Wykład 2. Obszary i wskaźniki rozwoju - modele zmiany rozwojowej

Część I

• Nie każda zmiana świadczy o rozwoju - o rozwoju mówimy wtedy, gdy (*) mamy do czynienia z ciągiem zmian, a nie ze zmianą pojedynczą, (*) zmiany te tworzą jakąś sekwencję uporządkowaną w czasie, (*) można przewidzieć kolejny krok w tej sekwencji, (*) zmiany te doprowadzają do efektów względnie nieodwracalnych (trwałych)

• Używając pojęcia „zmiana” mówimy o (za: Reykowski, Kochańska):
  (1) zmianach ilościowych - np. przyrost masy ciała, wzrost liczby słów w słowniku czynnym dziecka, wzrost liczby zapamiętanych informacji, spadek liczby błędów, skracanie czasu wykonania zadania, (2) zmianach jakościowych - np. przejście od liczenia na palcach do liczenia w pamięci, przejście od myślenia konkretnego do abstrakcyjnego lub o (3) osiąganiu standardów - np. norm rozwojowych dla dziecka 3-letniego, rozwiązania kryzysu rozwojowego jak w koncepcji E. H. Eriksona

• Herbert Spencer pod koniec XIX wprowadził trzy pojęcia charakteryzujące proces rozwoju, którymi posługujemy się do dzisiaj: (1) dyferencjacja (różnicowanie) - dotyczy zmian o charakterze ilościowym (wzrost, przyrost, pojawienie się nowych elementów), (2) porządkowanie i (3) integracja - te dwa ostatnie odnoszą się do zmian o charakterze jakościowym („osiąganie nowej jakości”); wg niego proces rozwoju ma taki przebieg: dyferencjacja ⇒ porządkowanie nowego doświadczenia ⇒ integracja.
  Są to tzw. wskaźniki formalne rozwoju.

• Zgodnie z koncepcją Spencera rozwój przebiegałby tak:
  ⇒ stan globalnego niezróżnicowania ⇒ stan zróżnicowania ⇒
  ⇒ przejściowe stadium porządkowania ⇒ integracja - powstanie zróżnicowanej całości ⇒ itd., co oznacza np. w procesie edukacji zachowanie takiej kolejności:
  (1) dostarczenie nowego doświadczenia (dyferencjacja) ⇒
  (2) postawienie zadania związanego z porządkowaniem tego doświadczenia ⇒
  (3) utrwalanie nowego doświadczenia (integracja)

• W zależności od przyjmowanej perspektywy i paradygmatu można mówić o zmianach rozwojowych na kilku poziomach, z kolei przyjęcie perspektywy holistycznej oznacza ujmowanie zmian rozwojowych we wzajemnym ze sobą powiązaniu:

• W psychologii rozwoju obecne są dwa odmienne podejścia do zjawiska rozwoju:

(1) podejście mechanistyczne - zakładające, iż rozwój to bezpośrednia konsekwencja
oddziaływania na człowieka bodźców z otoczenia (paradygmat behawiorystyczny) -
tutaj możliwy jest tylko opis zmian w funkcjonowaniu na podstawie obserwacji jego
zachowania w różnych sytuacjach

(2) podejście organizmiczne - zakładające, iż człowiek aktywnie ustosunkowuje się do
swego otoczenia i interpretuje bodźce, których doświadcza w kontekście już
posiadanego doświadczenia - tutaj badacze podejmują próby wyjaśnienia
obserwowanych zmian zachowania odwołując się do takich konstruktów
teoretycznych, jak np.

z poziomu „konstytucjonalnego” - konstelacja trudnego temperamentu, wytrzymałość, wigor, potrzeby organizmu („biologiczne”)

z poziomu właściwości umysłu - zdolności twórcze, uwaga dowolna, myślenie abstrakcyjne, poziom rozwoju moralnego, wrażliwość emocjonalna

z poziomu osobowości: osobowość autorytarna, neurotyczna, psychopatyczna, potrzeba znaczenia, tendencja do autodestrukcyjności

z poziomu relacji osoba - otoczenie: pozycja w grupie, role grupowe, zakres władzy, wrażliwość interpersonalna

• Współcześnie pojawia się „trzeci paradygmat” myślenia o rozwoju zwany kontekstualizmem (R. Lerner), aktywizmem (L. S. Wygotski), interakcjonizmem
  (H. R. Schaffer)

• 
  

• Na pytanie „ku czemu rozwój zmierza?” psychologia rozwoju odpowiada dwojako:

1. z poziomu wskaźników formalnych: ku większemu zróżnicowaniu, uporządkowaniu i integracji

2. z poziomu wskaźników treściowych: odpowiedź jest inna w każdej koncepcji rozwoju, np. wg J. Piageta - ku myśleniu formalnemu, wg L. Kohlberga - ku moralności postkonwencjonalnej, wg E. H. Eriksona - ku dojrzałej tożsamości, wg L. S. Wygotskiego - ku coraz większej dowolności działania, wg A. Maslowa - ku samorealizacji, wg behawiorystów - ku samokontroli zachowania ........ itd

Część II

Różnorodność i bogactwo koncepcji / teorii rozwoju człowieka ma swe źródło w tym, iż ich twórcy „pochodzili” z różnych szkół, przyjmowali odmienne założenia odnośnie do natury człowieka i natury procesu jego rozwoju. Założenia dotyczyły trzech kwestii podstawowych dla psychologii rozwoju: (1) natury człowieka, (2) charakteru zmian rozwojowych i (3) przebiegu tych zmian w czasie.

Założenie 1 co do natury człowieka:

Założenie 2 co do charakteru zmiany rozwojowej:

Założenie 3 co do przebiegu zmiany w czasie:

Modele rozwoju

Typy zmian rozwojowych wg Flavella:

Model cykliczno - fazowy a wspomaganie rozwoju:

Faza progresu: człowiek potrzebuje dostępu do nowych informacji, otoczenie pełni funkcję stymulującą; przy braku bodźców mówimy o deprywacji sensorycznej, emocjonalnej, społecznej

Faza plateau: człowiek potrzebuje wsparcia intelektualnego, pomocy w porządkowaniu swego doświadczenia, zachęty i okazji (oferty) do korzystania z nowego doświadczenia; przy braku wsparcia wystąpi brak transferu nowej wiedzy i umiejętności na sytuacje odmienne od sytuacji uczenia się

Faza regresu: konieczne jest wprowadzenie zakłócenia, utrudnienia, wyzwania, aby zatrzymać proces integracji nowego doświadczenia i przeciwdziałać fiksacji, ta nowa sytuacja doprowadza do powstania konfliktu nowego i starego doświadczenia; przy braku zakłócenia (czyli braku nowego trudnego zadania) nowe doświadczenie stanie się kolekcją informacji istniejącą obok starego doświadczenia

Faza kryzysu: konieczne jest wsparcie emocjonalne i jednocześnie egzekwowanie wykonania zadania postawionego w fazie regresu, aby doprowadzić do integracji nowego doświadczenia ze starym (w fazie regresu zdezintegrowanym); brak wsparcia emocjonalnego może prowadzić do załamania, rezygnacji, wycofania się, z kolei brak zadania/celu działania przy dużym wsparciu to nadopiekuńczość i w konsekwencji blokowanie rozwoju

Dodatek:

Co ciekawego w psychologi rozwoju człowieka i dlatego o tym wypada wiedzieć co nieco:

Rozwój rozpatruje się coraz częściej w kontekście socjalizacji i edukacji i jako wyjściowe przyjmuje się założenie: otoczenie ⇔ jednostka. Jest to efektem takich badań/odkryć:

• badania mikrogenetyczne z użyciem zapisu video, co umożliwiło dokładną rejestrację czasu oraz odkrycie współzmienności zachowania partnerów interakcji (zjawisko synchronowania, rytmiczności wymiany)

• analiza zachowań ekspresyjnych i komunikacyjnych - Margaret Bullowa mówi wręcz o „interakcyjnym systemie komunikacyjnym”

• badania nad zjawiskiem przywiązania (Bowlby, Ainsworth, Zazzo) i imprintingu

• rozwój badań porównawczych i międzykulturowych (Cole, Schaffer, Schieffelin, Ochs)

• poszerzenie badań z diad na poliady (wg Schaffera są dwa istotne przesunięcia w badaniach nad rozwojem dziecka: (1) z badania samego dziecka na badanie jego zachowania w diadzie np. z matką i (2) z badania diad na poliady np. ojciec- matka - dziecko albo matka - dziecko 1 - dziecko 2

• rola osób znaczących (significant others) w rozwoju człowieka w każdym wieku, szczególnie w dzieciństwie i dorastaniu - dorosły jest traktowany jako „kluczowy” czynnik rozwoju (ściślej: kontakt i interakcja oraz komunikacja z nim) - Wygotski, Piaget, Feuerstein i Klein (ich koncepcja tzw. MLE - skrót od mediating learning experience czyli doświadczenie upośrednionego przez dorosłego uczenia się dziecka)

• podkreślanie roli rówieśników w rozwoju (Forman i Cazden, Tudge i Rogoff) - różnica kompetencji między osobami w tym samym wieku to podstawa tzw. konfliktu poznawczo-społecznego, a ten traktowany jest jako „podstawa”/czynnik inicjujący rozwój

• podkreślanie roli zabawy, bawienia się, fun, playfulness, ekscytacji - Winnicott, Erikson, Wygotski, także Huizinga w książce pt.: Homo ludens (warto przeczytać!!!)

• 
  podkreślanie ważności „dobroci dopasowania” (goodness of fit) między jednostką a otoczeniem dla przebiegu procesu rozwoju i poziomu osiągnięć rozwojowych

© Brzezińska, A. (2003/2004). Wykłady z psychologii rozwoju człowieka.
Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej.

5

zmiana zachowania

zmiana
umysłu

zmiana osobowości

zmiana relacji do otoczenia

Podejście
mechanistyczne
reaktywność, bierność

S ⇒ rozwój

( S ) ⇒ potrzeby ⇒ rozwój

Podejście
organizmiczne
spontaniczność, naturalność

(potrzeby i doświadczenie) ⇒ gotowość na S ⇒ rozwój

c osoba/otoczenie

Paradygmat społeczno-poznawczy:
Erikson, Wygotski, Schaffer, Bruner

Paradygmat psychodynamiczny
i poznawczy: Freud, Maslow; Piaget

Paradygmat behawiorystyczny:
Skinner, Rotter

W każdym z w/w podejść wyłania się inne wskaźniki treściowe rozwoju.

• Słowa - klucze:

zmiana, rozwój, zmiany ilościowe, zmiany jakościowe, osiąganie standardów, wskaźniki formalne zmiany rozwojowej: dyferencjacja (różnicowanie), uporządkowanie, integracja, wskaźniki treściowe zmiany rozwojowej, podejście mechanistyczne, podejście organizmiczne, podejście kontekstualne, interakcjonizm

Zachęcam do uważnego przeczytania wstępów i rozdziałów (oczywiście wszystkich !!)
w książkach następujących (tam są teksty prawie wszystkich w/w badaczy):

Wygotski, L. S. (2002). Wybrane prace psychologiczne: dzieciństwo i dorastanie. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

• Tłumaczenia - zbiory prac oryginalnych:

Brzezińska, A. Lutomski, G. (red.). (1994, II wyd. 2000). Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów. Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Brzezińska, A. Lutomski, G., Smykowski, B. (red.). (1995, II wyd. 2000). Dziecko wśród rówieśników i dorosłych. Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Brzezińska, A., Czub, T., Lutomski, G., Smykowski, B. (red.). (1995, II wyd. 2000). Dziecko
w zabawie i świecie języka. Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Źródło rozwoju

Podstawowy proces leżący u podłoża rozwoju

Relacja część - całóść

Człowiek to istota
bierna i reaktywna
”maszyna”, „glina”

Człowiek to istota
ukierunkowana popędami
”roślina”

Człowiek to istota aktywnie poszukująca optymalnego dla siebie środowiska

Siły/ naciski zewnętrzne:

wymagania, oczekiwania, etykietowanie

Siły/naciski wewnętrzne:
zmieniające się wraz z wiekiem potrzeby/popędy

Aktywność własna jednostki
ukierunkowywana jej potrzebami, naciskami zewnętrznymi i w miarę rozwoju coraz bardziej jej wolą

Uczenie się

Dojrzewanie

Dopasowywanie się

Części ⇒ całość

Całość ⇒ części

Całość ⇔ części

Kumulacja doświadczenia
(model „geologiczny” - warstwa na warstwę)

Transformacja doświadczenia
(integracja - konflikt - reintegracja)

Następstwo etapów:

zmiany ilościowe ⇒
zmiany jakościowe

Przeorganizowywanie się całego układu:

konflikt - kryzys - dalszy rozwój

Proces ciągły:

addytywność czyli dodawanie nowych elementów do starych

Podejście organizmiczne

Podejście mechanistyczne

kontekstualne

naturalistyczne

Transformacja doświadczenia

Kumulacja doświadczenia

Model
liniowy

Model
cykliczno-fazowy

Model
stadialny

Dodawanie

stara całość +
nowa całość

Dodawanie

stara całość +
nowa całość

Dodawanie

stara całość +
nowa całość

Substytucja
zamiana starej całości na nową całość

Substytucja
zamiana starej całości na nową całość

Substytucja
zamiana starej całości na nową całość

Modyfikacja
stara całość przez nową całość

Modyfikacja
stara całość przez nową całość

Inkluzja
stare+nowe
= nowa całość

Mediacja

stare jest konieczne do budowy nowego

• Słowa - klucze:

tempo - dynamika - rytm - cykl rozwoju; kumulacja - transformacja doświadczenia; model rozwoju linowy - stadialny - cykliczno-fazowy; fazy rozwoju: progres - plateau - regres - kryzys; procesy zmiany: asymilacja - akomodacja (wg Piageta), dyferencjacja - porządkowanie - integracja - dezintegracja - reintegracja; konstrukcja - dekonstrukcja - destrukcja; fiksacja jako przeciwieństwo mediacji

---