Mity artystyczne

Czym jest mit

Mit - forma świadomości, cechująca się subiektywnym poczuciem prawdziwości przy niemożliwości obiektywnego zweryfikowania zarówno stopnia tej prawdziwości, jak i fałszywości. Mit mieści się poza kategorią prawdy i fałszu.

Mit posiada cechy mistyfikacji, zawiera przekonania wyrażane obrazowo i emocjonalnie

Mity:

są to najczęściej przekonania zbiorowe, wyrażające zapotrzebowania jakiejś grupy społecznej na wytłumaczenie różnorodnych kwestii interesujących daną zbiorowość.

Mit - cechy ideologii grupowej, pełni role integracyjne.

Mitologia artysty - mity, które żyją obok siebie

Andrzej Osęka: wszystkie one tworzą poszarpane kłębowisko, funkcjonują obok siebie, często w wyobraźni jednego człowieka.

Mitologii artystycznej sprzyjają instytucje artystyczne - choćby akademie, pisma o sztuce, biografistyka i literatura piękna, krytyka i teoria sztuki.

Początki mitologii artystycznej sięgają Odrodzenia. Znaczny jej rozwój nastąpił w XIX wieku (romantyzm i cyganeria artystyczna), mitologia artystyczna wyznawana jest przez XX-wiecznych artystów awangardowych (jak zauważa St. Morowski)

Mitologia artystyczna - powstała aby zmieniać dawniejszą niechęć i obojętność wobec artystów. Jest to ubezwłasnowolnianie odbiorców, narzucanie im kanonu wartości (terorryzowany mitami artystycznymi odbiorca tracił zdolność samodzielnego myślenia i oceny - terminy zaklęcia: nowoczesność, awangarda, postęp, prawdziwa sztuka, indywidualność). Mity artystyczne - częsty oręż dla miernych artystów.

MITY ARTYSYCZNE

MIT WYJĄTKOWOŚCI

Wyraża przekonanie, że artysta różni się od pozostałych ludzi i że jego odmiennoś jest nadzwyczajna. (wiele dowodów , że mit ten ma swe korzenie w romantyzmie, kiedy to artyści w poczuciu swej wyjątkowości zaczęli szukać obrony przed nieprzyjazną opinią publiczną)

Artysta wyższy gatunek człowieka, natura ponadprzeciętna jedynie zdolna do postrzegania i przeżywania zjawisk niedostępnych innym

Goethe (Winckelmann) - 1805 - artyści odczuwając pewnego rodzaju obawę przed światem rzeczywistym tworzą dla siebie odrębny świat

Charles Baudelaire: są tylko trzy istoty godne szacunku: kapłan, wojownik, poeta. Wszyscy inni do pańszczyzny, stworzeni do obory

Van Gogh (list z 1881): bardzo niewielu ludzi potrafi zrozumieć dlaczgo artysta postępuje tak, a nie inaczej

Wytłumaczenie i usprawiedliwienie mitu wyjątkowości:

• Artysta tworzy piękno i przez to jest wyjątkowy w swoich oczach i w oczach odbiorców sztuki. Artysta odsłania swoją osobowość (za co może być wielbiony). Artysta przetwarza swoje cierpienie w piękno lub ekspresję.

Współczesna dewaluacja mitu wyjątkowości, kiedy: „każdy może być artystą” jak chciał artysta neoawangardowy Joseph Beyus, lub kiedy: „sztuką jest to co jest popierane przez świat instytucji artystycznych„ (George Dickie)

MIT INDYWIDUALNOŚCI

Towarzyszy mitowi wyjątkowości, ale ma wyrażać odmienne przekonanie, że każdy artysta jest osobnikiem jedynym i niepowtarzalnym, a więc nieporównywalnym.

Mit pojawiający się w Odrodzeniu, a upowszechniony w wielu XIX.

1866, Zola: nie chodzi już o to, aby się podobać lub nie podobać, chodzi o to, aby być sobą, aby ukazać całą swą duszę, aby stanowić silną indywidualność.

Emil Zola: Spotkawszy prawdziwego twórcę powinniśmy przed nim klękać. Ale większość, przeważająca większość składa się z naśladowców z inteligentnych dekoratorów, ze zręcznych rzemieślników.

Paradoks postawy związanej z mitem indywidualizmu:

Ch. Baudelaire obawia się, żeby: gloryfikacja jednostki nie spowodowała zbyt daleko idącego podziału obszaru sztuki. Nadmierna wolność i poszukiwanie odmienności rozbiłyby jedność sztuki (absurd idei transgresji w sztuce XX wieku)

Mit indywidualności zabił wartości. Indywidualność to pojęcie relatywne, nie ma indywidualności absolutnej.

MIT POWOŁANIA

Zakłada, że artysta rodzi się spontanicznie, bowiem wyposażony jest w talent, czy geniusz dający o sobie znać niezależnie od czyjejś woli i od innych uwarunkowań

Początki tego mitu w romantyzmie

Goethe: poetą czy prawdziwym artystą trzeba się urodzić.

E. Delacroix, Dzienniki, 1856: talent artysty zmierza nieomylnie do urzeczywistnienia powołania artysty

Elementem prawdziwości mitu powołania, jest kwestia pojawiania się zainteresowań artystycznych u znanych twórców już we wczesnym dzieciństwie - Stanisław Wyspiański: od najwcześniejszego dzieciństwa miałem pociąg do malarstwa

Bruno Schulz: początki mego rysowania gubią się w mgle mitologicznej

Argumenty podważające mit powołania:

Na pozostanie (lub nie pozostanie) artystą ma wpływ wiele innych ważnych uwarunkowań aniżeli samo powołanie:

• wpływ rodziny lub jednego z rodziców, czasem ktoś z rodziny jest artystą itp. i staje się pierwszym nauczycielem młodego artysty,

• kompensacyjna funkcja sztuki - dramatyczne przeżycia każą szukać ucieczki w sztuce (sztuka jako swoista terapia)

• wpływ szkoły (odkrycia młodych talentów), fascynacji artystycznej

• ale również: kwestie polityczne, finansowe itp.

MIT BEZINTERESOWNOŚCI

Zakłada, że sztuka jest działalnością bezinteresowną. Artysta uznaje sztukę za dobro najwyższe, a przy tym deprecjonuje inne wartości - w tym wypadku pieniądze.

Mit istniejący w sprzeczności z rzeczywistością.

Do zaistnienia tego mitu przyczynili się artyści XIX-wieczni pochodzący z warstwy szlacheckiej. Nie potrzebowali oni zarabiać poprzez sztukę, pragnienie widzenia siebie jako twórców bezinteresownych wolnych od trosk finansowych

Początki tego mitu tkwią w romantyzmie

Goethe wspomina o bezinteresowności artystów, którym zaprzeczają: pseudoartyści - dyletanci i spekulanci, jedni uprawiają sztukę dla przyjemności , drudzy dla korzyści

Przekonanie to przejmowane jest przez twórców neoromantycznych

Paul Claudel, 1907: sztuka to nie cel życia ani środek do życia, to sposób bycia

Mit istniejący w sprzeczności z rzeczywistością.

• antyczni malarze: Parhasios, Zeuksis czy Appeles doszli do bogactwa.

• w późnym średniowieczu - większość malarzy cechowych czerpała spore dochody ze swej działalności (jako sprawni rzemieślnicy posiadali własne domy, ogrody).

• ogromnie majątki posiadali artyści renesansowi: Mantegna, Perugino, Rafael, Tycjan (o którym mówiono że posiadał królewskie dochody), bogaci byli również artyści nadworni.

• XIX wiek - sztuka mogła przynosić spore dochody, wielu artystów uważało, ze powinna być związana z korzyściami materialnymi np. Van Gogh (listy, 1882): malarstwo jest zawodem, w którym powinno się zarabiać dosyć pieniędzy na życie, tak samo jak w zawodzie kowala czy lekarza.

• XIX - wielu artystów, którzy stali się właścicielami rezydencji i posiadłości, marzyło o oficjalnej karierze, wpływach i wysokim statusie finansowym - np. Manet

• XX wiek, hasło Dallego: Malarze! Bądźcie raczej bogaci niż biedni

Mit bezinteresowności - mit najbardziej niepotrzebny i najbardziej fałszywy

MIT WOLNOŚCI

Zakłada, że podstawową reguła tworzenia jest absolutna wolność, że wszystko w sztuce zależy, albo powinno zależeć od woli artysty. Sama wola artysty ma usprawiedliwiać wszystko - pełną wolność jego gestów i zachowań jego dzieł i kaprysów. Artysta jest niezależny.

Wolność artysty jest akcentowana już w estetyce starożytnej, choć paradoksalnie artysta był pojmowany wtedy jako rzemieślnik, wytwarzający swe dzieła wedle określonych reguł:

Horacy pisze: malarze i poeci mieli zawsze słuszną swobodę, by śmiało tworzyć, co im się podoba.

Później podobne stwierdzenia odnajdujemy dopiero w epoce nowożytnej

Mit wolności artystycznej na dobre rozkwita w romantyzmie

Goethe: artysta stoi ponad sztuką i przedmiotami; ponad sztuką, ponieważ potrzebuje jej do własnych celów, ponad przedmiotami, ponieważ obchodzi się z nimi na swój własny sposób.

Neoromantyzm, Stanisław Przybyszewski (1899): Artysta nie jest ani sługą ani kierownikiem, nie należy ani do narodu, ani do świata, nie służy żadnej idei, ani żadnemu społeczeństwu. Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie okiełznany żadnym prawem, nie ograniczony żadną siłą ludzką.

Mit wolności może pojawiać się w postaci ukrytej w dziełach sztuki - autoportrety Jacka Malczewskiego: artysta jawi się jako postać stojąca ponad światem, nieograniczona żadnymi prawami.

Mieczysław Wallis o autoportretach Malczewskiego: o afiramacji wolności świadczy postawa artysty: sztywna, wyniosła, nieprzystępna oraz pełne afektacji jego gesty i pozy.

Postawa anarchisty jest skrajnym wymiarem mitu wolności.

Pragnienie wolności artysta XIX-wieczny — różne formy buntu

Nieprawdziwość mitu wolności:

• artyści, którzy osiągnęli sukces często stają się niewolnikami własnej stylistyki

• każdy artysta podlega uwarunkowaniom społecznym, politycznym rynkowym itp. — nie ma więc absolutnej wolności i niezależności.

MIT CIERPIENIA

Zakłada, że twórczość artystyczna jest powiązana z cierpieniem, że bycie artystą jest przekleństwem, że artystów częściej niż inne jednostki dotykają negatywne emocje i sytuacje

- cierpieniem mogą być rozterki twórcze, męki poszukiwania artystycznego ideału

- cierpienia życiowe: zawody miłosne, upokorzenia zawodowe, brak powodzenia finansowego

- odkupienie świata poprzez własny ból (mit romantyczny) - analogia z motywem chrystusowym (wg A. Osęki). Atrybuty cierpienia mają podnieść rangę dzieła artysty uwiarygodnić je.

Mit cierpienia pojawia się w romantyzmie., natomiast bardzo popularny staje się w epoce symbolizmu i Młodej Europy - tendencje dekadenckie

Van Gogh (listy 1888): im bardziej jestem rozbity, chory złamany, tym bardziej staję się artystą, mniejszym kosztem można by uprawiać życie, zamiast uprawiać sztukę.

MIT ODRZUCENIA

Zakłada odrzucenie artysty przez społeczeństwo.

Miał on wyjaśniać:

• rozbieżność gustów artystów i odbiorców,

• poczucie zagrożenia finansowego artystów,

• osamotnienia artysty, oraz konieczność naruszania prymatu wolności po to, by sprostać wymogom klientów.

Mit odrzucenia stanowi dopełnienie mitu wolności oraz przykład argumentujący istnienie mitu wyjątkowości

Romantyzm - wzorce odrzucenia, przykłady braku adaptacji artysty w społeczeństwie. Wzorce te spopularyzowała XIX-wieczna cyganeria (zerwanie więzi społecznych, prowokacje społeczne - izolacja)

Inne powody odrzucenia artysty: brak powodzenia, nadmierna megalomania, deklasacja.

Van Gogh (list 1887): miłość do sztuki zabija chęć wchodzenia w inne związki uczuciowe z ludźmi, co może być powodem izolacji artysty.

Demitologizacja mitu jest trudna:

• istnieje mnóstwo artystów, którzy odnieśli oszałamiający sukces (prestiżowy, finansowy, artystyczny), ale często byli to artyści osamotnieni w sensie egzystencjalnym, otaczała ich pustka emocjonalna itp. A zatem odniesienie sukcesu nie musi być argumentem demitologizacji mitu odrzucenia.

• znacznie więcej jest artystów odrzuconych, niż szczęśliwych.

• mit odrzucenia zawiera w sobie duży procent prawdy w przeciwieństwie np. do mitu bezinteresowności.

KONKLUZJE

Bezwarunkowa wiara w mity artystyczne stwarza stereotyp odbioru faktów artystycznych. Wobec mitów powinno zachować się ostrożność poznawczą i umieć je w odpowiednich momentach zdekonstruować.

Lektura: Marian Golka Socjologiczny obraz sztuki.

---