Różnice międzypłciowe w przetwarzaniu wzrokowo- przestrzennym
Zdolności przestrzenne pozwalają nam na odnajdywanie się w trójwymiarowej przestrzeni. Dzięki nim możliwe jest wyobrażanie sobie jak wyglądałby dany przedmiot, gdyby został obrócony o odpowiedni kąt, są istotne przy zapamiętywaniu i odtwarzaniu przestrzennego rozmieszczenia elementów. Mogą również stanowić istotne źródło informacji na temat wyższych procesów umysłowych, takich jak inteligencja.
Psychologowie opierają się na trzech podstawowych procesach:
-Wyobraźnia przestrzenna: wiąże się ze zdolnością do manipulowania umysłowego - obracania lub odwracania obrazu przedstawionego w postaci dwu lub trój- wymiarowej. Dotyczy też zdolności wyobrażania sobie działań powiązanych z budową i gromadzeniem elementów w większe całości. Złożoność bodźców.
-Orientacja przestrzenna: opiera się na rozumieniu rozmieszczenia elementów w materiale prezentowanym wizualnie oraz na odporności na dezorientację wprowadzaną przez zmianę kierunku prezentacji bodźca. Jest to umiejętność wyobrażenie sobie jak eksponowany bodziec będzie się przedstawiał z innej perspektywy.
-Relacje przestrzenne: odnoszą się do umiejętności rozwiązywania prostych zadań rotacyjnych oraz rozpoznawania odbicia lustrzanego właściwego bodźca. Prostota zastosowanych bodźców.
Zdolności przestrzenne dzieli się na: oparte na orientacji egocentrycznej(potrzebnej przy ocenie położenia jakiegoś przedmiotu w przestrzeni w stosunku do własnego ciała) i na orientacji allocentrycznej(niezbędnej do oceny przedmiotów w otoczeniu w stosunku do zewnętrznych osi odniesienia)
Zdolności przestrzenne to zdolności tworzenia wewnętrznej reprezentacji materiału percepcyjnego oraz stosowania takiej reprezentacji do rozwiązywania problemów przestrzennych.
Różnice indywidualne: w nurcie poznawczym przyczyny różnic indywidualnych w zdolnościach przestrzennych rozpatrywane są w kontekście takich komponentów jak: procesy uwagi, pamięć czy percepcja.
Zdolności przestrzenne:
Zadania wymagające rotacji umysłowej ujawniają różnice międzypłciowe(na korzyść mężczyzn). Czas odpowiedzi w teście rotacji umysłowej jest wprost proporcjonalny do kąta obrotu tej figury. Zadania przestrzenne są rozwiązywane w sposób analogowy, czyli opierają się na tych samych mechanizmach co procesy percepcji.
Istotnym czynnikiem modyfikującym wielkość różnic międzypłciowych w zdolnościach przestrzennych jest płeć psychologiczna czy poziom lęku przestrzennego. Ponadto zmiana strategii rozwiązywania zadań przestrzennych, stosowanie różnego rodzaju materiału przestrzennego( abstrakcyjny a konkretny) czy też manipulacja poczuciem pewności siebie, stanowią także czynnik modyfikujący poziom zdolności przestrzennych. Na zmianę poziomu zdolności przestrzennych może mieć też wpływ działanie określonych hormonów. U kobiet wyniki wzrastają wraz z obniżeniem się poziomu hormonów, w przypadku mężczyzn poziom wykonania różni się w zależności od pory dnia, a co za tym idzie naturalnego poziomu testosteronu. Podanie androgenu kobietom może istotnie osłabiać ich zdolności werbalne i poprawiać operowanie na materiale przestrzennym, u mężczyzn manipulowanie androgenem daje dokładnie odwrotny efekt.
U kobiet lepiej rozwinięte są zdolności werbalne. Kobiety lepiej wykonują zadania przestrzenne gdy werbalizują sposób wykonywania tego zadania. Operacje werbalne i wizualne u kobiet są kontrolowane przez obie półkule, funkcje są rozproszone, u mężczyzn mózg jest bardziej wyspecjalizowany - prawa półkula odpowiedzialna za czynności werbalne, lewa za wizualne. Kobiety mają w większym stopniu obustronną organizację mózgu niż mężczyźni.
Jednym z zadań przestrzennych, w którym kobiety uzyskują lepsze wyniki od mężczyzn jest zadanie polegające na zapamiętywaniu i odtworzeniu przestrzennego rozmieszczenia elementów.
Orientacja przestrzenna
Różnice międzypłciowe są w strategiach stosowanych przy orientacji w otaczającej nas przestrzeni.
Mężczyźni opierają się na zewnętrznych punktach odniesienia oraz strategiach analitycznych, starają się utrzymać poczucie własnej pozycji w stosunku do kierunku wyznaczonego przez kompas. Natomiast strategie stosowane przez kobiety opierają się na określeniu charakterystycznych punktów w przestrzeni. Kobiety i mężczyźni inaczej przetwarzają przestrzeń, mężczyźni w spontaniczny sposób stosują tzw. strategie badawcze. Prezentacja geometrycznie skonfigurowanych wytycznych sprawia, że mężczyźni osiągają ukryty cel szybciej niż kobiety.
Mężczyźni lepiej orientują się w przestrzeni, ponieważ spontanicznie stosują strategie konfiguracyjne, oraz posiadają łatwość w przełączaniu stosowanych w danym momencie strategii orientacyjnych zgodnie z dostępnymi informacjami. U kobiet system orientacyjny jest bardziej nastawiony na punkty charakterystyczne i przez to jednostronne nastawienie mają trudności w przełączeniu się na inne strategie.
Elementarne procesy poznawcze odpowiedzialne za przetwarzanie przestrzenno-wzrokowe.
Kobiety i mężczyźni inaczej kodują i przetwarzają przestrzeń oraz różnią się poziomem określonych zdolności przestrzennych.
Kobiety są bardziej podatne na iluzje wzrokowe, przy czym należy podkreślić, że stopień podatności na iluzję wzrokową był u kobiet dodatnio skorelowany z zależnością od pola, natomiast u mężczyzn nie.
Procesy uwagi odgrywają istotną rolę w przetwarzaniu wzrokowo-przestrzennym. Procesy uwagi przebiegają w dwóch podstawowych kierunkach odgórnym: top-down i oddolnym: bottom-up. Przetwarzanie w kierunku top-down ma miejsce gdy cała wcześniej nabyta wiedza przypisywana jest przedmiotom postrzeganym w danej chwili w otoczeniu. Przetwarzanie w kierunku bottom-up to przetwarzanie drogą oddolną w kierunku górnym. Przetwarzanie przebiega w sposób strukturalny, a ponieważ nie posiadamy żadnej przechowywanej wiedzy na temat danego przedmiotu, to w pierwszej kolejności zauważamy jego kształt czy inne właściwości fizyczne.
Podczas zadań wymagających rotacji umysłowej procesy percepcji u mężczyzn opierają się w większym stopniu na strategiach całościowych związanych z większą aktywacją w obszarze płata ciemieniowego. U kobiet stosujących strategię związaną z przetwarzaniem seryjnym aktywizują się obszary związane z płatem czołowym. Przetwarzanie przestrzenne u mężczyzn ma w większym stopniu charakter analogowy - opiera się na informacjach związanych z odległościami między elementami, kobiety prezentują podejście kategorialne, które bazuje na informacjach związanych z kierunkiem.
W trakcie wykonywania zadań przestrzennych u kobiet w większym stopniu niż u mężczyzn aktywizowały się obszary grzbietowo - przyśrodkowej kory przedczołowej , które związane są z przetwarzaniem top-down, angażującym pamięć roboczą oraz wzrokowo - przestrzenne transformacje. Mężczyźni w większym stopniu wykorzystują procesy bottom - up, większa aktywność w zwojach podstawy mózgu.
Różnice międzypłciowe występują tylko w odniesieniu do świadomego kierowania uwagą. System uwagowy kobiet i mężczyzn przetwarza bodźce centralne w różny sposób. Mężczyźni nie przetwarzają bodźców centralnych tak skutecznie jak kobiety.
Reakcje kobiet charakteryzują się ponoszonymi kosztami związanymi z przetwarzaniem niewłaściwych bodźców.
Halpern: zadania, w których mężczyźni wypadają lepiej od kobiet wymagają transformacji i reorganizacji bodźców, natomiast mocną stroną kobiet jest odtwarzanie informacji z pamięci.
Mężczyźni lepiej przetwarzają zadania wymagające aktywnego przetwarzania, nie zaobserwowano żadnych różnic przy wykonywaniu zadań aktywizujących pasywny sposób przetwarzania.
Wkład chronopsychologii do wiedzy o inteligencji i jej pomiarze
Chronopsychologia - dziedzina zajmująca się prawidłowościami rządzącymi rytmicznością ludzkich procesów psychofizjologicznych. Rytmiczność jest jedną z podstawowych cech całego świata ożywionego. Adaptacja organizmów do otaczającego środowiska wymaga synchronizacji regularnych zmian własnych procesów życiowych z rytmami zjawisk występujących w otaczającym środowisku. Istotą tej synchronizacji jest przewidywanie zmian w środowisku i odpowiednie dopasowanie do niej własnych funkcji życiowych aby to środowisko maksymalnie wykorzystać dla własnego rozwoju i przeżycia.
Najprostszym sposobem przedstawienia rytmu jest krzywa sinusoidalna, którą można scharakteryzować jako regularne, powtarzające się co pewien stały odcinek czasu oscylacje badanej zmiennej wokół średniego poziomu.
Formalna charakterystyka rytmu wymaga określenia: 1)czasu trwania jednego pełnego cyklu, 2)wartości średniej, 3)rozmiaru oscylacji, 4) fazy rytmu.
Charakterystyka rytmu ze względu na czas trwania cyklu:
*rytmy ultradobowe - czas oscylacji krótszy niż 20 godzin
*rytmy okołodobowe - oscylujące wokół 24 godzin
*rytmy infradobowe - czas trwania dłuższy niż 28 godzin
W ciągu dnia wydolność umysłowa człowieka ulega dość wyraźnym wahaniom, które najczęściej są związane z postępującym w ciągu dnia zmęczeniem umysłowym.
*badania Kleitmana - godzina 17, gdy ma miejsce akrofaza temperatury, czyli jej największa dobowa wartość, to pora gdy człowiek osiąga akrofazę szybkości reagowania sensomotorycznego, a więc najkrótsze czasy reakcji w trakcie całej doby.
Czy wynik w teście inteligencji zależy od godziny badania?
Badania Gupty- porównywano wykonanie testu inteligencji płynnej Cattella, rozwiązywanego o godzinie 9,14 i 19. O godzinie 19 osoby badane osiągały najwyższe wyniki, a zatem pora wieczorna istotnie wpłynęła na przypisywany badanym poziom sprawności intelektualnej.
Badania Corr i Kumari ; test mierzący inteligencje skrystalizowaną był poprawniej rozwiązywany w godzinach porannych, w przypadku testu Ravena stwierdzono brak wpływu pory dnia na poziom jego wykonania.
Chronotyp: jest wyrazem różnic indywidualnych w przebiegu rytmów okołodobowych, będących przejawem funkcjonowania ludzkiego zegara biologicznego.
Regularne, spontaniczne budzenie się w godzinach rannych pozwala najtrafniej wyodrębnić osoby o chronotypie porannym.
Osoby wieczorne, budzą się w godzinach przedpołudniowych, ich nastrój jest wtedy najgorszy. Obiektywnie najwyższa efektywność wysiłku fizycznego i psychicznego przypada na godziny wieczorne a nawet nocne. Osoby wieczorne chodzą późno spać, ale późno wstają tylko gdy mają swobodę ustalania godzin aktywności.
Do określenia chronotypu jednostki wykorzystuje się technikę kwestionariuszową, narzędzie autorstwa Horne'a i Óstberga. ( w Polsce KRAD, kwestionariusz rytmu aktywności dobowej).
Osoby charakteryzujące się określonym chronotypem efektywniej wykorzystują swoje procesy poznawcze w preferowanych przez siebie porach dnia. Osoby poranne osiągają lepsze wyniki w godzinach przedpołudniowych i południowych, osoby wieczorne w porze popołudniowej i wieczornej.
Osoby poranne są szczególnie zależne od preferowanej przez siebie pory dnia i w ich przypadku konieczność podejmowania aktywności poznawczej w godzinach późniejszych prowadzi do wyraźnego pogorszenia poziomu wykonania zadań niż w przypadku osób wieczornych zmuszonych do działania w godzinach niezgodnych z preferowanymi.
Wśród osób między 15 a 25 rokiem życia spory odsetek to osoby o chronotypie wieczornym.
Relacja między chronotypem a poziomem speawności intelektualnej:
Badania Roberta i Kyllonea: większemu natężeniu tendencji wieczornych towarzyszy wyższy poziom sprawności intelektualnej.
Komu żyje się lepiej i łatwiej sowom czy skowronkom? O przystosowawczych aspektach chronptypu.
osoby wieczorne popularnie nazywane są sowami, a ranne skowronkami
chronotyp a cechy osobowości i temperament:
osoby poranne są częściej introwertykami
związek ekstrawersji z chronotypem nie jest zbyt silny
współwystępowanie impulsywności z wieczornością
wieczorność współwystępuje z poszukiwaniem nowości i jego składnikami oraz z mniejszą siłą procesów pobudzenie i hamowania, mniejszą wytrzymałością mierzoną przez kwestionariusz FCZ-KT
osoby wieczorne uzyskują wyższe wyniki na skali psychotyzmu, u osób wieczornych stwierdza się obniżony poziom kompetencji społecznych. Młodzież o chromotypie wieczornym jest bardziej agresywna, przejawia więcej zaburzeń zachowania oraz częściej łamie normy społeczne, przejawia częściej problemy psychiczne o charakterze zarówno uzewnętrznionym jak i uwewnętrznionym, częściej pojawiają się u nich myśli samobójcze
wyższy poziom samoaktualizacji u osób porannych niż wieczornych
u osób wieczornych zaobserwowano wyższe nasilenie poziomu depresyjności, pesymizmu, i lęku.
Osoby poranne są mniej elastyczne niż osoby wieczorne pod względem pór wstawania i kładzenia się, a także innych codziennych zachowań oraz ich globalnej rytmiczności.
Korelacja wieczorności z mniejszą regularnością zachowań.
Mniejsza elastyczność i większy konserwatyzm osób porannych przejawiający się w większej tendencji do polegania na autorytetach i normach społecznych oraz mniejszej niezależności.
Osoby wieczorne maja większą tendencję do przeciwstawiania się istniejącym standardom postępowania, są mniej konformistyczne, oraz bardziej gotowe do zmieniania otoczenia.
Cechy intelektu i osiągnięcia szkolne:
Osoby wieczorne charakteryzują się większym poziomem zdolności myślenia dywergencyjnego, większą tendencją do wytwarzania bardziej urozmaiconych pomysłów, hipotez czy idei, co może prowadzić do większej elastyczności sposobu myślenia i pozwala ujmować rozmaite zagadnienia z różnych perspektyw
Osoby poranne częściej niż wieczorne stosują analityczny i sekwencyjny sposób analizy informacji i częściej posługują się werbalnym i abstrakcyjnymi reprezentacjami obiektów
Osoby wieczorne częściej posługują się reprezentacjami wyobrażeniowo-wzrokowymi a informacje przetwarzają w sposób bardziej holistyczny i intuicyjny
Osoby poranne bardziej ufają bezpośredniemu doświadczeniu niż wieczorne, a ich myślenie jest logiczne
Osoby wieczorne są bardziej subiektywne w spostrzeganiu rzeczywistości i częściej posługują się reprezentacjami symbolicznymi
Osoby wieczorne uzyskują zwykle niższe wyniki w zakresie osiągnięć szkolnych i akademickich
Zachowania zdrowotne:
Osoby wieczorne częściej cechują się zachowaniami mniej korzystnymi dla zdrowia niż osoby poranne, np. zażywanie środków psychoaktywnych, osoby wieczorne spożywają więcej alkoholu i palą więcej papierosów, konsumują więcej kofeiny
Wieczorni częściej niż poranni nie jedzą śniadania, częściej zdarzają się napady objadania się, częściej tendencje o charakterze bulimicznym
Młodzież o chromotypie porannym uczestniczy w większej ilości zajęć sportowych niż osoby o chromotypie wieczornym
Osoby wieczorne czują się mniej pobudzone do działania
Osoby wieczorne podejmują więcej zachowań antyzdrowotnych
Pojęcie „społecznego długu czasowego”: wskazuje na to, że przyjmowanie różnego rodzaju środków psychostymulujących jest konsekwencją nie tyle chronotypu wieczornego, ile trudności osób wieczornych w podołaniu społecznym wymogom organizacji czasu dnia.
Osoby wieczorne są bardziej zewnątrzsterowne i mniej się kontrolują
Stan zdrowia:
Osoby wieczorne oceniają swój ogólny stan zachowania gorzej niż osoby poranne, zgłaszają więcej symptomów bólowych oraz negatywnych symptomów związanych z funkcjonowaniem układów: pokarmowy, sercowo-naczyniowy, oddechowy, kostno-szkieletowy
Wieczorni doświadczają więcej różnego rodzaju zaburzeń psychosomatycznych, zgłaszają więcej problemów z poruszaniem się i czują, że mają mniej energii
Kobiety o chromotypie wieczornym mają częściej bolesne miesiączki, a ich cykl miesięczny bywa częściej nieregularny
Poranność jest bardziej akceptowana społecznie niż wieczorność, wieczorni są częściej spostrzegani jako osoby buntownicze, nieprzewidywalne, niekonwencjonalne i bardziej depresyjne , poranni jako zdrowsi i odpowiedzialni, bardziej kontrolujący siebie.