Wstęp
Hymn jest to uroczysty i podniosły utwór pochwalny, pierwotnie sławiący bóstwo, później także bohaterskie czyny, wielkie idee, otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Utwory tego typu, związane zazwyczaj z publicznymi uroczystościami kultowymi, występowały w różnych kręgach kulturowych (np. indyjskie wedy, hebrajskie psalmy). Źródłem tradycji europejskiej były antyczne hymny greckie (homeryckie, hymny Pindara, Symonidesa z Keos, Safony) pisane np. ku czci Apollina, Dionizosa, Afrodyty.
W średniowieczu rozwinął się hymn kościelny, związany z tradycją i liturgią chrześcijańską. Do tradycji tej nawiązywali również poeci - humaniści. Obok hymnów łacińskich w okresie renesansu powstawały hymny w języku polskim, mające charakter zarówno pieśni kultowych, jak też wyrażające osobiste uczucia religijne jednostki (Hymn do Boga Jana Kochanowskiego). Liczne hymny, traktowane jako odmiana ody, pisane były w okresie oświecenia, przez przedstawicieli zarówno klasycyzmu (Hymn do miłości Ojczyzny Ignacego Krasickiego, Hymn do czasu, Hymn do Słońca Adama Naruszewicza, Hymn do Apollina S. Trembeckiego), jak i innych kierunków (Hymn do Boga F. D. Kniaźmina). Utwory te, utrzymane w tonie patetycznym, odznaczały się retorycznością stylu, obecnością licznych apostrof i peryfraz. W tym czasie utwory hymniczne opiewały również ważne wydarzenia (Hymn z okazji koronacji Najjaśniejszego Napoleona K. Koźmiana), wiązano je także z tematyką patriotyczną i narodową (Hymn do Boga J. P. Woronicza), wyrażano w nich zbiorowe uczucia i pragnienia (Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego A. Felińskiego). Przejawem tej tendencji było również późniejsze nadanie nazwy hymnu narodowego Pieśni legionów Józefa Wybickiego.
Hymn w ujęciu poetów romantycznych stał się formą poezji lirycznej zarówno podejmującej problemy religijne (np. Hymn na dzień Zwiastowania NP Maryji Mickiewicza), jak wyrażającej przeżycia ludzkie związane z całością doświadczeń życiowych (np. Hymn o zachodzie słońca na morzu Słowackiego). Zachował jednak charakter wypowiedzi uroczystej, dotyczącej spraw uznanych za wyjątkowo ważne i podniosłe, odznaczał się swobodą kompozycyjną i metryczną.
W drugiej połowie dziewiętnastego wieku pojawiły się tendencje do prezentowania w patetycznych i wzniosłych hymnach codziennych spraw i doznań ludzkich.
Liczne utwory hymniczne przyniosła poezja symbolizmu i ekspresjonizmu (Hymny Jana Kasprowicza, Veni Creator Stanisława Wyspiańskiego, Hymny J. Wittlina). Wyznaczniki podporządkowane zostały w tych przypadkach podstawowym założeniom poetyki odpowiednich prądów.
W czasach późniejszych hymn uprawiany był raczej sporadycznie (między innymi w poezji J. Lechonia).
Antyk
Safona - tworzyła pieśni miłosne, pieśni weselne, hymny, modlitwy. Z wielkiej liczby dzieł poetki zachowało się w całości zaledwie kilka utworów i fragmentów. Safona wprowadziła strofę saficką - zbudowaną z czterech wersów, z których trzy zawierały po 11 zgłosek, a ostatnia 5 zgłosek.
Symonides - żył na przełomie szóstego i piątego wieku przed naszą erą. Uważany jest za autora pieśni chóralnych. Znany jest jako piewca władców i uroczystości dworskich
Dytyramb
Dytyramb jest w antycznej liryce greckiej pieśnią pochwalną ku czci Dionizosa, śpiewaną w czasie świąt dionizyjskich przez chór z towarzyszeniem instrumentu muzycznego i tańca wokół ołtarza. Udoskonalenie formy artystycznej tego gatunku przypisuje się Pindarowi. Dytyramb odznaczał się gwałtownością tonu, patosem, wzniosłością sformułowań, skłonnością do wyrażeń hiperbolicznych i pełnych ekstazy. Dużą rolę odgrywał w nim bogaty, urozmaicony rytm, będący istotnym ośrodkiem ekspresji. W czasach późniejszych dytyrambami nazywano podniosłe hymny, czasem o intencjach panegirycznych, sławiące wielkich ludzi i społecznie ważne zjawiska.
Pean
Pean to w antycznej liryce greckiej uroczysta pieśń chóralna śpiewana ku czci Apollina . Autorami utworów tego typu byli Alkajos i Pindar. Później peanami nazywano wszelkie pieśni pochwalne i dziękczynne ku czci bogów, czy ludzi.
Biblia- Psalmy
Psalm jest to utwór biblijny, poetycki, o charakterze modlitewno-hymnicznym. Jest przeznaczony do śpiewania, do wykonywania przy wtórze harfy lub cytry. Ośrodkiem wypowiedzi w psalmach jest Bóg - odbiorca próśb, podziękowań, pochwał. Psalmy zbudowane są z wersetów. Werset - całość treściowa, zbudowana z dwóch lub trzech członów - paralelizm członów:
synonimiczny - człony wyrażają tę samą myśl
antytetyczny - człony przeciwstawiają się sobie
syntetyczny - człon rozwija i uzupełnia myśl członu pierwszego
Rodzaje psalmów :
błagalne
dziękczynne
pochwalne
królewskie
patriotyczno-religijne
mądrościowe
Biblia- Hymn do miłości
Podmiot liryczny ukazuje marność człowieka, który nie potrafi kierować się miłością w swoim postępowaniu. Bez tej wartości niczym są wszelkie bogactwa, dar mówienia różnymi językami, zdolność prorokowania, wiedza, wiara, ofiarność, umartwienie. To ona nadaje sens ludzkiemu życiu, jest wartością najcenniejszą, jest samą prawdą, dobrem, radością i cierpliwością.
Swój hymn święty Paweł kończy:
„Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość - te trzy :
z nich zaś największa jest miłość”.
Św. Paweł tworzy dwa obrazy : wizerunek człowieka, który odrzuca miłość i obraz samej miłości. Człowiek, który nie kieruje się miłością jest podobny do brzęczącej miedzi i brzmiącego cymbała. Autor wyrazowi dźwięk przypisał określenia : pusty, nijaki, krótki, głuchy w celu najlepszego przekazania charakteru opisywanej postaci, która bez miłości jest niczym i nic nie zyskuje.
Miłość natomiast jest łaskawa, cierpliwa, wierna, ufna, doskonała, wieczna, niezniszczalna, największa. Obce są jej takie pojęcia jak : zazdrość, pycha, bezwstyd, egoizm, zło, niesprawiedliwość i rozpamiętywanie urazów.
Hymn podzielony jest na dwie części. Pierwsze trzy wersety nakreślają obraz człowieka odrzucającego miłość, jego bezwartościowość i ubóstwo. Natomiast pozostałe wersety mówią o miłości, ukazując ją jako wartość najdoskonalszą, najwyższą, najprawdziwszą. Najczęściej używanymi w tym fragmencie słowami (oprócz „miłość”) są : „zawsze” i „wszystko”. Opozycję stanowi konstrukcja wersetów 1-3, gdzie dla określenia ubogości życia bez miłości św. Paweł posłużył się słowami : „nic” i „niczym”. Pojawia się w ten sposób para przeciwieństw : „nic”-„wszystko”, które są charakterystyczne dla utworów tego autora.
Św. Paweł obok gromadzenia przeciwieństw, które stanowią zasadę budującą Hymn do miłości posługuje się paradoksami, głównie w początkowej części utworu. Określeniem „nic” nazwane zostają bowiem wartości tak pożądane przez ludzi, jak : bogactwo, wiedza, ofiarność. Zjawiska czy przedmioty posiadające swą wymierną cenę sprowadzone zostają do roli rzeczy nieprzydatnych.
Ten sposób obrazowania przypomina „kazanie na górze”, którego kolejne błogosławieństwa również oparte są na zasadzie zestawiania przeciwieństw i paradoksów.
Brak miłości |
Miłość |
|
miłość nie kończy się jak dar języków |
|
miłość nie przemija jak proroctwa
|
|
miłość nie ustaje jak wiedza |
|
miłość nie szuka poklasku |
|
miłość nie unosi się pychą |
Średniowiecze - Bogurodzica
Bogurodzica jest zabytkową polską pieśnią religijną i rycerską. Dwie pierwsze zwrotki są najstarszą częścią utworu - najprawdopodobniej pochodzi on z pierwszej połowy trzynastego wieku, choć tekst spisano na początku piętnastego wieku. W późniejszych czasach pieśń bardzo się rozrosła, gdyż dopisywano kolejne zwrotki, poza tym popularność i wymowa Bogurodzicy sprawiły, iż uznano ją za pierwszy hymn polski.
Autorstwo najstarszej części przypisywano św. Wojciechowi - według piętnastowiecznej legendy.
Bogurodzica jest wierszem zdaniowo-rymowym. Pierwsza jej zwrotka skierowana jest do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Jest ona ciągiem próśb skierowanych do Matki Boskiej, aby pośredniczyła u swego syna Jezusa Chrystusa o wysłuchanie modlitwy, o dobrobyt w życiu ziemskim i wieczne życie po śmierci. Zwraca uwagę symboliczna liczba cztery, do której często nawiązywali ludzie średniowiecza, którą współtworzą w Bogurodzicy święte osoby : Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. W utworze zauważamy wiele historycznych form gramatycznych, archaizmów składniowych, leksykalnych i fonetycznych (np. w funkcji wołacza występują mianowniki Bogurodzico Bogurodzica), stare formy trybu rozkazującego (pozyskaj! zyszczy !; ześlij ! spuści !), wyrazy, w których nie nastąpił jeszcze przegłos polski (zwolona zwolena; sławiona sławiena). Inne starsze formy leksykalne to :
dla dziela
którą jąż
czego jegoż
życie przebyt
Rymy w pieśni znajdujemy na końcu wersów (nosimy - prosimy), a także wewnątrz wersów (dziela - Krzciciela). Zastosowane są również paralelizmy składniowe oraz paralelny, czyli równoległy, symetryczny, rozkład treści.
Do końca szesnastego wieku była to pieśń bardzo popularna, traktowana jako hymn, pieśń ojczysta - rycerze śpiewali ją na polu bitwy, prawdopodobnie ruszając do słynnych bitew : pod Grunaldem lub Warną.
Renesans
Czego chcesz od nas, Panie
Utwór jest wspaniałym renesansowym hymnem na cześć ładu i urody świata . Adresatem jest Bóg jako stwórca obfitości życia i harmonii natury. Świat jest ujęty w ciąg obrazów wyrazistych plastycznie i spójnych kompozycyjnie. Wiersz jest trzynastozgłoskowcem zgodnym wprawdzie z porządkiem zdaniowym, lecz w pełni poddanym regułom sylabizmu. Pieśń ta była niezwykle popularna, szybko weszła w skład pieśni w śpiewnikach kościelnych i kancjonałów protestanckich.
Renesansowa koncepcja Boga zasadniczo różni się od sposobu przedstawiania Stwórcy w średniowieczu. Bóg nie jest już srogim sędzią, lecz jest opiekunem człowieka, jest jego przyjacielem. Dlatego człowiek odważa się zwracać bezpośrednio do niego (np. w Bogurodzicy człowiek zwraca się przez pośredników), wie, że jest miłosierny. Świadczy o tym fakt, że człowiek został stworzony na podobieństwo Boga oraz, że Pan zesłał Swojego syna, aby pomóc człowiekowi.
Bóg ukazany jest także jako doskonały artysta, architekt, budowniczy, oraz gospodarz, który opiekuńczo rozpościera skrzydła nad ludźmi. Ład przyrody jest dowodem ciągłej i nieustającej miłości.
Zapłatą człowieka za tak wiele darów, które otrzymał jest :
miłość do Boga
ufność, iż pod opieką Boga, człowiek żyje bezpiecznie
swą wdzięczność powinien wyrażać w modlitwie, oddaniu się pod opiekę Pana
Ład przyrody określa postępowanie człowieka i stanowi dla niego gwarancję niezmienności i nienaruszalności porządku moralnego i społecznego.
Wiara w opatrzność jest źródłem poczucia bezpieczeństwa i optymizmu człowieka renesansu - występuje pochwała niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata.
Renesans
Psalmy Jana Kochanowskiego
Wysoko cenionym dziełem Kochanowskiego jest Psałterz Dawidów - czyli poetycko przetłumaczony na język polski zbiór psalmów Dawidowych - wydany w roku 1579. Psałterz jest dziełem Kochanowskiego i mówimy o nim jako o twórcy, gdyż nie dokonał on dosłownego, odtwórczego przekładu, lecz włożył w to dzieło cały kunszt poetycki, myśl psalmów ujmował na swój własny sposób.
Jest to dzieło, które wyraża uczucia człowieka, zwróconego ku Bogu, wielbiącego Boga, pokładającego w nim nadzieję. Lecz człowiek obnaża także własny lęk, rozpacz i żal.
Cechą szczególną psalmów są poetyckie określenia Kochanowskiego - wkład poety, operującego pięknem języka, bogactwem epitetów, wynalazczością językową
Oświecenie
Hymn do miłości Ojczyzny - Ignacego Krasickiego
Hymn do miłości Ojczyzny został napisany po gorzkich doświadczeniach konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru. Wiąże po raz pierwszy miłość ojczyzny z ofiarą i cierpieniem. Pojęciom kojarzącym się z nieszczęściem, a nawet niesławą nadaje - w szeregu oksymoronicznych zestawień - odmienne zabarwienie, podnosząc je do godności znaków prawdziwego patriotyzmu. Utwór zapoczątkował lirykę patriotyczną doby niewoli. Był hymnem niezmiernie popularnym (o czym świadczą liczne nawiązania i aluzje w utworach literackich) jako pieśń patriotyczna (między innymi w Szkole Rycerskiej).
Oświecenie
Hymn do Boga - Jana Pawła Woronicza
W trzydziestu trzech sześcoio-wersowych zwrotkach autor zawarł kwintesencję swojej historiozofii :
przekonanie o bezpośrednim kierowaniu dziejami przez Opatrzność
apologię przeszłości narodu, otaczanego przez Boga od chwili chrztu szczególną opieką
wyjaśnienie upadku Polski „odwróceniem się Boga” jako karą za winy tegoż narodu „Więc gdy nie możesz karać bez przyczyny
Los nasz musi być płodem naszej własnej winy
nadzieję na zmartwychwstanie w wyniku skruchy i poprawy, które pobudzą do działania miłosierdzie Boże
Utwór inspirowany jest w tonacji, obrazowaniu i stylu Biblią, zwłaszcza starotestamentowymi proroctwami. Wyróżnia się optymistyczną wiarą w odrodzenie się życia z popiołów. Zamykające wiersz słowa Boga :
„Kości spróchniałe ! powstańcie z mogiły,
Przywdziejcie ducha i ciało, i siły”
nawiązują do słynnej proroczej wizji Ezechiela.
Oświecenie
Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego - Alojzego Felińskiego
Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego jest utworem inspirowanym angielskim hymnem God Seve the King. Pieśń wyrażała nadzieje wiązane w początkowym okresie Królestwa Polskiego z osobą Aleksandra I. Składała się z czterech zwrotek cztero-wersowych i refrenu :
„Przed Twe oblicze zanosim błaganie,
Naszego króla zachowaj nam, Panie”
Charakter lojalistyczno-monarchistyczny utraciła w dobie powstania listopadowego (utwór składał się z dwóch zwrotek pieśni Felińskiego i dwóch - Hymnu do Boga o zachowaniu wolności A. Goreckiego z 1817 roku, przy czym wers drugi refrenu brzmi :
„Naszą ojczyznę racz nam wrócić, Panie”
Utwór ukazywał się również pod tytułami : Boże, coś Polskę, Modlitwa. Zyskał rangę hymnu narodowego w czasie manifestacji warszawskiej 1860-1862.
Śpiewana jest do dziś jako patriotyczna pieśń kościelna, również ze zmienionym drugim wersem refrenu :
„Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie”
Romantyzm
Hymn (smutno mi Boże) - Juliusza Słowackiego
Hymn Smutno mi Boże jest jednym z cyklu utworów powstałych podczas podróży Słowackiego na Wschód. „Pisałem o zachodzie słońca na morzu przed Aleksandrią” - tak brzmi dopisek poety. Niemal widzimy go jak stoi na dziobie okrętu, wpatrzony w przestrzeń wodną. Ogląda zachód słońca - przecudny obraz Boskiego dzieła : tęczę blasków, złociste niebo i morze, ognistą gwiazdę słońca, które gaśnie w lazurze wód. Lecz oddalony od rodzinnych brzegów samotny człowiek odczuwa smutek i pragnie wyjawić przed Bogiem swoje uczucia. Tęsknota przybiera formy różnych obrazów. Oto uczucie poety przypomina płacz dziecka za odchodzącą matką. Pogłębia je widok polskich bocianów : „sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem”. Wspomnienie domu i obcych mogił budzi gorycz, gdyż nie wiadomo, gdzie tułacz znajdzie własną mogiłę. Pewny jest fakt, że okręt nie wiezie podróżnika do ojczyzny, tam gdzie małe dziecko modli się za niego, gdzie są jego bliscy. Zachód słońca - potężne, nieprzemijalne dzieło Boga - budzi gorzką refleksję o własnej przemijalności i kruchości. A zatem piękno, jakim musiało być to widowisko, wzbudziło w widzu żal, tęsknotę smutek.
Nie po raz pierwszy jesteśmy świadkami monologu skierowanego do Boga. Bóg milczy - człowiek otwiera przed nim duszę. Słowacki nazwał swoją wypowiedź hymnem, lecz hymn od wieków był głosem zbiorowym, modlitwą wielu ludzi podporządkowanych Bogu. Tu hymn wyraża uczucia jednostki, która nie śmie mówić tylko o swoich uczuciach i o swojej tęsknocie. Jest to jednostka, która zauważa i niemal akceptuje swoją nicość i przemijalność - nie jest to hymn buntu i walki z Bogiem. Lecz nie jest także wiernopoddańczym hołdem. Człowiek podkreśla swoją wagę i swoją podmiotowość. Smutek, tęsknota gorycz - czysto ludzkie uczucia, nieznane Bogu, udowadniają podmiotowość i samodzielność człowieka. To Bóg tworzy, specjalnie dla człowieka, wspaniałe widowisko natury. Lecz człowiek mimo to jest smutny. Zanim się ukorzy przed Bogiem, zanim uzna swoją nicość - pozwala sobie na czysto ludzki akt smutku. Zawołanie: „smutno mi Boże” jest nie tyle pretensją, buntem, czy aktem rezygnacji, co podkreśleniem wartości i podmiotowości człowieka.
Młoda Polska
Hymny - Jana Kasprowicza
Hymny - to dzieła, które przyniosły Kasprowiczowi największą sławę. Są to jednak utwory obrazujące kryzys zaufania do Boga i upadek dawnych wartości. Słynne hymny to : Dies Irae, Święty Boże, Święty Mocny, Moja pieśń wieczorna, Hymn św. Franciszka z Asyżu. W formie utwory te nawiązują do tradycji hymnów kościelnych (szczególnie średniowiecznych), możemy też mówić, że są to już utwory ekspresjonistyczne, co w owych czasach jest nowatorstwem. Hymny prezentują pochód ludności podążającej do otwartego grobu. W hymnie Święty Boże do pochodu ku śmierci dołącza się cała żyjąca sfera tego świata : rośliny, zwierzęta. Dies Irae - (dzień gniewu) opiewa wizję Sądu Ostatecznego, ukazuje też przekrój ludzkości - żądze i zbrodnie :
„temu dłoń ścisnęła krtań,
a tamten zęby szczerzy, poszarpawszy ramie…”
Nade wszystko są jednak hymny wyrazem buntu przeciw Bogu. Kasprowicz rozpatruje pojęcie dobra i zła, i pyta : kto stworzył zło ? Odpowiedź kieruje ku Bogu :
„Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów,
Bez Twej woli się nie stało !
Kyrie elejson !
O źródło zdrady ! Kyrie elejson !
Przyczyno grzechu.!!
Dies Irae
Tak brzmi obrazoburcze oskarżenie Boga, iż jako Stwórca świata jest także stwórcą zła. A jeśli zło stworzył - to czemu sądzi i wyznacza karę ?
„Niewiasta z rozpaczliwym krzykiem rodzi dziecię
Ty duszę jego grzechu oblewasz hyzopem
i sądzisz !”
Przypomina się manicheizm - koncepcja, według której Dobro i Zło są równorzędnymi siłami stwarzającymi wszechświat, istnieją w odwiecznym konflikcie, lecz obie są pierwiastkami koniecznymi. Lecz - jeśli zło jest częścią Boga, to nie jest On doskonały, a jeśli jest wrogą, równorzędną siłą - to Bóg nie jest najmocniejszy i wszechmogący ! Zauważmy, że Kasprowicz nie jest pierwszym poetą zwracającym się do Boga w odruchu buntu. Pierwowzorem takiej postawy jest Wielka Improwizacja i szaleńczy pojedynek Konrada z Bogiem w III części Dziadów.
Pojęciem, które jest charakterystyczne dla Hymnów Kasprowicza jest także katastrofizm - czyli wizja świata idącego ku zagładzie, tendencja głosząca upadek i zagładę Ziemi. W Hymnach widzimy otwarty grób, miliardy krzyży walące się z nieba, rzeki i morza ciepłej krwi, wreszcie żmije, pijawki o dziwnych ludzkich głowach :
„Idą na się zmartwychwstali
ogniem buntu świat się pali,
tłumy w krwawej broczą fali”.
Zaś po wielkim zgiełku, złowrogim hałasie nastąpił koniec :
„na wszystko mrok nicości nieprzebyty spłynął”