Ekonomiczna istota pieniądza - jego formy i funkcje w procesie rozwoju gospodarczego i społecznego podziału pracy
W gospodarce towarowo-pieniężnej pieniądz spełnia trzy podstawowe funkcje: środka wymiany, miernika wartości i instrumentu oszczędzania (tezauryzacji). W przeciwieństwie do wymiany naturalnej (barterowej) cechą charakterystyczną gospodarki towarowo-pieniężnej jest obsługa obrotu towarów i usług za pośrednictwem pieniądza, który nadaje się do podziału wartości na części ułamkowe a jednocześnie umożliwia dokonywanie większych rozliczeń. W ten sposób pieniądz usprawnia procesy wymiany rynkowej i sam podlega rozwojowi stosownie do potrzeb rozwijającej się gospodarki.
Pieniądz jako środek wymiany powstał z potrzeby usprawnienia obrotu towarowego w gospodarce.
Pieniądz jako miernik wartości pozwala na wyrażenie w jednostkach monetarnych wartości towarów znajdujących się na rynku. Cena jako pieniężny wyraz wartości umożliwia porównywanie wszystkich dóbr na rynku, a ponadto odnoszenie ich do kosztów wytwarzania i weryfikację efektywności produkcji ex post i ex ante.
Pieniądz jako miernik wartości jest narzędziem racjonalizowania działalności bieżącej i inwestycyjnej.
Pieniądz jest instrumentem oszczędzania (tezauryzacji) lub tworzenia rezerw. Pewna zmienna ilość pieniądza znajduje się stale w dyspozycji podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych zanim zostanie zużyta na określone cele (forma odroczonego wydatku).
Rozwój pieniądza
W historycznym ujęciu w miarę rozwoju gospodarczego, wymiana naturalna (towar za towar) stawała się coraz bardziej uciążliwa. Stąd funkcję pośrednika zaczęły pełnić niektóre towary (początkowo: bydło, prasowana herbata, tytoń, skóry , a w późniejszym okresie żelazo, miedź, brąz). Z upływem czasu rosło jednak znaczenie metali szlachetnych (złoto, srebro). Ze względu na ich zalety, które szczególnie predestynowały je do spełniania roli środka wymiany. Są trwałe, łatwe w utrzymaniu, transporcie, podzielne materialnie, rzadko występują w przyrodzie, a ponadto są powszechnie pożądane. Posługiwanie się tymi metalami początkowo w formie sztabek - nie było wygodne. Wymagało ważenia i ich sprawdzania pod względem czystości metalu; pojawiły się bowiem próby fałszowania poprzez dodawanie cyny do srebra i miedzi do złota. Stąd już w starożytności udoskonalono funkcję złota i srebra w obrocie towarowym wprowadzając do obiegu monety , które były kawałkami kruszcu o określonym kształcie i miały oznakowanie informujące o ich wadze i próbie. W starożytnym Rzymie pierwsze ośrodki, w których bito pieniądz metalowy powstały w świątyniach. Były to bowiem nie tylko miejsca spotkań i modlitw ludzi, ale także miejsca handlu. Jedną z pierwszych świątyni gdzie zaczęto bić pieniądze była Świątynia Junony Monety. Pieniądze te zaczęto nazywać monetami. Powszechny ekwiwalent pieniężny w sposób zasadniczy zracjonalizował wymianę towarową. Ewolucyjny rozwój form pieniądza przyczynił się do rozdzielenia operacji zakupu i sprzedaży w czasie i przestrzeni, co sprzyjało dynamizowaniu wymiany towarowej i ogólnemu rozwojowi gospodarczemu.
Formy pieniądza
Pieniądz w obrocie występuje w formie gotówkowej i bezgotówkowej.
Pieniądz w obrocie gotówkowym
Pieniądz kruszcowy definiowany jest jako pewna ilość kruszcu zawarta w monetach obiegowych, nadająca im pewną własną wartość (np. wartość złota jaką zawierają). W początkowym okresie pojawiania się pieniądza kruszcowego, jego wytwarzanie nie było ograniczone. Panowała pełna swoboda np. przetwarzania pieniądza kruszcowego na wyroby ozdobne, jak też wybijaniu pieniądza z dostarczonego do mennicy kruszcu (był to tzw. otwarty system menniczy). W miarę rosnącego zapotrzebowania na pieniądz, prawo do produkcji pieniądza kruszcowego otrzymywały banki upoważnione przez Państwo (był to tzw. zamknięty system menniczy). W gospodarce feudalnej a nawet w początkowym okresie rozwoju kapitalizmu pieniądz kruszcowy w pełni zaspakajał potrzeby obrotu gospodarczego
Dynamiczny rozwój gospodarki kapitalistycznej - wywołuje rosnące zapotrzebowanie na pieniądz, które nie mogło być zaspakajane z uwagi na wolne pozyskiwanie kruszców szlachetnych. Zaczęto upowszechniać formę banknotu, jako swoistego pokwitowania - zaświadczenia, które już w XVII wieku pojawiło się w Anglii, stanowiło ono potwierdzenie zdeponowanego złota u złotników a potem w bankach. Banknot stanowił zobowiązanie wydania złota z chwilą jego przedstawienia. Banknoty - początkowo imienne, potem wystawiane na okaziciela stały się wygodne w regulowaniu zobowiązań. Wierzycielom wystarczyło przeświadczenie, że w każdej chwili mogą posiadane banknoty zamienić na kruszcowe monety . Banki szybko zorientowały się, że nie wszyscy posiadacze banknotów zamieniają je zaraz na pieniądz kruszcowy . zachęcało to banki do wprowadzania do obiegu większej ilości banknotów niż wynosiło jego pokrycie w złocie. Ta sytuacja pozwalała na osiąganie dodatkowych zysków, ale stopniowo narastało zagrożenie niewypłacalności (bankructwa) banków. Stopniowo ograniczano więc uprawnienia do emisji banknotów pozostawiając je ostatecznie bankowi centralnemu, który był pod nadzorem państwa.
Pieniądz kruszcowy stopniowo tracił swoje funkcje w obsłudze rozwijającej się gospodarki na rzecz pieniądza papierowego, który stał się nowym znakiem pieniężnym, funkcjonującym jako środek płatniczy na zasadzie usankcjonowania go przez władze państwowe.
W czasie pierwszej wojny światowej banki wstrzymały wymienialność, w związku ze zbyt wysokimi zadłużeniami rządów. Natomiast od 1933r. w wyniku wielkiego kryzysu w gospodarce światowej, wszystkie państwa zaniechały wymiany banknotów na kruszec.
Pieniądz w obrocie bezgotówkowym
Rozwój gospodarczy w II połowie XIX wieku, a zwłaszcza bezgotówkowym w XX wieku spowodował zapotrzebowanie na coraz większą ilość pieniędzy i wyższą sprawność jego obrotu.
Obok obiegającego pieniądza gotówkowego pojawił się pieniądz bezgotówkowy w formie zapisów na rachunkach bankowych. Powstał on początkowo w wyniku wpłaty gotówki do banku przez klienta i zapisania tej kwoty na jego koncie. Środki te mogły być następnie pobrane przez klienta w gotówce, bądź mógł on też zlecić przekazanie ich części lub całości na rzecz swego wierzyciela. Jeśli wierzyciel ten posiadał swój rachunek w tymże banku, cała operacja obejmowała jedynie zapis na odpowiednich kontach: obciążenie jednego konta i uznanie drugiego. Banki handlowe zorientowały się szybko, iż podobnie jak to miało miejsce z wystawaniem banknotów na zdeponowane złoto, klienci nigdy nie zgłaszali się jednocześnie po odbiór w gotówce całości swoich wkładów. Zatem bank handlowy przyjmując wpłaty gotówkowe od swoich klientów ( wpłaty te będziemy nazywali wkładami pierwotnymi) nie musiał trzymać całej tej gotówki w kasie, aby zaspokoić potrzeby z tytułu wypłat. Wystarczała znacznie mniejsza kwota na bieżące wypłaty gotówkowe dla klientów. Ta rezerwa kasowa składa się jednak nie tylko z gotówki w kasie, ale również z wkładu na rachunku banku handlowego w banku centralnym. Wysokość tej rezerwy kasowej kształtowała się na różnych poziomach w zależności od takich czynników jak: zakres posługiwania się przez podmioty gospodarujące we wzajemnych rozliczeniach gotówką bądź formą bezgotówkową, aktualnej sytuacji koniunkturalnej, itp. Wynika z tego, iż wysokość tej rezerwy bywa różna w poszczególnych państwach, a także zmieniała się ona w poszczególnych okresach. Jej wysokość może być kształtowana bądź w zależności od decyzji banków handlowych - w oparciu o ich doświadczenie - bądź też, co zdarza się dość często, może mieć charakter przymusowy i w tym przypadku jest ona ustalana przez bank centralny działający pod nadzorem państwa.
Część wpłat klientów, po odliczeniu rezerwy kasowej, mogła stanowić źródło kreacji pożyczek udzielanych przez bank handlowy , za które to pożyczki bank pobierał odsetki zapewniając sobie w ten sposób zysk. Udzielony, poprzez tworzenie przez bank depozytów, kredyt zwiększał ilość bezgotówkowego pieniądza w obrocie rynkowym i pozwalał podmiotom gospodarczym utrzymywać bieżącą płynność płatniczą oraz terminowo regulować zobowiązania.
Kreowanie pieniądza bezgotówkowego przez banki determinowane jest ilością posiadanych środków i koniecznością utrzymywania wewnętrznej równowagi finansowej. W trosce o własne dochody, banki zainteresowane są udzielaniem kredytu ponad zgromadzone środki (fundusze własne i depozyty klientów). Wymaga to jednak pozyskiwania środków na rynku bankowym, tj. lokat innych banków lub zaciąganie kredytu refinansowego ( czy lombardowego) w banku centralnym.
Należy pamiętać, że zarówno czek jak i przelew czy inne formy operacji bezgotówkowych nie są pieniądzem w ścisłym tego słowa znaczeniu; są umownym zalegalizowanym sposobem postępowania pozwalającego na obieg pieniądza bezgotówkowego w rozliczeniach wzajemnych. Czek jest formą przekazu pieniężnego między podmiotami gospodarczymi oraz osobami fizycznymi. Ma to tym większe znaczenie, że postęp techniczny wykorzystywany jest dla przyspieszenia obiegu pieniądza i skracania cyklu rozliczeniowego. Znajduje to odzwierciedlenie w pojawianiu się nowych technik przepływu pieniądza bezgotówkowego.
Szybki rozwój elektroniki wpłynął na dalsze usprawnienia rozliczeń bezgotówkowych poprzez pojawienie się tzw. pieniądza elektronicznego. Nie jest on nową formą pieniądza bezgotówkowego, lecz jedynie nową formą jego obrotu, wynikającą z ogólnego procesu komputeryzacji procesów finansowych; ma on walory usprawniające, szybkość, pewność i niskie koszty ( w przypadku powszechnego zastosowania). Pieniądz elektroniczny - to pieniądz w formie zapisu księgowego na specjalnych nośnikach nie na papierze, służy do tych samych operacji co zwykły pieniądz papierowy.
Bankowość i uwarunkowania jej rozwoju
Ekonomiczne aspekty rozwoju bankowości
Ewolucja pieniądza - przejście od pieniądza ważonego do monet bitych aspekty rozwoju wraz ze stemplem menniczym stwierdzającym wagę i próbę, a zwłaszcza bankowości wejście do obiegu pieniądza papierowego - rodzi zapotrzebowanie na banki jako instytucje pośredniczące i uwiarygodniające obrót pieniężny. Zapotrzebowanie to wzrasta jeszcze bardziej z chwilą pojawienia się pieniądza bezgotówkowego )
Równolegle z rozwojem gospodarczym następuje wzrost roli pieniądza jako środka cyrkulacji i instrumentu oddziaływania na równowagę ekonomiczną kraju.
Wzrost roli pieniądza wymusza rozwój bankowości. Oznacza to, że cały system bankowy podlega przeobrażeniom stosownie do tempa i zakresu zmian zachodzących w gospodarce.
To właśnie banki odczuwają w sposób niezwykle wyrazisty wszelkie zjawiska zachodzące w życiu gospodarczym kraju i w sferze wymiany międzynarodowej takie, jak wahania koniunktury, postęp techniczny i organizacyjny, zmiany na rynku oraz metody działania podmiotów gospodarczych. Wszystko to bowiem wpływa na kondycję finansową klientów banku, wielkość deponowanych środków, wysokość zaciąganych kredytów, a także skłania banki do poszukiwania coraz bardziej sprawnych i bezpiecznych form w obsłudze rozliczeń.
Drugim czynnikiem rozwoju w bankowości jest wykorzystywanie banków przez władze gospodarcze i administracyjne w celu oddziaływania na kierunki i tempo zachodzących przemian ekonomiczno-gospodarczych. Rządy coraz bardziej uświadamiają sobie, że rola pieniądza nie jest tylko biernym odbiciem procesów gospodarczych. Oddziaływując bowiem na politykę pieniężną, można wpływać na gospodarkę kraju. Wpływ dodatkowego pieniądza na rynek nie jest jednorodny. (zarówno niedobór środków pieniężnych, jak ich nadmiar może wywołać Istotne zakłócenia w rozwoju gospodarczym kraju. (Wzrost ilości pieniądza w obiegu może nastąpić na skutek sfinansowania przez bank centralny deficytu budżetowego lub liberalizowania polityki kredytowej .
Niebezpieczeństwo polega na przekraczaniu granic bezinflacyjnego finansowania deficytu budżetowego, np. przez zaciąganie kredytów w banku centralnym, na co często zezwalają parlamenty jak też na ograniczaniu dostępu do kredytów przez podmioty gospodarcze w wyniku zadłużania się rządu w systemie finansowym. W ten sposób środki pieniężne, które można by przeznaczyć na finansowanie rozwoju produkcji wykorzystuje się na finansowanie poprzez budżet szeroko rozumianej konsumpcji. W przypadkach takich mamy do czynienia z tzw. efektem wypychania. Wywierają również nacisk na system bankowy o zliberalizowanie polityki kredytowej (w tym stopy procentowej). Oddziaływanie na system bankowy - ukierunkowane jest przede wszystkim na banki państwowe a zwłaszcza bank centralny i dotyczy w szczególności: polityki stopy procentowej i kredytu refinansowego, operowania poziomem rezerw obowiązkowych, preferencji lub reglamentacji kredytów.
Niezmiernie istotne jest więc prawidłowe ułożenie relacji pomiędzy rządem a bankiem centralnym, który odpowiada za politykę pieniężną zatwierdzoną przez Parlament. Obowiązkiem banku centralnego i rządu jest czuwanie nad właściwą równowagą na rynku. Oddziaływanie państwa na procesy związane z polityką pieniężną wyraża się najsilniej w ustanawianiu narodowych systemów pieniężnych.
Przez system pieniężny rozumieć należy całokształt instytucji i norm prawnych regulujących emisję i obieg pieniądza. Bankowość stanowi ważne ogniwo systemu pieniężnego i realizuje jego zadania.
Organizacja systemu bankowego w Polsce
W rozwoju polskiej bankowości po 1945 r. wyróżnić można dwa okresy, odmienne pod względem organizacji systemu bankowego oraz realizowanych celów.
W sferze organizacji banków
Zasadnicze cechy systemu bankowego w gospodarce scentralizowanej, do 1989 r. są następujące: cały system bankowy podporządkowany był głównie realizacji zadań państwowych, organizacja banków opierała się na układzie branżowym, klient przypisany był do określonego banku nie tylko w układzie branżowym, ale również terytorialnym ( do konkretnego oddziału właściwego dla miejsca siedziby firmy), pozycja Narodowego Banku Polskiego w sferze kredytowania gospodarki i finansowania pozostałych banków, funkcjonowała nieduża liczba banków i całkowity brak konkurencji międzybankowej, w związku ze wskazanym administracyjnym przypisaniem klienta do danego banku, brak było instytucji nadzoru bankowego i podstaw prawnych do jego funkcjonowania, występował niski stopień sprawności organizacyjnej, niedorozwój utechnicznienia operacji bankowych - zwłaszcza rozliczeniowych, brak przepisów i norm ostrożności bankowej.
W sferze ekonomiki banków
Zasadnicze cechy systemu bankowego w sferze ekonomicznej w tym samym czasie były następujące: kapitałowa własność państwa z wyjątkiem banków spółdzielczych, w których były tylko niewielkie udziały członkowskie, a ich znaczenie było bardziej symboliczne niż faktyczne, obligatoryjne (wymuszone rozwiązaniami systemu finansowego ) kredytowanie wszystkich podmiotów gospodarki uspołecznionej, funkcjonowanie banków na zasadzie wynikowego powiązania z budżetem ( całkowity brak elementów komercjalizacji i samofinansowania), kredytowanie podmiotów gospodarczych zależnie od planu produkcji i zatwierdzonych do realizacji tytułów inwestycyjnych, brak ocen realności zwrotu kredytu i nie stosowanie żadnych form zabezpieczeń udzielonych kredytów, administracyjne ustalanie jednolitej stopy procentowej, brak własnych celów finansowych, przez banki, wynik finansowy nie był parametrem oceny efektywności pracy banku, wysoki stopień centralizacji uprawnień w obrocie dewizowym.
Bank w systemie uspołecznionej gospodarki scentralizowanej nie był zorientowany na rynek, nie odbierał jego sygnałów - sterowany był administracyjnie przez "Centrum".
Banki funkcjonujące w Polsce do 1989 r
W okresie scentralizowanego systemu zarządzania gospodarką w Polsce funkcjonowały następujące banki:
Narodowy Bank Polski - posiadał sieć oddziałów operacyjnych we wszystkich miastach i oddziałów wojewódzkich w miastach wojewódzkich - łącznie 446 oddziałów - sprawował on bezpośrednią obsługę finansową i kredytową wszystkich jednostek gospodarki uspołecznionej z wyjątkiem sektora rolno - spożywczego.
Bank Rolny - obecnie Bank Gospodarki Żywnościowej SA - sprawował obsługę finansową i kredytową jednostek zajmujących się produkcją rolną i przetwórstwem rolno - spożywczym. Oddziały - głównie w miastach wojewódzkich i nielicznych miastach byłych powiatów. Podstawową sieć oddziałów tego banku stanowiły banki spółdzielcze (zrzeszone w BGŻ).
Bank Inwestycyjny - zajmował się obsługą inwestycji centralnych zjednoczeń i przedsiębiorstw. Oddziały - głównie w miastach wojewódzkich. W 1970 r. został rozwiązany, a agendy przekazano do NBP.
Powszechna Kasa Oszczędności prowadziła obsługę oszczędnościowo-kredytową ludności Sieć oddziałów terenowych prawie pokrywała się z liczbą oddziałów NBP. W połowie lat siedemdziesiątych przejęła z NBP finansowanie i kredytowanie spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego. PKO przez dłuższy okres była instytucją podległą organizacyjnie NBP .
Bank Handlowy w Warszawie SA - prowadził obsługę eksportowo-importowych wszystkich przedsiębiorstw i zagranicznych wynikających z obsługi budżetu państwa. terenowe, głównie w miastach wojewódzkich.
Bank Polska Kasa Opieki SA w Warszawie - prowadził obsługę walutowo - dewizową osób fizycznych. Stosownie do uregulowań reglamentujących tę sferę miał niedużą sieć oddziałów w terenie.
Gminne Kasy Spółdzielcze - (potem Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe) - obecnie Banki Spółdzielcze) zajmowały się obsługą indywidualnego rolnictwa i rzemiosła. Około 1650 oddziałów terenowych. Placówki banku spółdzielczego funkcjonowały we wszystkich gminach wiejskich i w niektórych gminach miejskich. W okresie scentralizowanego zarządzania gospodarką banki spółdzielcze były obligatoryjnie zrzeszone w Banku Gospodarki Żywnościowej.
Banki w gospodarce rynkowej - w sferze organizacji i ekonomiki - od 1990 r
System bankowy w gospodarce rynkowej cechuje w sferze organizacji banków: otwartość systemu na inicjatywy krajowe i zagraniczne, obiektywne kryteria licencjonowania banków, liczba i -rodzaj banków zdeterminowane są potrzebami rynku, szczególna pozycja banku centralnego w systemie bankowym, funkcjonowanie instytucji nadzoru bankowego, decentralizacja uprawnień w obsłudze obrotu walutowo dewizowego.
Cechy systemu bankowego w sferze ekonomiki banków: różne formy własności kapitałowej, komercyjny charakter banków (z wyjątkiem banku centralnego ), zasada pełnego samofinansowania się banków, system parametrycznego oddziaływania banku na banki komercyjne, odpowiedzialność banków i wypłacalności, elastyczność w zakresie ( efektywność ekonomiczna).
Rodzaje banków w gospodarce rynkowej
Klasyfikację banków możemy przeprowadzić według różnorodnych kryteriów. Najczęściej banki dzieli się:
według charakteru i zakresu realizowanych zadań : bank centralny, banki komercyjne, banki uniwersalne, banki wyspecjalizowane
według własności kapitału: banki państwowe, banki spółdzielcze, banki prywatne, banki o kapitale mieszanym w tym banki w akcyjnych
według zasięgu terytorialnego działania: banki regionalne, banki krajowe, banki zagraniczne (międzynarodowe).
Banki można również sklasyfikować według pozycji na rynku (standingu). Ranking banków określa kondycję ekonomiczno-finansową oraz stopień ich wiarygodności i gwarantowanego poziomu bezpieczeństwa dla klientów powierzających bankowi swoje depozyty.
Istnieje duże zapotrzebowanie klientów na wyczerpującą informację o jakości danego banku. Stąd banki udostępniają i upowszechniają informacje charakteryzujące jego stan ekonomiczno-finansowy, a specjalistyczne wydawnictwa i prasa zawodowa je publikuje, określając ranking według najważniejszych kryteriów. Z tego samego powodu banki publikują swoje zweryfikowane bilanse okresowe (z reguły roczne).
Zadania banków
Bank centralny (Narodowy Bank Polski) - często nazywany bankiem banków zajmuje szczególne miejsce w systemie bankowym. Jest jedynym bankiem emisyjnym, co oznacza, że posiada wyłączne prawo emisji znaków pieniężnych. Bilety emitowane przez NBP są jedynym legalnym środkiem płatniczym w Polsce. Posiada on uprawnienia wydawania koncesji na otwieranie nowych banków oraz podejmuje decyzje o ich cofnięciu jeśli funkcjonowanie banku jest niezgodne z obowiązującymi przepisami lub też wyniki ekonomiczne banku zagrażają bezpieczeństwu danego banku i stanowią zagrożenie dla jego klientów.
Narodowy Bank Polski za pośrednictwem Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego NBP zwanego nadzorem bankowym czuwa nad płynnością i wypłacalnością banków. Umożliwia refinansowanie się banków za pomocą kredytu refinansowego, emisji papierów wartościowych itp., sprawując stały nadzór nad działalnością wszystkich banków .
Banki komercyjne - nazywane również handlowymi, zajmują się gromadzeniem wolnych zasobów pieniężnych podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych w celu odopożyczania ich, z zyskiem, innym podmiotom, które dla realizacji swoich celów chcą zaciągać kredyt. Banki komercyjne w gospodarce rynkowej stale monitorują wszelkie zmiany zachodzące na rynku i starają się przewidywać zachowanie klientów oraz adresować swoją ofertę do różnych segmentów rynku kształtowanego prawem popytu i podaży.
Banki inwestycyjne specjalizują się przede wszystkim w wielokierunkowym lokowaniu środków powierzonych i własnych w inwestycjach kapitałowych. Banki inwestycyjne mogą również świadczyć inne usługi bankowe.
Banki uniwersalne - ukierunkowane na klienta oferują najszerszą gamę produktów i usług zarówno klasycznie bankowych związanych z prowadzeniem rachunków bankowych, rozliczeń gotówkowych i bezgotówkowych i udzielaniem kredytów, jak też w sferze obrotu papierami wartościowymi na pierwotnym i wtórnym rynku kapitałowym, usług ubezpieczeniowych itp.
Przesłanki kierunki restrukturyzacji polskiego systemu bankowego po 1989 r.
Trwający w Polsce proces transformacji gospodarki doprowadzić ma do zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów pracy (majątku i siły roboczej) oraz zbudowania gospodarki rynkowej z wiodącą rolą sektora prywatnego.
Demonopolizacja i prywatyzacja wymaga stworzenia nowego mechanizmu alokacji kapitału w gospodarce, opartego na samoregulacji rynkowej. Tworzący się rynek kapitałowy w Polsce odgrywa w tym względzie rolę jak dotąd niewystarczającą. Ważną rolę w osiąganiu tych celów odegrać winny banki. To system bankowy stanowi wciąż jeszcze główny kanał przepływu kapitałów oraz oddziaływuje na ich efektywne wykorzystanie. Wymaga to, aby banki w pierwszej kolejności zaczęły funkcjonować według zasad rynkowych i opierały swoją działalność na zasadach komercyjnych. Zysk powinien stać się celem i środkiem lepszego zaspokajania potrzeb obsługiwanych uczestników rynku. Stąd pilna konieczność osiągnięcia sprawności organizacyjnej i wiarygodności kapitałowej - podstawowego wymogu dla osiągnięcia sukcesu na rynku.
Przyjęty program restrukturyzacji polskiej bankowości zakładał: odejście od zmonopolizowanego systemu bankowego wraz z wyodrębnieniem z Narodowego Banku Polskiego dziewięciu samodzielnych i samo finansujących się banków komercyjnych z dniem 11utego 1989 r., możliwość powstawania nowych banków, komercjalizację banków państwowych, przekształcenie banków "dziewiątki" w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa (reprezentowanego przez Ministerstwo Finansów) i rozpoczęcie funkcjonowania według zasad komercyjnych (w IV kw. 1991 r.), prywatyzację banków państwowych.
W latach 1989 - 1994 powstało ponad 100 nowych banków, które uzyskały licencje NBP.
Cele komercjalizacji
Komercjalizacja jest etapem przejściowym, w którym banki państwowe zwłaszcza "dziewiątki" - poddawane są systematycznej ocenie (audytowi) przez specjalistyczne zespoły (z reguły zagraniczne), która obejmuje przede wszystkim: badanie stanu i struktury portfela kredytowego, badanie tendencji i kształtowania się wypłacalności (tzw. współczynnik Cooka), rozwinięcie prac nad strategią banku, poszukiwanie inwestora strategicznego ( dla potrzeb przyszłej prywatyzacji banku), zawarcie porozumień bliźniaczych z wybranymi bankami zachodnimi (transfer doświadczeń - ewentualne partnerstwo strategiczne ), utworzenie wyodrębnionych departamentów dla "złych kredytów" oraz ustalenie specjalnych programów postępowania w stosunku do złych kredytobiorców zgodnie z ustawą o restrukturyzacji przedsiębiorstw i banków zalecającymi :wszczęcie bankowego postępowania ugodowego dokapitalizowanie banków umożliwiające utworzenie wymaganych rezerw na "złe kredyty" i osiągnięcie współczynnika Cooka w wysokości minimum 12% (współczynnik wypłacalności banku), powołanie Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Wkładów Bankowych (instytucja ta została powołana i finansowana jest przez zainteresowane banki).
Szczególne uwarunkowania restrukturyzacji BGŻ
Restrukturyzacja Banku Gospodarki Żywnościowej (BGŻ) wydłużała się w czasie ze względu na jego szczególną specyfikę organizacyjną, prawną i kapitałową. Był to bank państwowo-spółdzielczy. Zarząd tego banku i pośrednie ogniwa tzw. oddziały wojewódzkie były jednostkami państwowymi, natomiast około 1650 oddziałów terenowych funkcjonowało według prawa spółdzielczego jako banki spółdzielcze zwłaszcza na terenie gmin wiejskich. Ta odmienność form własności kapitałowej oraz wysokie "złe kredyty" w oddziałach państwowych BGŻ, które obsługiwały uspołeczniony sektor rolno - spożywczy , stanowi najważniejszy problem w szybkiej restrukturyzacji. Branżowy charakter tego banku - sprawiał, że posiadał on wyłączność na obsługę sektora rolno-spożywczego w Polsce. Wysokie zadłużenie towarzyszyło działalności Państwowych Gospodarstw Rolnych i spółdzielni produkcyjnych. Wysokość nieściągniętych kredytów wyszacowano na ponad 16 bln. starych zł. Dla restrukturyzacji tego banku zastosowano indywidualne rozwiązania ustawowe dotyczące dofinansowania oraz wyprofilowania własności kapitałowej zgodnie z przepisami prawa spółdzielczego, Kodeksu handlowego i ogólnie obowiązujących przepisów finansowych w państwie.
Inne ograniczenia sprawnej prywatyzacji
Proces prywatyzacji, do którego przygotowują się wszystkie banki państwowe działające w formie jednoosobowych spółek akcyjnych, jest problemem bardziej ekonomicznym niż organizacyjnym. Dotyczy to przede wszystkim tworzenia rezerw na "złe kredyty". Wymownym przykładem trudności do szybkiej prywatyzacji może być PKO BP, który był klasycznie bankiem ludności; na tym banku bowiem ciążą z poprzedniej formacji duże kredyty udzielone na finansowanie spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego, aktualnie nieregularnie obsługiwane, oraz obiektywny brak możliwości utworzenia wymaganych rezerw , a ponadto zbyt niski kapitał i słabe wyniki uniemożliwiającą samodzielną modernizację.
Docelowy model polskiej bankowości nie został jeszcze wyraźnie wykształcony. Głównym kierunkiem restrukturyzacji jest umacnianie polskich banków i ich przygotowywanie do otwartej konkurencji z bankami zagranicznymi. Jednym z przedsięwzięć wspierających umacnianie ekonomiczne i organizacyjne jest fuzja banków (w tym również banków spółek Skarbu Państwa).
Wymogi międzynarodowe
W ciągu najbliższych kilku lat polska bankowość powinna funkcjonować według standardów międzynarodowych w tym głównie europejskich. Konieczność jej dostosowania do wymogów Unii Europejskiej związana jest z ubieganiem się o szybkie przyjęcie Polski do tej organizacji. Rozwój Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej powodował, że banki krajów członkowskich zostały zobligowane kolejnymi dyrektywami do osiągnięcia wymaganych standardów. Wymogi ogólne zawarte w tzw. "Białej Księdze" zostały skonkretyzowane i zmodyfikowane w kolejnych wytycznych Komisji Europejskiej.
Znaczenie szczególne ma "Druga Dyrektywa" z 15 grudnia 1989 r., która przewiduje między innymi następujące zasady: lokaty pieniężne i inne fundusze zwrotne mogą przyjmować od klientów wyłącznie instytucje kredytowe (banki), które otrzymały odpowiednie koncesje na prowadzenie działalności bankowej, koncesje upoważniające do prowadzenia działalności bankowej mogą otrzymać wyłącznie instytucie dysponujące kapitałem w wysokości co najmniej 5 mln ECU, zaś organy nadzoru mają obowiązek czuwać nad tym, aby kapitał nie uległ obniżeniu poniżej tej kwoty, udziały banku w przedsiębiorstwie niebankowym nie mogą przekraczać 15% kapitału własnego banku, a udziały tego banku we wszystkich przedsiębiorstwach niebankowych 60 % kapitału własnego, czynności bankowe mogą być wykonywane swobodnie przez każdy bank, któregokolwiek kraju członkowskiego Unii Europejskiej na obszarze każdego z krajów członkowskich Unii bezpośrednio lub za pośrednictwem swego oddziału (filii) w której bank macierzysty ma co najmniej 90 % udziałów.
Bank nie osiągający wskaźnika adekwatności kapitałowej (Cooka) musi obowiązkowo ograniczyć własną ekspansję kredytową, co nie pozostanie bez wpływu na zysk banku, bądź zwiększyć fundusze własne.
Szczególne znaczenie ma wprowadzony przez kraje Unii Europejskiej po 1989 r. współczynnik wypłacalności zwany również współczynnikiem adekwatności kapitałowej (Cooka). Określa on stosunek funduszy własnych banku do aktywów i zobowiązań pozabilansowych ( obliczonych przy zastosowaniu specjalnych wag i kryteriów szczegółowych).