Zuchowe znaki, zwyczaje, obrzędy i tajemnice czyli obrzędowość zuchowa
Kilka uwag na początek - co jest co
Zastanawiałem się co to jest obrzędowość zuchowa. Zajrzałem do poradnika pod tytułem „Zuchy - zarys metodyki" napisanego pod kierunkiem dh hm Anny Poraj. Tam odnalazłem następujący zapis „- to coś, co stanowi o przynależności do ZHP a zarazem o odrębności każdej gromady[1" I w zasadzie nic dodać nic ująć.
Obrzędy to symboliczna forma działania drużyny lub drużynowego. Zwyczaj to taki obrzęd, który jest stałym sposobem postępowania w danej sytuacji. Znaki to widoczne (nie zawsze graficzne) symbole pewnych faktów, wydarzeń, osób lub miejsc. Wreszcie tajemnice to fakty które znane są tylko gromadzie. Zwykle zarówno znaki jak zwyczaje i tajemnice są obrzędami. Przykładem zwyczaju może być tu np. śpiewanie piosenki gromady na zakończenia zbiórki czy okrzyk na rozpoczęcie zbiórki. Przykładem znaku będzie totem lub plakietka gromady. Przykładem tajemnicy może być szyfr lub tajemne miejsce gromady. Zaś do takich zwyczajnych obrzędów możemy zaliczyć pasowanie na rycerzy przy sprawności „Bolkowego Woja" czy otwarcie galerii zuchowej sztuki w trakcie sprawności „Fantast" itp.
Trzeba jeszcze na wstępie dodać, że obrzędy, które nie spełniają sowich funkcji są jak pisze Andrzej Glass: „...wesołą maskaradą, lub suchą formą bez treści". Niestety często zdarza się tak w gromadach, są pewne obrzędy i nikt nie wie, po co. Warto też podkreślić, że obrzędowość żyje wraz z drużyną, są zwyczaje, które pojawiają się i takie, które z czasem zanikają bywa też, że jakiś obrzęd z czasem staje się zwyczajem.
Dlaczego obrzędowość
Trzeba sobie również wyjaśnić po co właściwie w gromadzie zuchów mamy obrzędowość. Jakie funkcje spełnia ona w grupie i jaka rolę w wychowaniu oraz rozwoju naszych zuchów.
Moim zdaniem jest wiele funkcji, które pełnią lub mogą pełnić zuchowe zwyczaje obrzędy i tajemnice. Trzy z nich uważam jednak za najważniejsze. Są to:
o Budują odniesienie porównawcze - to znaczy dzięki nim kształtuje się poczucie przynależności do gromady i związku, przez podkreślenie, kto do niego przynależy, a kto nie. Dzięki nim grupa staje się bardziej spójna.
o Wyrażają ważne wartości - oznacza to, że w sposób symboliczny przypominają i podkreślają to, co dla nas jest ważne, piękne i dobre, pozwalają naszym zuchom wiązać się z tymi wartościami nie tylko rozumowo, ale co ważne również emocjonalnie.
o Niosą doświadczenie zbiorowe - to znaczy przypominają to, co jest ważne we wspólnych przeżyciach gromady, której służą.
To na pewno nie jest wszystko. Wielu specjalistów od metodyki zuchowej na pewno chciało by tą listę jeszcze uzupełnić. Wskazali, by oni ze obrzędowość również:
o kształtuje charakter zucha i poczucie estetyki,
o pomaga w zdyscyplinowania zuchów,
o przyciąga i integruje zuchy,
o rozwija wyobraźnię,
o stwarza coś, że każda gromada jest jedyna w swoim rodzaju - niepowtarzalna,
o uczy obowiązku i porządku,
o uczy szacunku (np. do munduru),
o wprowadza nastrój tajemniczości.
I tak na pewno jest. Obrzędowość ma bowiem w sobie wielki, można by powiedzieć niewyczerpany potencjał.
Obrzędy zuchowe dzielimy na:
o Zwyczaje gromady, zwane również obrzędowością np.: nazwa gromady, nazwa szóstek itp.
o Obrzędy okolicznościowe, takie jak: obrzędy pór roku (powitanie wiosny, zimy, pożegnanie lata itp.),obrzędy zwyczajów ludowych, obrzędy związane z obyczajami Bożego Narodzenia czy Wielkanocy oraz obrzędy związane z realizowanym aktualnie cyklem sprawnościowym.
o Wielkie Obrzędy i Uroczystości, takie jak: założenie gromady, przyjęcie nowego zucha do gromady, obietnica zuchowa, nadanie gwiazdek, przejście zuchów do drużyny harcerskiej.
o Istnieją również obrzędy tzw. „Chwytane Na Gorąco". Czasami zdarza się w gromadzie coś, co się stało w danym momencie, a my możemy zrobić z tego obrzęd. Czasami taki obrzęd może również stać się zwyczajem. W moim środowisku istnieje obrzęd jedzenia tortów bez sztućców, talerzyków itp. Narodził się ze zwykłego przypadku, ale wiąże nas z pierwszym świętem naszego hufca i powstaniem naszego szczepu.
Przywołuję ten podział, bo bardzo ważna jest równowaga w funkcjonowaniu różnych rodzajów obrzędów. Zwyczaje drużyny powinny funkcjonować na każdej zbiórce. Natomiast pozostałe grupy powinny występować sporadycznie (na pewno nie na każdej zbiórce). Podkreślają one bowiem chwile najważniejsze, a nie może być tak, że wszystko będzie najważniejsze. Gdy występuje nadmiar obrzędów tracą one swój szczególny charakter, zuchy przestają je przeżywać, dostrzegać wagę sytuacji, stają się powszednie i tak naprawdę nie interesujące.
Oczywiście istnieją również inne podziały:
o ogólnozwiązkowe - jednakowa dla wszystkich gromad (np. mundur, Znaczek Zucha, sprawności, Prawo Zucha);
o charakterystyczne dla danej gromady (nazwa i totem gromady, nazewnictwo itp.).
Podział ten ma dość istotne znaczenie ze względu na metodykę pracy.
Obrzędowość ogólnozwiązkowa
Istnieje oczywiście grupa zwyczajów i obrzędów ogólnozwiązkowych. Niektórzy zapytani skąd się biorą te obrzędy i zwyczaje, robią wielkie oczy. Niektórzy mówią, że ze statutu i zasadniczo po trosze mają rację albowiem statut określa nasze organizacyjne znaki. Nie mniej trzeba to jasno powiedzieć: nasze zwyczaje znaki i obrzędy biorą się z naszej tradycji. Są one wyrazem tego, w co wierzymy my harcerze, my instruktorzy. Wyrazem tego, w co chcielibyśmy by uwierzyły nasze zuchy. Nasze zwyczaje są zapisem naszej harcerskiej tradycji. Statut natomiast i inne instrukcje te zwyczaje i obrzędy opisują, by je lepiej utrwalić i uporządkować. Oczywiście zdarzają się i tacy, którzy próbują tworzyć obrzędy wbrew tradycji, ale niestety zwykle nie kończy się to dobrze.
Do obrzędowości ogólnozwiązkowej zaliczamy nasze mundury, znaki, hymn itp. Obrzędowość ogólnozwiązkowa spełnia ważną funkcje podobna jak obrzędowość gromady dla gromady. Podkreśla naszą organizacyjną jedność, a jednocześnie ma za zadanie przypominać o naszych ideałach. Ze względu na rolę jaką te znaki pełnią wobec naszych zuchów czy harcerzy powinniśmy więc dbać o nie i zdecydowanie przeciwstawiać się tym, którzy je lekceważą lub profanują. Ci z nas, którzy pozwalają na to tak jakby mówili swoim zuchom, „wiecie to tylko taka mało ważna zabawa - nie ma się co przejmować". Dlatego każdy instruktor, który lekceważy nasze harcerskie symbole lub co gorsza je obraża (np. paląc w mundurze harcerskim) lekceważy i obraża nie tylko swoja pracę, ale również pracę wszystkich instruktorów.
Oczywiście symbole zwyczaje i obrzędy mają różne znaczenie, inne znaczenie ma dla nas Znaczek Zucha, a inne plakietka z akcji letniej, inne hymn ZHP, a inne „Iskiereczka" czy „Słoneczko". I tak też powinno być, ale lekceważyć nie wolno żadnych obrzędów. Jeżeli z jakiś przyczyn uważasz ten czy inny obrzęd lub zwyczaj za niepotrzebny, to lepiej w miarę możliwości go nie stosuj, ale nie lekceważ.
Obrzędowość gromady zuchów
Obrzędowość gromady to ogół obrzędów (a więc również zwyczajów, znaków i tajemnic) charakterystycznych dla danej gromady. Każda gromada ma (lub powinna mieć) swoją obrzędowość. Jedne dużą i rozbudowana, inne taką trochę mniej rozbudowana, ale to nie znaczy, że gorszą. Z obrzędowością jest bowiem tak, że ta dobra, która dobrze funkcjonuje i dobrze spełnia swoje zadania. Oto dwa zestawy elementów obrzędowości taki przeciętny i taki „wypasiony".
Podstawowa - to zawierać powinna |
Rozbudowana - to może zawierać |
o Nazwa gromady o Totem o Kronika o Pieczęć gromady o Skarbiec o Pacholik - buława drużynowego o Bank o Obrzędy Kręgu Rady (to jest rozpoczęcie zakończenie itp.) o Obrzędy zbiórki (to jest rozpoczęcie zakończenie itp.) |
o Kronika o Totem o Laska głosu o Lista spraw; o Obrzędy Kręgu Rady (to jest rozpoczęcie zakończenie itp.) o Skarbiec o Nazwa gromady o Nazwy szóstek o Współzawodnictwo - punktacja o Obrzędy zbiórki (to jest rozpoczęcie zakończenie itp.) o Nadanie: gwiazdek, sprawności, imienia obrzędowego, nadanie chusty, obrzędowego suwaka, o Przekazanie zuchów do drużyny harcerskiej, o Świeca obrzędowa o Księga dobrych uczynków o Księga sprawności o Tajemnicze miejsce gromady o Stroje obrzędowe - muszą być trwałe o Szyfr gromady o Pacholik - buława drużynowego o Okrzyki o Logo. To nie jest wszystko spotkałem jeszcze inne pomysły. Można też wymyślić własne, całkiem nowe. |
A oto przykład takiej obrzędowości, ani małej, ani dużej, który znalazłem w Internecie i zamieszczam tu, bo wydaje się bardzo sympatycznym pomysłem na prace gromady.
Nazwa Gromady: Morskie Duszki Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki: krąg i piosenka " Stańmy w koło..." Obrzędowe zakończenie zbiórki: Krąg przyjaźni, "Bratnie Słowo", Iskra przyjaźni Okrzyk: MORSKIE DUSZKI - SĄ RADOSNE I WESOŁE MORSKIE DUSZKI - CHETNIE POMOC NIOSA MORSKIE DUSZKI - NIGDY SIE NIE SMUCA Kronika: zrobione z kartek bloku technicznego formatu A4, obłożona jest materiałem, kronika po każdej zbiórce jest przekazywana innemu zuchowi, który opisuje zbiórkę oraz wkleja swoje zdjęcie i opisuje siebie, jeżeli tego nie zrobił wcześniej Skarbiec: Niewielka zielona skrzynia(wojskowa) zamykana na kłódkę, w której trzymamy wszystkie nagrody oraz nasze materiały potrzebne do majsterki, malowania, rysowania Pacholik: będzie to materiałowy duszek, wypełniony czymś w środku, który będzie na jakimś kijku Totem: Garnek z wodą, który jest powieszony na łańcuszku, a nad wodą zawieszone są materiałowe duszki Proporzec: Na proporcu wyszyta jest nasza nazwa oraz duszek, a do dowolnej krawędzi są przyszywane tasiemki z imionami zuchów, które są w gromadzie Lista spraw: na kominku w harcówce wywieszony jest blok, który jest naklejony na różowy arkusz, co wygląda jak ramka. Całość jest ozdobiona Lista obecności: na drzwiach od środka wisi ogromny obrazek fal morskich, do których na czas zbiórki doczepiane są małe duszki z imionami zuchów (same przyczepiają) wykonane przez nich dodatkowo każda fala ma inny poziom samopoczucia |
Nigdy nie powinno się wprowadzać całej obrzędowości naraz. Powinna ona ewoluować wraz z drużyną. Zazwyczaj zaczynamy od trzech - pięciu elementów wprowadzanych w okresie zbiórek pierwszego miesiąca. Z czasem obrzędowość się rozrasta. Nie powinna jednak mieć elementów zbyt wiele. Kilka - kilkanaście dobrze dobranych w zupełności wystarczy. Z czasem pewne obrzędy zanikną okażą się już niepotrzebne inne będą trwały przez lata. W moim macierzystym środowisku istnieje zwyczaj przekazywania zuchów do harcerzy polegający na tzw. postrzyżynach - obcinamy zuchom frędzle przy chuście. Wiele elementów tej uroczystości się już zmieniło, ale ten jeden pozostaje nie zmienny i stale oczekiwany, tak przez zuchy jak i przez wszystkich członków szczepu.
Budując obrzędowość drużyny warto jest przyglądać się innym gromadom. Często można podpatrzyć jakiś świetny pomysł, który i do naszej gromady będzie pasował.