona go prowadzi).
Ryksa jest pijana, ogłasza, że Aniela uciekła z domu.
scena - wchodzi Bogumiła, do której poszła Aniela.
Ryksa twierdzi, że Aniela jest przeznaczona dla Burzywoja.
Burzywoj się cieszy.
scena - wchodzą Aniela i Agatka.
Guronos pyta Anielę, czy kocha Radomira, godzi się na ślub, ściska się z Żegotą.
Walenty i Agatka też będą razem.
Burzywoj oddaje Walentemu część pieniędzy.
wszyscy krzyczą: „Kochajmy się!”.
Skarbimir wspomina, że wzajemna miłość była kiedyś cnotą Polaków.
człowiek, który nie bywał w świecie.
lubiąca trunki alkoholowe.
ogładę.
należący do trybunału sądowego.
kłótnik, awanturnik.
uczestnik zajazdów, zbrojnych napadów w celu dokonania samosądu.
urzędnik sądowy, spisujący umowy.
urzędnik rozsądzający sprawy graniczne.
lekarz bydła, w szczególności koni, weterynarz; dziś zwrot ironiczny.
przekleństwo węgierskie.
bezprawnie.
zdrobniale Aniela.
1