Bezpieczeństwo i porządek publiczny:
HISTORIA
Dawna Polska. W dawnej Polsce nie istniały zorganizowane centr. służby czuwające nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym. Z urzędu były ścigane tylko niektóre przestępstwa przeciw panującemu i państwu, interesom skarbu monarszego, obowiązkowi obrony kraju, religii panującej, urzędom, sądom, niekiedy zabójstwa, rabunki i zaw. kradzieże (zwł. w miejscach otoczonych mirem), także zgwałcenie kobiety. We wczesnym średniowieczu ściganiem tych przestępstw oprócz monarchy zajmowali się wojewodowie i kasztelanowie (wykrywanie przestępstw, ujmowanie sprawców, sąd, egzekucja kar); na wsi obowiązek schwytania sprawcy zabójstwa, rozboju lub kradzieży ciążył na ludności opola; czynnikiem zwiększającym bezpieczeństwo była powinność stróży. W celu zapewnienia bezpieczeństwa na drogach, zwł. ze strony rycerzy-rabusiów, u schyłku XIII i w 1 poł. XIV w. miasta zawiązywały konfederacje, utrzymujące własne siły zbrojne (Wielkopolska, Śląsk). W końcu XIII w. pojawił się w prowincjach, a od poł. XIV w. w grodach urząd starosty, który miał m.in. zapewnić spokój wewn. i sprawne działanie sądów; oprócz starostów w XIV XV w. ściganiem przestępców zagrażających spokojowi publ. (4 artykuły grodzkie: podpalenie, napad na dom, rabunek na drodze, zgwałcenie kobiety) i stawianiem ich przed sądami grodzkimi zajmowali się justycjariusze (oprawcy), którzy zanikli w XV w., na Mazowszu w XVI w. Od XVI w. starostowie coraz powszechniej swoje funkcje policyjno-sądowe przekazywali podstarościm; niekiedy pomagali im burgrabiowie (na Litwie horodniczy), mający pieczę nad zamkami, ale także chwytający przestępców na czele pachołków grodzkich. Niekiedy, gdy starosta (podstarości) nie dysponował dostateczną siłą zbrojną (milicją starościńską) do walki z bandą rozbójniczą lub w celu egzekucji wyroku sądowego, organizował do pomocy okoliczną (powiatową) szlachtę (tzw. zajazd). Na Podkarpaciu do walki ze zbójnictwem starostowie organizowali, zwł. w XVII i 1 poł. XVIII w., zaciężne oddziały tzw. harników; do współdziałania zmuszano chłopów. Aż do 2 poł. XVIII w. starostowie stanowili jedyny stały lokalny organ policyjny. Znaczną rolę w utrzymaniu bezpieczeństwa odgrywały nadworne służby zbrojne magnatów. Na wsi staropol. czynności porządkowe i policyjne pełnił wójt, który miał do pomocy kilku tzw. przysiężników. W mieście służbami porządkowymi dysponował burmistrz i rada miejska; dowódcą straży miejskiej dziennej i nocnej (zw. pobudkami, ceklarzami) był hutman (hetman); większe miasta utrzymywały nieco liczniejszą milicję miejską (zazwyczaj kilkudziesięciu ludzi), której zadaniem była ochrona urządzeń i instytucji miejskich, tłumienie tumultów i in. W miejscu przebywania króla i w jego najbliższej okolicy utrzymanie spokoju i bezpieczeństwa należało do straży i sądów marszałkowskich; szczególne znaczenie miały one podczas obrad sejmów. W okresach bezkrólewia (od 1572) obronę porządku i spokoju publ. przejmowały konfederacje tzw. kapturowe (wojewódzkie i generalne) oraz sądy kapturowe, które mogły powoływać milicje powiatowe. Proces centralizacji i ujednolicenia służb czuwających nad bezpieczeństwem i porządkiem publ. rozpoczął się dopiero w ostatniej ćwierci XVIII w. W 1775 89 zwierzchnictwo nad nimi sprawował Departament Policji Rady Nieustającej; od 1789 niektóre funkcje policyjne spełniały komisje porządkowe cywilno-wojskowe, a 1791 93 wszystkie agendy działania policyjnego przejęła Komisja Policji Obojga Narodów. Pod zaborami. Po utracie niepodległości 1795 aparat policyjny w każdym z zaborów był zorganizowany zgodnie z istniejącym systemem danego państwa zaborczego i obsadzony przez jego własnych urzędników. Oprócz ścigania przestępczości kryminalnej celem naczelnym tego aparatu było tropienie wszystkich działań patriotycznych oraz czuwanie nad stanem umysłów pol. społeczeństwa. W Księstwie Warszawskim w organizacji policji przyjęto wzory franc.; nad całością bezpieczeństwa i porządku publ. czuwał min. policji, w departamentach zaś podlegli mu bezpośrednio komisarze policji. Królestwo Polskie. Sprawy bezpieczeństwa, porządku i spokoju publ. poczatkowo podlegały Komisji Rządowej Spraw Wewn. i Policji. W miastach w urzędach municypalnych (od 1842 zw. magistratami) pieczę nad porządkiem i bezpieczeństwem sprawowały Wydziały Policyjno-Wojenne; po powstaniu listopadowym 1830 31 sprawy policyjne w miastach podporządkowano ros. naczelnikom wojennym województw (guberni). Policja ściśle współpracowała z żandarmerią, a ich kompetencje nawzajem się przenikały; kompetencje policji miasta gubernialnego w sprawach nadzoru polit. obejmowały całą gubernię. Cała służba policyjna podlegała warsz. gubernatorowi wojennemu (1848 przemianowanemu na generała-gubernatora wojennego). W Warszawie na czele policji stał od 1833 wiceprezydent miasta (od 1839 z tytułem oberpolicmajstra). W gminach na wsi za bezpieczeństwo i porządek odpowiadał wójt. Po powstaniu styczniowym 1863 64 działalność policji nasiliła się. Do 1867 Królestwo znajdowało się pod zarządem policyjno-wojennym, kierowanym przez generała-policmajstra; w guberni zwierzchnictwo nad policją pełnił naczelnik Gł. Wojennego Oddziału, w Warszawie oberpolicmajster, w powiecie naczelnik wojenny powiatu; zarząd policyjno-wojsk. postawiono ponad wszystkimi urzędami, z wyjątkiem gubernatorów. Na pocz. 1867 zniesiono stanowiska naczelników wojennych, a policję przekazano gubernatorom i naczelnikom powiatów; w powiatach zniesiono służby policyjne i komendy żandarmerii i powołano straż ziemską (1 strażnik ziemski na 2,5 tys. ludności wiejskiej i 1,5 tys. miejskiej w miastach mniejszych, bez własnej organizacji policyjnej), podległą Dyrektorowi Gł. w Minist. Spraw Wewn. (od 1869). W 1874 na miejsce urzędu namiestnika wprowadzono generała-gubernatora warsz., urząd o charakterze policyjno-polit., o b. szerokich kompetencjach. Funkcje ochrony bezpieczeństwa państwa (policji polit.) spełniał powołany 1843 III Okręg Korpusu Żandarmów, od 1867 zw. Warszawskim i odtąd podporządkowany bezpośrednio władzom w Petersburgu; 1896 zniesiono ten odrębny Okręg i żandarmerię podporządkowano pomocnikowi generała-gubernatora ds. policyjnych. W 1880 utworzono niezależną od żandarmerii i działającą tylko w Warszawie Specjalną Kancelarię ds. policyjnych (tzw. Ochrana), 1900 przekształconą w Wydział dla Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publ. przy Zarządzie Warsz. Oberpolicmajstra; stanowił on centralę agenturalnej walki z ruchem nar. i socjalist. i dysponował rozbudowaną siecią konfidentów i prowokatorów. Zabór austriacki. Sprawami bezpieczeństwa i porządku zajmowały się dyrekcje policji, a ich naczelnym zadaniem była kontrola lojalności mieszkańców wobec cesarstwa oraz cenzura. W 1785 powołano Dyrekcję Policji we Lwowie (działała do 1848), 1796 w Krakowie (działała do 1809 i 1847 48), które kierowały b. rozbudowanym aparatem policyjnym; podlegały im nadkomisariaty i komisariaty w miastach, straż policyjno-wojsk. (Militar-Polizei-Wachkommando) i tajni agenci; obie dyrekcje podlegały austr. Minist. Policji (utworzonemu 1793), a od 1801 Nadwornej Izbie Policyjnej i Cenzuralnej (Oberste Polizei- und Censurhofstelle) w Wiedniu. W 1851 60 system policyjny został znacznie zaostrzony. Od 1859 istniało Minist. Policji, któremu podlegały starostwa i namiestnictwa; ich organami wykonawczymi była straż policyjna (Polizeiwachmanner) i żandarmeria (istniejąca od 1849), zorganizowana w sposób wojsk.; policją lokalną kierowały zarządy gminne, w dużych miastach istniały rządowe dyrekcje policji. Stopniowo kompetencje policji ograniczano. Zabór pruski. Działalność policji w XIX-wiecznym państwie prus. miała 2 cele: podstawowy, czyli ochronę bezpieczeństwa i porządku, a równocześnie także popieranie dobrobytu społeczeństwa w najszerszym znaczeniu materialnym, moralnym i intelektualnym (policja dobrobytu Wohlfartspolizei), czyli jego interesów określonych przez opinię publ. panujących poglądów etycznych, społ. i obyczajowych, które stanowiły podstawę współżycia publicznego. Istniała policja polit., mająca na celu policyjną ochronę państwa i jego aparatu, o szerokim i mało sprecyzowanym zakresie działania, oraz policja bezpieczeństwa jednostki (Einzelsicherheitspolizei), chroniąca dobra i interesy społeczeństwa oraz poszczególnych osób. W każdej rejencji policja podlegała prezydentowi rejencji, który był zwierzchnikiem landratów w powiatach; w miastach powyżej 10 tys. mieszk. policja podlegała burmistrzom, ale pod nadzorem prus. władz państw. (starostów, w dużych miastach prezydentów rejencji); w gminach wiejskich przedstawicielami władzy państw. z funkcjami policyjnymi byli sołtysi najczęściej ziemianie, właściciele tzw. obszarów dworskich. W 1872 utworzono w prowincjach (z wyjątkiem Poznańskiego) niewielkie obwody policyjne (Amtsbezirke) z obywatelskim (nie zawodowym) kierownikiem (najczęściej był nim ziemianin); w Poznańskiem utworzono dystrykty policyjne z mianowanym komisarzem. W powiecie zwierzchnikiem policji był starosta, który także nadzorował jej działalność w obwodach, dystryktach, obszarach dworskich i w miastach poniżej 10 tys. mieszkańców. Organem wykonawczym policji w miastach, w których nie istniały król. dyrekcje policji, była miejska służba policyjna (Polizeisergeante, Polizeidiener), w tych zaś, w których dyrekcje takie istniały służba bezpieczeństwa (Schutzmannschaft); organem wykonawczym powiatowych i nadrzędnych władz policyjnych była żandarmeria, zorganizowana w sposób wojsk. i podległa kierownikom powiatów, rejencji, prowincji oraz poprzez swojego szefa min. wojny. Pierwsza wojna światowa. Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa Warsz. (okupacja niem.) istniały urzędy powiatowe policji i jej prezydia (Warszawa, Łódź), podległe Zarządowi Cyw.; naczelnicy powiatów dysponowali też niem. żandarmerią, ponadto istniała tajna policja polowa, pełniąca funkcje policji polit. i kontrwywiadu. Oprócz policji niem. działały pol. milicje miejskie lub straże obywatelskie, kierowane przez burmistrzów bądź prezydentów miast i podległe władzom niem.; poza obrębem miast władzę policyjną pełniła niem. żandarmeria. W Generalnym Gubernatorstwie Lubel. (okupacja austr.) specjalną formacją do ochrony bezpieczeństwa i porządku była żandarmeria; w największych miastach utworzono dyrekcje wojsk. policji polowej, w innych milicje miejskie. Druga Rzeczpospolita. W okresie odbudowy niepodległego państwa pol. X XI 1918 regionalne, autonomiczne organy władz ( Rada Regencyjna w Królestwie Pol., Naczelna Rada Ludowa w Wielkopolsce, Polska Komisja Likwidacyjna w Galicji) częściowo przejęły kontrolę nad administracją oraz aparatem ochrony bezpieczeństwa i porządku publ. (policją) państw zaborczych lub tworzyły własne organizacje porządkowe, m.in. w Poznaniu Straż Lud.; lokalne kom. obywatelskie powoływały Straże Obywatelskie, w których służba była honorowa i bezpłatna; władze samorządowe organizowały milicje komunalne; własne organizacje zbrojne tworzyły PPS ( Milicja Ludowa Polskiej Partii Socjalistycznej), ND (Straż Bezpieczeństwa Publ.) oraz Rady Delegatów Robotn. ( Czerwona Gwardia); 7 XI 1918 Tymczasowy Rząd Republiki Pol. (premier I. Daszyński) powołał Milicję Lud. (pełniła gł. służbę wartowniczą w obiektach rządowych); funkcje policyjne pełniła również Żandarmeria Krajowa (w Wielkopolsce Pol. Żandarmeria Krajowa) i powstałe pod koniec 1918 Straż Kolejowa oraz Straż Rzeczna. Od XII 1918 władze państw. rozpoczęły likwidację dotychczas istniejących organów policyjnych (z wyjątkiem milicji samorządowych) i formalnie ogólnopaństw. Milicji Lud.; od I 1919 tworzono Policję Komunalną, podlegającą władzom samorządowym i nadzorowaną przez min. spraw wewnętrznych. W VI VII 1919 Milicja Lud. PPS i Policja Komunalna zostały rozwiązane (część czł. wcielono do WP); 24 VII 1919 Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o Policji Państw. (PP), jednolitej formacji policyjnej, liczącej 30 35 tys. funkcjonariuszy, podporządkowanej władzom państw., obejmującej całość spraw bezpieczeństwa i porządku publ. (wyjątkowo 1924 25 wydzielono Policję Polit.). PP stopniowo obejmowała działaniem cały obszar Rzeczypospolitej; do 1921 istniały samodzielne komendy PP w byłych zaborach: prus. i austr., do 1922 na Wileńszczyźnie; do 1939 zachowała autonomię Policja Woj. Śląskiego; 1920 do PP wcielono Straż Kolejową i Straż Rzeczną. Podczas wojny pol.-bolszewickiej funkcjonariusze policji i czł. Straży Obywatelskich powoływanych przez władze lokalne uczestniczyli w walkach i utrzymywali porządek publ. szczególnie na terenach, które wcześniej czasowo zajmowała Armia Czerwona. Działalność PP, zwł. w dziedzinie ochrony państwa i ustroju, wspomagały inne organy i służby państw., m.in. masowe wystąpienia społ. (strajki, demonstracje) były tłumione przez oddziały wojsk., często z użyciem broni ( krakowskie wydarzenia 1923); dopiero od IV 1936 formowano oddziały rezerwy policyjnej przeznaczone do tłumienia masowych zakłóceń porządku publ.; w zwalczaniu organizacji antypaństw., przede wszystkim komunist., uczestniczył kontrwywiad wojsk. (Oddział II Sztabu Gł., od 1928 Sztabu Generalnego WP); porządku i bezpieczeństwa publ. na pograniczu Rzeczypospolitej strzegły: powołana XII 1918 Straż Graniczna (granica z Niemcami, Czechosłowacją i Rumunią) oraz sformowany IX 1924 Korpus Ochrony Pogranicza (KOP; granica z ZSRR i Litwą, później również część granicy z Rumunią i Niemcami), utworzony zamiast m.in. Kordonów Granicznych Nacz. Dowództwa WP (1920 21) i batalionów celnych (1921 22); łącznie formacje uczestniczące w ochronie i przywracaniu porządku publ. w II RP liczyły 60 70 tys. funkcjonariuszy i żołnierzy. Druga wojna światowa. Podczas kampanii wrześniowej 1939 jednostki KOP włączone w skład armii i grup operacyjnych WP walczyły z wojskami niem., następnie z Armią Czerwoną (m.in. grupa operacyjna dow. KOP gen. W. Orlik-Ruckemanna); funkcjonariusze PP, mimo ewakuacji z województw zach. na wschód (z wyjątkiem Wybrzeża i Warszawy), uczestniczyli w walkach frontowych, przeciwstawiali się dywersji (zginęło lub zostało zamordowanych ok. 3 tys., do niewoli, przede wszystkim sowieckiej, dostało się ok. 10 tys. umieszczeni w obozie w Ostaszkowie, później zamordowani w Twerze); w wielu miejscowościach powołano Straże Obywatelskie. Na okupowanym obszarze państwa pol. włączonym do III Rzeszy i ZSRR pol. PP została zlikwidowana; w GG władze niem. utworzyły podporządkowaną policji niem. Policję Polską Generalnego Gubernatorstwa i Pol. Policję Kryminalną, popularnie zw. policją granatową. Powszechnie uważano policjantów za kolaborantów; obawiano się ich, choć na ogół łatwiej ich było przekupić niż Niemców; okupant wykorzystywał ją też w akcjach represyjnych wobec Żydów; wielu jej funkcjonariuszy było jednocześnie czł. Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa (PKB), specjalnej formacji policyjnej, stanowiącej część Polskiego Państwa Podziemnego; konspiracyjne organizacje wojsk. i zbrojne wpływały na bezpieczeństwo i porządek publ. zwalczając kolaborację, szmalcownictwo, bandytyzm i stosując odwet za represje władz okupacyjnych; 1944 w Warszawie podczas powstania i na terenach wyzwolonych spod okupacji niem. jawną działalność podjął PKB (po kilku dniach zlikwidowaną przez NKWD). W niektórych gettach okupant nakazał zorganizowanie żyd. Straży Porządkowej, która miała wykonywać pomocnicze funkcje policyjne. Część jej członków uczestniczyła w deportacjach Żydów do obozów zagłady i in. akcjach okupanta. Od VII 1944 na terenach wyzwolonych spod okupacji niem. (na zach. od linii Curzona) początkowo ochroną władz komunist. i zwalczaniem Pol. Państwa Podziemnego zajmowały się NKWD i kontrwywiad Armii Czerwonej; VIII 1944 rozpoczął działalność resort bezpieczeństwa publ. PKWN (z Urzędami Bezpieczeństwa, UB), 1945 przemianowany na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), tworzony pod ścisłym nadzorem NKWD (jego funkcjonariusze zajmowali część stanowisk kierowniczych w resorcie) przez czł. grup wyszkolonych 1943 44 w ZSRR w szkole NKWD w Kujbyszewie; IX 1944 powołano Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego (GZI WP), spełniający funkcję policji polit. w wojsku, m.in. represjonujący byłych żołnierzy AK; zadania ogólnoporządkowe wypełniała początkowo żywiołowo organizowana przez rady nar., czł. AL i BCh Milicja Obywatelska (MO), X 1944 całkowicie podporządkowana resortowi bezpieczeństwa publ. i przekształcona w formację wojsk., od 1946 wspierana przez Ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej (ORMO); III 1945 powołano Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), specjalną formację wojsk. przede wszystkim do zwalczania podziemia niepodległościowego w Polsce. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Po zakończeniu działań wojennych 1945 46 do udziału w akcjach pacyfikacyjnych skierowano również regularne oddziały WP, 1946 49 działalność wojska i aparatu bezpieczeństwa koordynowała Państwowa Komisja Bezpieczeństwa; aparat bezpieczeństwa był podporządkowany władzom PPR, później PZPR ( Komisja Bezpieczeństwa) i kontrolowany przez doradców sowieckich (1945 liczył bez wojska ponad 120 tys. funkcjonariuszy, 1947 250 tys.), jego gł. zadaniem było pacyfikowanie społeczeństwa przez stosowanie masowego terroru państw. likwidującego wszelkie formy oporu, uderzającego we wszystkie warstwy społ.; w systemie represji działały również: sądy (tajne sekcje), prokuratura i Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, więzienia i obozy (do 1954 podporządkowane MBP, 1954 56 Minist. Spraw Wewn., później Minist. Sprawiedliwości). Od 1954 następowało stopniowe załamywanie się systemu stalinowskiego, ograniczano wszechwładzę aparatu bezpieczeństwa i zmniejszono jego liczebność; XII 1954 zlikwidowano MBP i utworzono Minist. Spraw Wewn. (MSW) oraz Kom. ds. Bezpieczeństwa Publ. przy Radzie Ministrów, 1956 zlikwidowano UB i powołano Służbę Bezpieczeństwa (SB), podporządkowaną MSW, 1957 rozwiązano GZI WP; VI 1956 spacyfikowano rewoltę w Poznaniu, podczas której m.in. rozbito więzienie i oblegano budynek UB ( poznański czerwiec 1956), ale w wyniku październikowego przesilenia politycznego 1956 ostatecznie zaprzestano stosowania masowego terroru; aparat bezpieczeństwa zachował ważną pozycję w systemie władzy komunist., kontrolował wszystkie formy życia społ., stosował represje, często bezprawne, wobec osób, środowisk opozycji polit. i Kościoła katol.; wspierany przez wojsko pacyfikował masowe wystąpienia społ. (m.in. marzec 1968 w Polsce, grudniowy bunt robotniczy 1970 w Polsce, czerwcowy protest robotniczy 1976, stan wojenny w Polsce 1981 83); zwalczał przestępstwa gosp. (szczególnie przeciwko własności państw.) i kryminalne.
TRZECIA RZECZPOSPOLITA
Po złamaniu 1989 monopolu władzy PZPR nastąpił rozpad totalitarnego ustroju polit.; 1990 zlikwidowano SB, utworzono Urząd Ochrony Państwa, MO przekształcono w Policję, przeprowadzono weryfikację funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa; powstały organy ochrony bezpieczeństwa i porządku publ. dysponujące uprawnieniami zgodnymi z zasadami państwa prawa. Działają one w warunkach zwiększenia liczby i pojawienia się nowych rodzajów (gł. gosp.) przestępstw i powstania grup mafijnych w okresie przekształceń społ. i gospodarczych.