Dopełnienie

• jako określnik związku oznacza przedmiot, którego jakość dotyczy czynność, stan, właściwość wyrażona składnikiem podstawy, np. piszę: list, choruję: na tyfus, podobny: do ojca, zgodnie: z przekonaniem.

• Podstawa związku pobocznego z dopełnieniem jest czasownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem przymiotnikowym, przysłówkiem; określnik-rzeczownikiem lub jakimkolwiek wyrazem ze znaczeniem rzeczownikowym, wyrażeniem przyimkowym, o które pytamy z uwagi na wyraz poprzyimkowy jak o zależne przypadki rzeczownika, np. grać: w karty ( w co?); odwyknąć: od pracy(od czego?)

Podział dopełnień opieramy na zasadzie formalnej i znaczeniowej. Ze stanowiska formalnego wyróżnimy:

• Dopełnienie dopełniaczowe

• Dopełnienie celownikowe

• Dopełnienie biernikowe

• Dopełnienie narzędnikowe

• Dopełnienie przyimkowe

• Dopełnienie bezokolicznikowe

• Dopełnienie wyrażone osobliwie, tzn. inaczej niż powyższy podział.

1. Dopełnienie przedmiotowe

• Oznacza przedmiot, który znajduje się w zasięgu oddziaływania czynności lub jest podłożem stanu albo wreszcie do którego, jako do celu, źródła przyczyny, słowem do uwzględnionego czynnika, można odnieść czynność i właściwość nazwana w podstawie.

• Liczba takich czasowników, które takiego dopełnienia wymagają lub je dopuszczają jest ogromna, a odcienie znaczeniowe stosunku podstawy do dopełnienia są bardzo rozmaite i wymykają się nieraz ścisłemu odgraniczeniu.

• Dlatego przy klasyfikacji dopełnienia przedmiotowego trzeba się uciec do wskazówki formalnej. Z tego stanowiska wyróżniamy jedne typ dopełnienia takiego czasownika, którego dopełnienie przy formie osobowej w stronie czynnej stanie się po jej zamianie na bierną-podmiotem, np.

Piotr pisze list (=list pisany jest przez Piotra);

Nie czytałem tej książki (=Ta książka nie była przeze mnie czytana)

Takie dopełnienie nazwiemy „przedmiotem bliższym”

• Typ drugi, który nie spełnia powyższych wymagań formalnych, nazwiemy dopełnieniem „przedmiotowym dalszym”, np. po czasownikach spodziewać się, przypatrywać się, dać komuś, wierzyć komuś, w coś, panować nad kimś, żądać dla kogoś, gniewać się o coś...

Ze stanowiska formalnego można wyróżnić dopełnienie przedmiotowe:

Dopełniaczowe

• Np. przy czasownikach unikać, zaniechać, zaprzestać, chybić, zazdrościć, skąpić, żałować, odmawiać, bronić( czegoś komuś), żądać, dowodzić(czego), ustąpić, prosić, przestrzegać, dożyć( czegoś)

• Przy przymiotnikach, np. chciwy, żadna, winien, godzien;

• W wyrażeniach typu: żal, wstyd, potrzeba, trzeba, zachciewa się (czegoś)

Celownikowe

• Np. przy czasownikach przypatrywać się, przysłuchiwać się, dziwić się, dać, dodać, przydać, dorzucić, nadłożyć, udzielić, sprzedać, pożyczyć, ująć, robić, czytać, pisać, przynieść, służyć, mówić, bronić, zabraniać, zakazywać, zezwalać, obiecać, przyrzec, odmawiać, wybaczyć, nagrodzić, przypomnieć, zapomnieć, zazdrościć, przeczyć, uciec, umknąć, ujść, wyrywać się...

• Przy czasownikach trzecioosobowych, np. brakuje, przybywa, ubywa, zbywa, starczy, wystarcza( komuś), należy się, wypada ( komuś, czemuś)

• W wyrażeniach czasownikowych trzecioosobowych, które oznaczają stan fizyczny lub duchowy, np. Kręci się komuś w głowie.; Ćmi się komuś w oczach; Dzwoni komuś w uszach.

• Przy przysłówkach oznaczających takie stany np. dobrze, źle, smutno, wesoło, głupio, niewygodnie

• Przy rzeczownikach oznaczających takie stany np. strach, wstyd, szkoda, żal

• Przy przymiotnikach: daleki, bliski, obcy, znajomy, oporny, uległy, wrobi

• Na uwagę osobną zasługują wypadki użycia celownika, który określa nie tylko nadrzędny czasownik, ale zarazem jakiś rzeczownik będący w bezpośrednim stosunku syntaktycznym z tymże czasownikiem, i to tak, że treść celownika można wyrazić przydawką przynależnościową. Celownik ma funkcję współokreślania czasownika i rzeczownika, skąd jego mieszany charakter dopełnieniowo- przydawkowy.

• Taki celownik może wystąpić przy czasowniku przechodnim, np. Chcecie ludowi oczy pisakiem zasypać(=oczy ludu); Zmierzch starł Grekom z oczu ostatnie błyski fal(=z oczu Greków). Takie zadania mówią o czyjejś czynności realizowanej ze względu, przez wzgląd na przedmiot wyrażony celownikiem, ale do niego przynależy też jakiś przedmiot, który jest nazwany rzeczownikiem dopełnienia lub okolicznika. Terminologicznie wyróżnimy tę odmianę nazywając ją dopełnieniem przedmiotowym dalszym z odcieniem dzierżawczym.

• Kiedy czasownik występuje przy czasowniku nieprzechodnim, np. Zabłyszczały oczy Czersiemu(=oczy Czerskiego)

Biernikowe

• Np. czy czasownikach widzieć, słyszeć, jeść, pić, rzucać, gonić, dodać, kryć, ukrywać, zastąpić, przypomnieć, nakłonić, zmusić, gryźć.

• Przy czasownikach trzecioosobowych wyrażających stan duchowy lub fizyczny, np. boli, swędzi, kłuje, mdli, nudzi, itp.

Narzędnikowe

• Np. przy czasownikach martwić, zachwycać, zadowolić, rządzić, kierować, rozporządzać, zawiadywać, wstrząsnąć, owładnąć

• Przy wyrażeniach czasownikowych trzecioosobowych, które oznaczają zjawiska przyrody, np. Rzucało falą. Waliło śniegiem. Szarpało drzwiami.

Przyimkowe

• Np. przy czasownikach zezwolić, zarobić( na coś); wołać , napadać( na kogoś), czytać, mówić, dążyć, mierzyć, śmiać się( do kogoś, do czegoś), prosić, ubiegać się.............

• Przy przymiotnikach: łatwy, trudny, skory, chętny, skłonny, leniwy, ciekawy, baczny

Bezokolicznikowe

• Np. kazać iść; spodziewać się skończyć, bać się umierać, brzydzić się kłamać, uczyć się pisać,

Osobliwe

• Wprowadzone wyrażeniem „co do”, „ odnośnie do” z dopełniaczem, np. co do reszty wypowiem się później.

2.dopełnienie czynnika pomocniczego

• nazywa przedmiot, który służy do wykonania czynności jako narzędzie lub materiał. Dlatego można je najczęściej wyrazić w formule „przy pomocy, za pomocą” z dodaniem wyrazu stanowiącego dopełnienie, np. krajać nożycami(=krajać za pomocą nożyc)

• narzędnikowe, przy czasownikach

np. pisać piórem, rysować ołówkiem, krajać nożycami, ostrzyć ołówek scyzorykiem, jeść nożem i widelcem, pić kieliszkiem

przy przymiotnikach, np. równy (komuś) urodą, podobny(do kogoś) z wyglądu, wielki duchem

• przyimkowe, przy czasownikach

np. strzelać z łuku, mierzyć z karabinu, rozmawiać przez telefon, doręczyć list przez posłańca, zaopatrzyć kogoś w żywność itd.

Niekiedy można się wahać, czy to nie funkcja okolicznika sposobu np. walczyć na bagnety (jak? lub czym?)

Zwroty nazywające w rzeczowniku odczasownikowym czynność pomocnicza należy uznać raczej za okoliczniki sposobu, np. Dostać posadę przy pomocy znajomych.

• Osobliwy rodzaj dopełnienia czynnika pomocniczego przedstawiają wypadki typu

Z Piotra był dzielny żołnierz.

Z Ciebie kłamca.

Pewną pomoc w interpretacji tej struktury daje porównanie dwu wypowiedzeń, np. Oszczercy zrobili Piotra zdrajcą- i Oszczercy zrobili z Piotra zdrajcę. W pierwszym wypadku piotra jest dopełnieniem przedmiotowym, zdrajcą dopełnieniem orzekającym; w drugim z Piotra jest dopełnieniem czynnika pomocniczego a zdrajcę dopełnieniem orzekającym.

3. dopełnienie czynnika towarzyszącego

• wymienia wspólnika czynności lub stanu przy czasowniku podstawy oznaczającym czynność, która zespala dwa lub więcej przedmiotów w obustronny równoważny stosunek, np. porównać, połączyć(kogoś z kimś), albo czynność wzajemną, którą wykonuje więcej sprawców odziaływujących na siebie tym samym działaniem, np. Rozmawiam z przyjacielem.

• Ze względu na formę jest to dopełnienie przyimkowe wyrażone przyimkiem z narzędnikiem po czasownikach, np. walczyć, rozmawiać, sąsiadować, pokłócić.

4. dopełnienie sprawcy

oznacza przedmiot, którego czynność wywołuje stan innego przedmiotu. Podstawą takiego związku jest

1. jakikolwiek czasownik przechodni w formie strony biernej, np. być kochanym, szanowanym, czytanym

2. czasownik nieprzechodni oznaczający stan bierny nosiciela, np. zawisnąć, zależeć, zginąć( od czegoś)

1. narzędnikowe po czasowniku w stronie biernej, kiedy sprawcą stanu jest przedmiot nieżywotny, np. Byłem zmieszany widokiem.

2. Przyimkowe, mianowicie „od” z dopełniaczem, np. Zniósł wiele od swoich opiekunów.

5. dopełnienie porównawcze oznacza przedmiot stanowiący dzięki swoim właściwościom tło porównawcze dla treści podstawy, która bez niego jest niezrozumiała.

1. przyimkowe po czasownikach, np. górować ( nad kimś); wybijać się (między kimś)

przyimkowe po liczebnikach porządkowych, np. pierwszy z uczniów

po przysłówku w stopniu najwyższym i wyższym, np. zrobić lepiej od kogoś.

2. w formie wyrażenia porównawczego „niż” z przypadkiem zależnym:

np. po czasowniku „wolę”, np. Wolę obraz niż rzeźbę.

Np. po przysłówku w stopniu wyższym, np. Sprawa ta trwała dłużej niż miesiąc

6.dopełnienie orzekające występuje po czasownikach przechodnich typu czynić, uważać, nazywać, wybierać, tj. po czasownikach oznaczających uznanie, obwieszczenie, sprawienie tego, iż przedmiot wymieniowy w dopełnieniu przedmiotowym bliższym jest lub staje się tym, co wyrażone w dopełnieniu orzekającym. Dopełnienie orzekające stanowi konieczne, bo wyszczególniające, uzupełnienie ogólnej treści czasownika podstawy. Tego samego rodzaju dopełnienia trzeba się dopatrywać w dopełnieniu przy słowie zdawać się(czymś). Dopełnienie orzekające wyraża się rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownikowym, przymiotnikiem lub zaimkiem, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym. Stanowi to pozorny wyłom w zasadzie, że dopełnienie nazywa przedmiot, a więc powinno być wyrażone tylko rzeczownikiem. W istocie bowiem przymiotnik lub inny wyraz ze znaczeniem przymiotnikowym występuje tutaj w funkcji rzeczownika, np. Uważam cię za niewinnego., czyli przymiotnik jest tylko określnikiem domyślnego a przemilczanego rzeczownika.

Kiedy dopełnienie łączy w sposób sobie tylko właściwy funkcję określenie i orzeczenia, co ma uwydatnić nazwanie go dopełnieniem orzekającym.

1. mianownikowe, np. nazywam się Hreczecha

2. biernikowe, np. widzieć( w kimś) zwolennika, uznawać( w kimś) opiekuna.

3. Narzędnikowe, np. osądzić(kogoś), uznać(kogoś), ogłosić(kogoś) wojewodą

4. Przyimkowe, np. wykształcić(kogoś) na nauczyciela, wyprowadzić kogoś na ludzi

5. Wyrażenie składające się z „jako” z biernikiem, np. witano ich jako zbawców.

4

---