Nietzsche Friedrich (1844-1900), filolog klasyczny, filozof, Niemiec polskiego pochodzenia (Niecki). Szczycił się tym, że jego przodkowie byli polską szlachtą. Pisał po niemiecku, ale uciekł z Niemiec. W jego twórczości można wyróżnić trzy okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siły i indywidualności.
W rozwijaniu teorii sięgał do myśli M. Stirnera, K. Darwina, H. Spencera, F.A. Langego, dzieląc z nimi upodobania do nauk szczegółowych i empirycznego myślenia. Bliska mu była filozofia starożytna: teoria przyrody Heraklita z Efezu, teoria człowieka sofistów. Z relacji Platona o poglądach Kalliklesa i Trazymacha czerpał wątki do koncepcji nadczłowieka.
Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofią A. Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane.
Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja).
Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość, 2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych.
Postawa dionizyjska była dla Nietzsego ważniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego symbolem życia jako najwyższego dobra. Bóg na krzyżu - symbolem ofiary z życia dla innych dóbr. To uczynienie z życia środka zamiast celu, bez względu na wartość domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie do zaakceptowania.
Nietzsche stał się "urzędowym" filozofem, dostarczając J.N. Goebbelsowi i A. Hitlerowi sofizmatów obcych nietzscheańskiemu duchowi.
Dorobek filozoficzny Nietzschego jest bardzo obszerny i należą do niego m.in.: Narodziny tragedii (Die Geburt der Tragödie..., 1869). Niewczesne rozważania (Unzeitgemässe Betrachtungen, 1870-1872), Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches, 1878), Jutrzenka (Morgenröte, 1881), Wiedza radosna (Fröhliche Wissenschaft, 1882), Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), Poza dobrem i złem (Jenseits von Gut und Böse, 1886), Z genealogii moralności (Zur Genealogie der Moral, 1887) i wydane pośmiertnie Ecce homo (1908).
Kierkegaard Sřren (1813-1855), filozof duński, prekursor egzystencjalizmu. Przeciwnik systemów filozoficznych, przede wszystkim heglowskiego.
Stał na stanowisku subiektywizmu, uznając, że filozofia nie może operować pojęciami ogólnymi, abstrakcyjnymi, ale powinna ona wnikać w konkretne istnienie człowieka i jego właściwości etyczne i religijne. Taką filozofię nazwał "egzystencjalną".
W poglądach ontologicznych najważniejszym bytem był dla niego człowiek i relacja pomiędzy Bogiem i człowiekiem. Uważał, że: "człowiek jest syntezą skończoności i nieskończoności, czasowości i wieczności, konieczności i wolności". Istnienie ludzkie jest zawsze czasowe, skończone, doczesne, ale człowiek patrzy nań z punktu widzenia wieczności Boga i własnego przemijania.
W zakresie teorii poznania Kierkegaard uważał, że poznanie ludzkie jest zawsze niepewne, prawdą wg niego jest tylko subiektywność,
W zakresie etyki Kierkegaard był zwolennikiem stałych wartości, które człowiek potrafi sam określić. Proponowana przez niego etyka nosiła znamiona etyki kontemplacyjnej. Jej przeciwieństwem było tchórzostwo, czyli wybieganie w przyszłość, lub hedonizm, rozumiany jako rozkoszowanie się przeszłością.
Prawdziwym zatem człowiekiem wg Kierkegaarda jest ten, kto trwa przy teraźniejszości i kto chce ją powtarzać. Swoje poglądy Kierkegaard wyłożył w dziełach: Albo-albo (1843), Lęk i drżenie (1843), Pojęcie lęku (1844), Studia na drodze życia (1845).
Sofiści, powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję estetyczną.
Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu, że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).
Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka.
Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację.
Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji.
W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".
Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.
Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.
Parmenides z Elei (ok. 540-ok. 470 p.n.e.), filozof grecki współczesny Heraklitowi. Założyciel szkoły elejskiej zwanej szkołą Parmenidesa.
Był twórcą: 1) teorii jedności i niezmienności bytu, 2) poglądu o nierozerwalności bytu i myśli, 3) zasady odróżniania myśli od postrzegania, 4) dedukcyjnej, dialektycznej metody filozofowania.
Zgodnie z jego naczelną tezą, świat składa się z mnogości rzeczy, w której tkwi antagonizm pomiędzy trwałością i zmiennością. O niczym w przyrodzie nie można rzec, że jest, lecz tylko, że się staje.
Poglądy Parmenidesa stały się zaczątkiem dualizmu, którego w filozofii Heraklita nie było. Parmenides przyjmował tożsamość myśli i bytu.Odróżniał myśl od postrzeżenia, w ten sposób dokonał niemal jednocześnie z Heraklitem, choć różnego w skutkach, rozróżnienia poznania zmysłowego i myślowego.
Teoria Parmenidesa wywarła poważny wpływ na filozofię Platona.
Kartezjusz, Descartes René (1596-1650), wybitny filozof, racjonalista oraz matematyk i fizyk francuski. Prekursor współczesnej kultury umysłowej, postulował metodę rozumowania wzorowaną na myśleniu matematycznym (sceptycyzm metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz słynnej sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem, głosił mechanistyczną i deterministyczną koncepcję przyrody, nawet ożywionej.
W dziele Geometria (1637) stworzył podstawy geometrii analitycznej, wprowadził podstawowe pojęcia matematyczne takie jak: zmienna niezależna, funkcja, układ współrzędnych prostokątnych oraz opracował podstawowe twierdzenia algebry. W dziedzinie fizyki sformułował prawo zachowania pędu oraz odbicia i załamania światła.
Kartezjanizm, 1) koncepcja filozoficzna R. Descartes'a, którą cechowały:
a) sceptycyzm metodyczny oraz dążność do jasności i wyrazistości w poznaniu, opartym na metodzie analitycznej.
b) próba znalezienia pewności w samowiedzy, której podstawą jest przekonanie o istnieniu jaźni, Boga i ciał.
c) natywistyczna teoria idei.
d) woluntarystyczna teoria sądów.
W metafizyce kartezjanizm charakteryzował się: dualistycznym ujęciem Boga i stworzenia, czyli substancji nieskończonej i skończonej (substancji rozciągłej i myślącej) oraz uznaniem nieograniczonej woli Boga i wolności woli ludzkiej. W filozofii przyrody kartezjanizm oznaczał mechanistyczne pojmowanie materii oraz jej nieatomistyczną budowę.
2) poglądy i kierunki filozoficzne podejmujące i rozwijające wątki zawarte w filozofii R. Descartes'a, do których należy zaliczyć:
A) moralizm B. Pascala.
B) okazjonalizm A. Geulincxa i N. Malebranche'a.
C) monistyczny system B. Spinozy.
Kant Immanuel (1724-1804), filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istotę jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia.
Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe "a prio-ri"- niezależne od doświadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori:
1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).
Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".
Charakterystyczną cechą teorii Kanta był również nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiający się nie tylko w teorii poznania, ale także etyce i estetyce. Kant w Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, że nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz że ich nie ma w świecie zjawisk.
W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódł, że idee, które w dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miały charakter regulatywny, w zakresie rozumu praktycznego, czyli woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, że moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą w czysto formalne prawo działania, o charakterze nakazu nazwanegoimperatywem kategorycznym.
Koncepcja filozoficzna Kanta zapoczątkowała okres klasycznej filozofii niemieckiej i wywarła znaczący wpływ na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem.
W dorobku twórczym Kanta należy jeszcze wymienić:Prologomena do wszelkiej przyszłej metafizyki... (1783, wydanie polskie 1901), Uzasadnienie metafizyki moralności (1785, wydanie polskie 1906) i Krytykę władzy sądzenia (1791, wydanie polskie 1964).
Augustyn, Aureliusz Augustyn, święty (354-430), wczesnochrześcijański filozof i teolog, ojciec i doktor Kościoła. Studiował retorykę. Po przyjęciu chrześcijaństwa z rąk biskupa Ambrożego w 387 stał się gorącym rzecznikiem tej religii. Został duchownym. Długoletni biskup Hippony i główny organizator Kościoła w północnej Afryce.
Zajmowała go problematyka zła, łaski, przeznaczenia. Uczynił Boga ośrodkiem myśli filozoficznej (teocentryzm) bytem najwyższym. Na gruncie etyki rozróżniał św. Augustyn zło, które pochodzi od człowieka i dobro pochodzące od Boga. Zbawieni mogą być jedynie ci, którzy otrzymali łaskę. Stąd podział ludzkości na "państwo boże" (wybrani, oświeceni) i "państwo ziemskie" (potępieni).
System św. Augustyna zamyka okres starożytny kształtowania się doktryny katolicyzmu i wprowadza do niej następujące wartości:
A) pojmowanie Boga jako nieskończonego, a świata jako tworu nadprzyrodzonego i dzieła łaski;
B) widzenie w Bogu przede wszystkim osoby, której istotą jest wola;
C) postrzeganie znikomości (marności) świata wobec wielkości i nieograniczoności Boga;
D) oparcie światopoglądu na zaufaniu do woli Bożej, wierze, miłości i łasce;
E) uznanie prawdy za wieczną i niezależną od doświadczenia (aprioryzm), będącą darem nadprzyrodzonym dostępnym jednostkom, a nade wszystko Kościołowi, przyjmującą interwencję Boga w jej poznanie i czyniącą celem poznania kontemplację Boga;
F) uznanie, że ciało nie jest złem, gdyż jest dziełem Bożym, ale przyjęcie pożądliwości cielesnej za źródło zła.
G) wierność zakonowi (Prawu), Kościołowi i miłości.
Jego główne dzieła: Wyznania (400), Państwo Boże (413-426), O Trójcy (398-416) wywarły wpływ na kształtowanie się teologii średniowiecznej na zachodzie.
Hegla szkoła, filozofia Hegla znalazła wielu zwolenników, których określa się mianem "szkoły Hegla". Z czasem zwolennicy poglądów Hegla podzielili się na: prawicę (szkołę staroheglowską), kładącą nacisk na zgodność poglądów, jak to czynił Hegel, z zasadami chrześcijaństwa (G.A. Galber, K.F. Göschel, H.F.W. Hinrichs) i lewicę, występującą przeciw tradycyjnym poglądom teologicznym. Wśród przywódców lewicy znaleźli się: D.F. Strauss, autor Życia Jezusa (1835), traktujący Ewangelię jako zbiór mitów, L.A. Feuerbach.
Kres rozwojowi szkoły heglowskiej położyła rewolucja 1848-1849.
Heglizm, 1) system filozoficzny G.W. Hegla.
2) poglądy, szkoły i kierunki nawiązujące do filozofii Hegla, inspirowane nią i podejmujące interpretacje postawionych w niej problemów.
Oddziaływanie heglizmu było rozległe i objęło szereg krajów poza Niemcami. Heglizm stanowił inspirację do rozwoju materializmu dialektycznego i materializmu historycznego K. Marksa i F. Engelsa.
W okresach późniejszych przybrał postać neoheglizmu.
Hegla dialektyczna metoda, Hegel za naczelne prawo logiki uznał prawo dialektyczne, zgodnie z którym każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z których później wyłania się synteza.
Np. twierdzenie, że byt jest absolutem, prowadzi do antytezy, że jest niczym. Ponieważ żadne twierdzenie nie osiąga całości bytu, przeto żadne nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda i fałsz zespalają się więc i nie są stanowczymi przeciwieństwami. Sprzeczności w myśleniu prowadzą przez dialektyczny proces do prawdy.
Locke John (1632-1704), filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu. Zaproponował zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i zakresu.
Przesuwając przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teorię poznania, określając nowe zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być:
1) psychologiczna, badająca nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same pojęcia w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.
2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia.
3) analityczna, zakładająca, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki.
Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle (Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu).
Doświadczenie wg Locke'go nabywamy na dwóch drogach: 1) doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje).
Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.
Głównym dziełem filozoficznym Locke'go są: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), a także wydane pośmiertnie: The Conduct of the Understanding (1706). Punktem wyjścia dla nowoczesnego liberalizmu stała się Epistola de tolerantia (1689), uzupełniona potem przez trzy dalsze listy o tolerancji.
W dziedzinie filozofii społecznej ważną rolę odegrały: Two Treatises of Government (1690). W zakresie pedagogiki: Myśli o wychowaniu (1693). W filozofii religii: The Reasonableness of Christianity... (1695).
W swoich poglądach ekonomicznych opowiadał się za wolnością gospodarczą. Twórca dość prymitywnej teorii ilościowej pieniądza.
Do bardziej znanych jego prac należą: Some Considerations on the Consequences of the Lowering Interest (1691), Further Considerations Concerning Raising the Value Relating to Money (1695);
Arystoteles (384-322 p.n.e.), grecki filozof, myśliciel i uczony, zajmujący się niemal wszystkimi ówczesnymi dyscyplinami naukowymi. Uczeń Platona. W 335 p.n.e. otworzył w Atenach własną szkołę filozoficzną, tzw. Likejon, w której przez 12 lat nauczał, organizując po raz pierwszy w dziejach zespołowe badania naukowe.
Oparł teorię poznania na połączeniu realizmu pojęciowego z empiryzmem. Stworzył koncepcję ontologiczną, według której każda rzecz składa się z biernej materii oraz formy kształtującej tę materię.
Teorię przyczynowości Arystoteles wyraził za pomocą koncepcji 4 przyczyn: materialnej, formalnej, sprawczej i celowej.Odrzucił twierdzenia Jończyków o wieczności materii i przyjął, że musi istnieć jakaś przyczyna pierwsza i cel ostateczny wszystkich zmian.
Poza filozofią Arystoteles zajmował się również biologią, logiką, psychologią, etyką i polityką. Stworzył wiele teorii i metod naukowych, które wywarły ogromny wpływ na dalszy rozwój nauki. Arystoteles bywa nazywany ojcem nauki.
Dzieła Arystotelesa przechowały się w układzie i opracowaniu Andronikosa z Rodos (ok. 40 p.n.e.). Naczelne prawa logiki opatrzono wspólnym tytułem Organon. Zagadnienia filozofii znalazły się w dziełach Metafizyka i Fizyka. Teorię państwa opracował w Polityce. Badania prowadzone w zakresie fizjologii i anatomii zwierząt przedstawił w Historii zwierząt. Poglądy Arystotelesa o istocie estetyki ujęte są w jego Poetyce, Retoryce, a także w VIII Księdze Polityki. Z dziedziny psychologii - najważniejsze dzieło O duszy.
Platon (ok. 437-347 p.n.e), filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra.
W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.
Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się : filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon , Fajdros , Fedon, Uczta , Teajtet , Państwo , Parmenides , Sofista , Fileb , Timajos, Prawa.
6