Sytuacja na rynku pracy w Unii Europejskiej
1. Słowem wstępu
Unia Europejska (UE) jest nowym typem związku między państwami. Głównym jej zadaniem jest organizacja współpracy między krajami członkowskimi i między ich mieszkańcami. Ustanowiony 1 stycznia 1993r. Jednolity Rynek Europejski umożliwił swobodny przepływ osób, towarów, usług i kapitału w ramach UE. Głównym jego celem było zniesienie barier i utworzenie rynku służącego poprawie konkurencyjności przedsiębiorstw i jakości życia wszystkich obywateli. Wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej mają od tego momentu zrównane szanse na rynku pracy. Dotyczy to również 10 nowych państw, w tym Polski, które weszły do Unii 1 maja 2004 roku.
2. Swobodny przepływ osób jako jedna z czterech wolności
„...swoboda będzie obejmować eliminację wszelkich przejawów dyskryminacji ze względu na narodowość pomiędzy pracownikami Państw Członkowskich w odniesieniu do zatrudnienia, płac i innych warunków pracy i zatrudnienia.” (zgodnie z Art. 48 Traktatu Rzymskiego).
Swoboda przepływu osób obowiązuje we wszystkich krajach UE i wiąże się z prawem do poszukiwania pracy w innym państwie członkowskim, prowadzeniem działalności gospodarczej oraz korzystaniem ze wszystkich przywilejów socjalnych w każdym państwie członkowskim UE. W działaniach tych obywatele Unii nie mogą być dyskryminowani ze względu na swoje obywatelstwo. Pewne ograniczenia występują jedynie w sektorze publicznym ( o czym będzie mowa dalej).
Swoboda ta obejmuje:
* pracowników najemnych,
* osoby korzystające z prawa do tworzenia przedsiębiorstw,
* osoby świadczące usługi,
* osoby innych kategorii, np. studentów, emerytów.
Już od 1968r. pracownicy posiadają prawo do pobytu w innym państwie członkowskim w związku z podjęciem pracy. Początkowo prawo to nie obejmowało osób samozatrudniających się, studentów i emerytów. Jednak obecnie wszyscy obywatele Unii mogą zamieszkać w innym państwie członkowskim. W ciągu trzech miesięcy muszą jednak złożyć wniosek o prawo do pobytu do władz lokalnych, wykazując przy tym, iż posiadają środki finansowe pozwalające im na ten pobyt oraz, że są objęci ubezpieczeniem zdrowotnym.
Swobodny przepływ osób jest dodatkowo skoordynowany ze sferą świadczeń socjalnych obejmujących: ubezpieczenie społeczne, świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym, pomoc społeczną itp.
System uznawania dyplomów i kwalifikacji zawodowych to kolejny czynnik umożliwiający praktyczne korzystanie z zasady swobodnego przepływu osób (pracowników). Dyrektywa UE w sprawie dyplomów szkół wyższych zapewnia to, że większość dyplomów jest uznawana we wszystkich państwach członkowskich UE, o ile nie ma znaczących różnic w systemach kształcenia. W takim przypadku osoba chcąca podjąć pracę może zdać dodatkowe egzaminy, odbyć staż lub udokumentować posiadaną praktykę zawodową.
Jak widać swobodny przepływ osób stanowi ogromne ułatwienie i niepowtarzalną szansę dla Europejczyków, zwłaszcza młodych, na nieograniczone poruszanie się, podjęcie legalnej pracy. Rynek pracy UE jest rynkiem równych szans i możliwości dla wszystkich państw członkowskich i ich obywateli.
3. Bezrobocie w Unii Europejskiej
Nie sposób pisać o rynku pracy, nie wspominając o bezrobociu. Jest to problem, którego nie można bagatelizować, zwłaszcza że dotyczy wszystkich obywateli. „Kwestie zatrudnienia są jedną z podstawowych trosk obywateli Europy - należy zatem dołożyć wszelkich starań, aby zwalczyć bezrobocie, którego obecny poziom zagraża spoistości naszych społeczeństw”. Tymi słowy zakończył się Szczyt Luksemburski poświęcony problematyce bezrobocia w krajach UE, obradujący w dniach 20-21 listopada 1997r.
Najwyższy poziom bezrobocia w UE przypadł na 1994r., kiedy to przekroczył 11%. W roku 1999 wskaźnik ten wynosił 9,0%, a rok później spadł do 8,3%. W poszczególnych krajach członkowskich występują znaczące różnice w kwestii bezrobocia. Stan na 2000 rok obrazuje wykres Nr1 załączony w aneksie. Najwyższa stopa bezrobocia ( przekraczająca 10%) jest w Hiszpanii -14,1%, Grecji -11,8% i Włoszech - 10,8%. Najniższa natomiast (nie przekraczająca 4%) w: Austria i Luksemburg - 3,2%, Holandia - 3,4%. W ciągu ostatnich lat (od 1993 do 2000 roku) największy spadek bezrobocia nastąpił w krajach:
* Dania ( z 9,7% do 4,2%),
* Finlandia ( z 18,9% do 9,5%),
* Irlandia ( z 15,4% do 4,5%),
* Wielka Brytania ( z10,4% do 5,2%).
Największym problemem w kwestii bezrobocia jest bezrobocie wśród młodzieży (15 - 24 lata) i kobiet. Bezrobocie wśród młodzieży jest prawie 2 razy wyższe niż średnie w UE i wynosi 17,7% ( 1999r.). Po zdobyciu wykształcenia wielu młodych ludzi pozostaje bez pracy. W czasie krótszym niż 6 miesięcy zatrudnienie znajduje 39,2% ogółu bezrobotnej młodzieży. Od 6 do 12 miesięcy pracy szuka 22,4%, natomiast dłużej niż 12 m-cy - 38,5% młodych osób. Szansa na efektywne wejście na rynek pracy i utrzymanie się na nim zależą od wykształcenia. Obecnie w UE 10% osób wchodzących na rynek nie ma wykształcenia podstawowego, a 45% wykształcenia średniego zawodowego. Współczesna młodzież zdaje się jednak bardziej doceniać zalety edukacji i potrzeby rynku. Pomiędzy 1980 a 1995r. liczba studentów w Unii wzrosła o 75%. Nauka jest zaczynana wcześniej i trwa ona dłużej.
Przechodząc do zagadnienia bezrobocia wśród kobiet należy stwierdzić, iż kobiety na unijnym rynku pracy są grupą bardziej „poszkodowaną” niż mężczyźni. W styczniu 1999r., 11,4% kobiet pozostawało bez zatrudnienia ( w porównaniu do 8,3% mężczyzn). Odsetek ten jest zróżnicowany w zależności od państwa. Najwięcej bezrobotnych kobiet jest w Hiszpanii - 25,6% (w porównaniu do 12,8% bezrobotnych mężczyzn <M>), Włoszech - 16,7% (9,5% M), Francji - 13,7% (9,9% M), Belgii - 10,9% (6,7% M), Luksemburg - 4,3% (2,0% M). Tylko w Szwecji i Wielkiej Brytanii bezrobocie wśród kobiet jest mniej niż wśród mężczyzn.
W UE kobiety są także mniej aktywne ekonomicznie od mężczyzn oraz mają mniejsze zarobki (przeciętne wynagrodzenie kobiet wynosi 71 - 88% wynagrodzenia mężczyzn za tą samą pracę ).
O randze problemu jakim jest bezrobocie w UE świadczą wszelkie działania zmierzające do zmniejszenia tego zjawiska i zminimalizowania jego skutków. Już w 1957 r. podpisany został Traktat Rzymski umożliwiający swobodny przepływ pracowników w ramach EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza). Miało to pomóc w promowaniu zatrudnienia oraz ograniczeniu bezrobocia. Pierwszorzędnym celem były jednak cele gospodarcze i stworzenie Jednolitego Rynku Europejskiego. Trzy lata później, w oparciu o Traktat Rzymski, powstał Europejski Fundusz Socjalny. Jego celem było „...zwiększyć możliwości zatrudnienia pracowników na rynku wewnętrznym i przyczynić się w ten sposób do podnoszenia poziomu życia...”. Celem wspierania i polepszania rozwoju miejsc pracy w krajach WE (Wspólnota Europejskiej) w 1975 r. Utworzono Europejską Fundację na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy, a także Europejskie Centrum Rozwoju Szkolenia Zawodowego. W roku 1986 doszło do podpisania Jednolitego Aktu Europejskiego. Przewidywał on usprawnienie procesu decyzyjnego (zastąpienie zasady jednomyślności w Radzie Ministrów zasadą kwalifikowanej większości głosów), co miało znaczenie zwłaszcza przy podejmowaniu decyzji w takich kwestiach jak zatrudnienie oraz sprawy socjalne. Kolejnym krokiem było podpisanie Wspólnotowej Karty Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników (tzw. Karta Społeczna), co miało na celu poprawę sytuacji m.in. w dziedzinach:
* swobody przemieszczania się,
* zatrudnienia i wynagrodzenia,
* poprawy warunków życia i pracy,
* ochrony socjalnej,
* szkolenia zawodowego,
* równości traktowania mężczyzn i kobiet,
* ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w miejscach pracy.
Karta Społeczna nie była jednak aktem prawnym UE i nie posiadała wiążącej mocy prawnej.
Przełomem w kwestii zatrudnienia był zjazd w Luksemburgu w listopadzie 1997 roku w całości poświęcony bezrobociu. Przedstawiciele państw członkowskich UE uznali bezrobocie za „wspólny problem” wymagający nowego podejścia. Oznaczało to podjęcie działań zmierzających do koordynacji na rzecz polityki zatrudnienia w państwach członkowskich. Postanowiono:
* rozszerzenie możliwości uzyskania pracy,
* pobudzanie przedsiębiorczości,
*wspieranie procesów dostosowawczych w przedsiębiorstwach, a także wśród ich pracowników,
* umacnianie polityki równości szans.
W Wiedniu w 1998 r. odbył się kolejny szczyt dotyczący bezrobocia, na którym stwierdzono, że wprowadzenie wspólnej waluty Euro przyczyni się do zwiększenia zatrudnienia w krajach UE. Małe ożywienie przyniosło także posiedzenia Rady Europejskiej w Kolonii w 1999 r., gdzie został uchwalony Europejski Pakt o Zatrudnieniu. „ Stał się on wyrazem aktywnej polityki zatrudnienia na rynku pracy stawiającej bardziej niż dotąd na prewencję : na redukcję bezrobocia wśród młodzieży oraz bezrobocia długotrwałego kobiet”.
Ze względu na złożoność zjawiska wyżej zostały przedstawione tylko niektóre programy odnoszące się do problemu bezrobocia.
4. Rynek pracy w Unii Europejskiej
1 maja 2004 roku szeregi Unii Europejskiej zasiliły nowe państwa. Wraz z przystąpieniem nowych członków i powiększeniem UE, zwiększył się także rynek pracy. Oznacza to, że każdy Polak może wyjechać i podjąć legalną pracę w wybranym przez siebie kraju unijnym. Także obywatele pozostałych państw członkowskich UE mogą swobodnie przyjeżdżać do Polski w poszukiwaniu pracy. Otwarcie rynku pracy oznacza dla Polaków szansę na „lepszy start”. W UE mają możliwość zdobycia lepszego wykształcenia, odbycia stażu w zagranicznej firmie, zdobycia lepszej pracy i wyższego wynagrodzenia. Kusić może także dużo lepszy system świadczeń socjalnych np. w Irlandii czy Danii.
Niektóre kraje dawnej 15, w obawie przed masowym napływem pracowników z nowo wstępujących państw, wprowadziło okresy przejściowe związane z zatrudnieniem. Okres przejściowy może trwać od 2 do 7 lat. Najdłuższy okres przejściowy czeka Polaków w Austrii, Niemczech oraz Szwajcarii (5 -7 lat). Dwuletni okres przejściowy będzie obowiązywał w Danii, Belgii, Francji, Islandii, Luksemburgu i Portugalii. Szwecja, Irlandia i Wielka Brytania otwierają swoje rynki pracy dla nowych państw członkowskich. Irlandia i Szwecja deklarują dostęp do rynku pracy bez żadnych ograniczeń. Wielka Brytania wprowadza jedynie wymóg rejestracji w drodze oświadczenia złożonego w ciągu 30 dni od dnia podjęcia pracy. Również Cypr nie wprowadził żadnych ograniczeń, a wręcz liczy na napływ pracowników z Polski. Kilka państw zapowiedziało liberalizację zasad dostępu do rynku pracy dla nowych państw UE. W Holandii Centralny Urząd Pracy i Płacy w Hadze będzie oceniał, w którym sektorze gospodarki występuje niedobór siły roboczej. Tam będą kierowani chętni do pracy, nowi członkowie UE. Nadal będzie obowiązywał także 2-letni okres przejściowy. Norwegia również utrzymuje 2-letni okres przejściowy (podobnie jak Włochy). Pozwolenie na pracę będą mogły uzyskać osoby, które wcześniej otrzymały propozycję pracy pełnoetatowej z normalnym wynagrodzeniem. Włochy do końca 2004 r. mają wydać o 20 tys. więcej zezwoleń na pracę dla nowych członków UE.
Najwięcej miejsc pracy maja do zaoferowania: Wielka Brytania (550 tys.), Włochy (150 tys.), Irlandia, Cypr oraz Szwecja. Najmniejsze szanse na zatrudnienie jest w Grecji i na Malcie. Kraje poszukujące pracowników z branży medycznej (personel medyczny, lekarze, pielęgniarki): Dania, Holandia, Niemcy, Szwecja, Włochy. Do pracy sezonowej, w ramach umowy bilateralnej, możemy udać się do: Francji, Hiszpanii i Niemiec. Także Cypr, Finlandia i Holandia oferują możliwość podjęcia pracy sezonowej. Największą szansę na uzyskanie stażu mamy w Hiszpanii i Niemczech (1 tys. miejsc rocznie), Belgii (250), Hiszpanii (50) oraz Francji i Luksemburgu. Hiszpania poszukuje dodatkowo Polaków z wyższym wykształceniem na stanowiska kierownicze. Osoby z branży informatycznej, komunikacyjnej oraz specjaliści od programowania mogą odnaleźć się na rynku pracy w Finlandii, Holandii, Szwecji. W branży budowlanej wolne miejsca pracy oferują głównie: Hiszpania, Portugalia i Wielka Brytania. Rynek pracy w Luksemburgu jest nastawiony głównie na pracowników instytucji europejskich.
Większość państw unijnych otwiera przed Polską swój rynek. Część z nich nawet preferuje polskiego pracownika ze względu na jego pracowitość, poświęcenie a także chęć rozwoju i podnoszenia kwalifikacji. Polska wchodząc do Unii Europejskiej zyskała możliwość wyboru miejsca pracy, a równocześnie otworzyła własny rynek dla państw członkowskich Unii.
3